Солтүстік қазақ жазығы табиғаты

Күні:                                                                                                                            Сыныбы:

Сабақтың тақырыбы: § 42 Солтүстік қазақ жазығы табиғаты

Білімділік: Солтүстік қазақ жазығының географиялық орнын, геологиялық құрылысын зерттеу; ойпаттың жер бедерінің дамуына геологиялық процестердің әсері туралы білімді кеңейту

Дамытушылық: Оқушылардың плитадағы пайдалы қазбалардың орналасу заңдылықтарын здігінен сипаттай білуге дағдыларын, кешеннің құрамды бөліктері арасындағы өзара байланысты анықтап, салыстырмалы кешенді сипаттама беру дағдыларын жетілдіру

Тәрбиелік: Өз елін, жерін сүюге, оны қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: Баяндау

Сабақтың көрнекілігі: Қазақстанның физикалық картасы, Атлас, кескін

Үй тапсырмасын тексеру:

Екі жазықтың бір – біріне ұқсастығы:
?      Екі жазықтыңда көп бөлігі Ресей территориясында жатыр.
?      Екі жазықта ойпатты болып келген
?      Екі жазықта төрттік дәуірге дейін теңіз астында жатқан.
?      Көбіне жауын – шашын жазда болады.
?      Шөгінді жыныстарының қалыңдығы 3000 м
?      Екі жазықта пайдалы қазбаларға бай
?      Шөгінді жыныстары ұқсас
?      Ресей шекарасымен шектеседі
?      Екі жазықта Орал тауымен шектеседі.
?                 Өзендермен тілімделіп жатыр

Екі жазықтың бір – бірінен айырмашылығы
1.    Географиялық орны екі түрлі
2.    Шығыс Еуропа жазығы екі дүние бөлігінде орналасқан
3.    Шығыс Еуропа жазығы Каспий теңізімен шектеседі.
4.    Өзендер ағысының бағыты екі түрлі
5.    Тектоникалық құрылымы ұқсамайды
6.    Органикалық дүниесі ұқсамайды
7.    Жер бедері ұқсамайды
8.    Солтүстік Қазақ жазығында өзендер мен көлдер көп
9.    Солтүстік Қазақ жазығы мұздану дәуірінің әсерінде болады.
10.Солтүстік Қазақ жазығының жауын – шашын көп болды.

Жаңа сабақты ашу:

      Солтүстік Қазақ жазығының негізгі өзені - Ертіс. Обьтың сол саласы  қытайдағы Монғол Алтайының оңтүстік-батыс беткейіндегі мұздықтардан басталады. Ертіс өзенінің Солтүстік қазақ жазығында ағысы баяу. Омбы қаласына дейінгі 1000 км-ден астам бөлігінде Ертіске бірде-бір сала құймайды. Тобыл өзені құятын тұстан бастап Ертістің суы молайып, өзен арнасы бірнеше тармаққа бөлінеді. Омбы каласы тұсында өзен аңғарының ені 6 - 8 км болса, Тобылдан сағасына дейін онан да кеңейіп, 20-35 км-ге жетеді. Ертістің төменгі ағысындағы басты салалары: сол жағынан - Тобыл, Есіл, Вагай, Қоңды, оң жағынан - Омь, Тарта, Демьянка келіп құяды.

Есіл (Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1700 км-ден астам) - Сарыарқаның солтүстігіндегі Нияз тауынан басталып, Ертіске құяды. Суы шаруашылыққа пайдаланылады. Қыста қатады. Көктемде қатты тасиды. Арнасынан шығып, жағалауында кең жайылымдар жасайды. Жағасында бас қаламыз Астана орналасқан.

Тобыл (Қазақстан жеріндегі ұзындығы - 800 км) оңтүстік Орал тауларынан басталып, Қазақстан жерін басып өтіп, Ертіске Ресей жерінде құяды. Суын шаруашылыққа пайдаланады. Шағын өзендерден Үй, Тоғызақ, Әйетп, Обаған, Шағалалы,

Сілегпі, Өлеңті, Шідерті және т.б. жатады. Олардың көпшілігі қар суымен коректенеді де, жазда құрғап калады. Көктемде тасиды. Кейбірі Ертіске және оның салаларына құяды. Бұл өлкеде Құсмүрын, Шағалалытеңіз, Сілетітеңіз, Қызылқақ, Теке және т.б. ұсақ көлдер көп. Олардың сулары ащы келеді.

     Солтүстік Қазақ жазығы орманды дала мен дала зоналарына кіреді. Топырақ жамылғысы оңтүстік кара топырақ пен лесс тәріздес саздың үстіне түзілген күңгірт қызыл-қоңыр топырақтан, бозды, бетегелі шөптесін өсімдіктерден тұрады. Қарабас пен қылтықсыз арпабас, ашық жасыл шатыр гүлді сәбізшөп жәнө басқа гүлдер өседі. Өзен аңғарларындағы аллювийлі cop мен сортаң топырақта cop шөп, ылғалды шөптесін аралас қалың қамыс кездеседі. Орманды жерлер Қостанай мен Солтүстік Қазақстаноблыстарында таралған. Онда ауданы кішілеу, далалық орман типі басым. Қайың мен көктерек шоқ-шоқ боп өсіп тұрады.

    Жануарлар дүниесі де орман мен дала зонасын мекендейтін жануарлар түрлеріне ұқсас. Бұлан, елік, қоян, қарсақ, дала күзені, қасқыр, түлкі мекендейді, кемірушілерденсұр тышқан, дала ала қоржыны, аламан, саршұнақ сияқты түрлер тараған. Тундра жануарларының түрлері (тундра ақ кекілігі, өгіз шағала) кездеседі. Өткен ғасырларда Ертіс, Есіл өзендері аңғарын құндыз жайлаған, Солтүстік Қазақстан мен Қостанай ормандарында таяу араға дейін аю болған. Қазір олар жоқ, ауып кеткен. Соңғы жылдары Бұландар мен Сібір еліктері де көзге сирек түседі. Өзендер мен көлдерде Солтүстік Америкадан әкелінген ондатр жерсіндірілген. Өлке сулы, нулы болғандықтан, құстар көп мекендейді. Су айдындарында аққу, қаз, үйрек, шағала ұшып-қонады. Далада тырна, дуадақ, бүркіт кездеседі. Орманды далаларда кәдімгісарыторғай, қараторғай, шұбар шымшық сияқты еуропалық түрлер мен ақ құр, сұр құр, ақ тұмсық қарға, тоқылдақ, сұңқар, күйкентай және т.б. құстар ұя салады. Орман шетінде, далаларда бөдене, бұлдырық, безгелдек, шәукілдек ұшады. Қысқа қарай сұр және ақ кекіліктер келеді.

       Табиғаты әсем, аң-жануарларға бай өлкенің табиғи ландшафтысын сақтау мақсатында түрлі қорықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Соның бірі - Наурызым қорығы. Бұл қорық 1959 жылы ұйымдастырылған. Қостанай облысының Наурызым ауданында орналасқан. Солтүстік қазақ жазығы республиканың егіншілік дамыған аймақтарына жатады. Оның бірқатар жері тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде игерілген. Бірақ даланың сусыз өлкесі үнемі мол өнім бере бермейді. Орманды даладан басқа жерінде ылғал аз. Жылдық ылғалдың тапшылығы, топырақтың желдің әсерімен құрғауы, шаңды борандар жел эрозиясын туғызуда. Бұл - ауданның жер байлығын сақтау үшін белгілі шаралар қолданудың қажеттігін меңзейді

Жаңа сабақты бекіту:

Жазыққа тән сипаттама  
Темір,никель Ертіс, Есіл, Тобыл Континент тігі Топырақ Дала Жануар өсімдік қара т,  
Тегіс жазық  
Қара қоңыр  
Қайың терек  
Бұлан елік  
Орманды дала  
Климаты                  
Өзендері                  
Көлдері                  
Жер бедері                  
Топырағы                                                    
Пайдалы қазбалары                  
Табиғат зоналары    

  Үйге тапсырма:

§ 42 Солтүстік қазақ жазығы табиғаты

Бағалау.