С.Сурун-оол - торээн черинин ыраажызы.

С.Сурун-оол – төрээн черинин ыраажызы.

Сорулгалары:

1.С.Сурун-оолдуң төрээн чер  темазынга бижиттинген шүлүктерин сайгарар. 2.Синквейннин дузазы-биле чогаадыкчы бодалдыг уругларны хевирлеп, торээн черинге  ынакшылды оттуруп кижизидер.

3.Уругларнын боданыр чоруун, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: чогаалчынын чуруу, номнары,  проектор, таблица, сөзүглелдер.

Методтар: анализ, дилеп-тывар, синквейн тургузар, башкынын сөзү.

Кичээлдин чорудуу:

I.                  Организастыг кезек.

Мотивация.

- Класс шагынче киреринин бертинде мындыг психологтуг мергежилгеден кылыптаалынарам.  Оон адын «Адыш часкаашкыны»  дээр. Ам чаа-ла силерге солун, хөглүг апарган  болгаш шупту демниг апарган болгай бис. Ынчангаш кичээливисти ол-ла солун, хөглүг байдалывыс-биле эгелээлиинер.

II.               Класс шагынын чорудуу:

1.Тыва улустун мерген угаадыглыг  мындыг үлегер домактары  бар: «Кижи чурттуг, куш уялыг», «Өскен чери – төрээн ие, Өскелернии – соңгу ие» силер сактыр-дыр силер бе, уруглар? Оларда  чүнүң дугайын чугаалап турар-дыр?

- Шын-дыр, чурт! Чер! Төрээн чурт!

  Бо сөстерни катаптап, дыңнап, оон утказынче сиңнигип  көруңер даан. Шынап-ла, кандыг-даа тыва кижиге  чурту, төрээн чери  дег эргим чүүл турбас.

- Бистин төрээн черивис кайыл? Чүү деп кожуунда чурттап турар бис?

-Шын-дыр, Барыын-Хемчик. Барыын-Хемчик чурттуг, ону  алгап, мактап чоруур чогаалчыларны адап көрүнерем. Оларны эн-не улуу кымыл?

Ынчангаш бөгүнгу класс шагынын   темазы  «Салим Сурун-оол – төрээн черинин ыраажызы».

2.- Салим Сурун-оол-биле таныш силер бе, уруглар?  Ол кымыл?

- Оон дугайында чуну билир силер? (Чогаалчы дугайында каксы айтырар).

     - Оон кандыг чогаалдарын номчаан силер?

Өөреникчинин дыннадыы:

- Чогаалчы, шүлүкчү, прозачы, драматург,Күш-ажылдын хоочуну, Тыва АССР-нин алдарлыг чогаалчызы, Тыванын Улустун чогаалчызы Салим Сазыгович Сурун-оол 1924 чылдын апрель 15-те Барыын-Хемчиктин Акка төрүттүнген. Бодунун дугайында сактыышкында чогаалчы мынчаар бижип турар: «Мен черле бир кылыр дээн чүвемнин эчизинге четпес болзумза, сагыжым амыравас чанчылдыг кижи мен. Аалымче чагаа-даа бижий бергенимде, ону ара кагбас мен. Ном-даа тудуп алганымда, база ындыг мен: дүне-даа номчуп чыткаш, ам салыр…». Шак-ла ындыг кызымак чаны-биле чогаалчы Кызылдын башкы техникумун, совет партия школазын, Кызылдын башкы институдун дооскан. Коммунистиг партиянын обкомунга инструкторлап, ном үндүрер черге редакторлап, Тыванын ангы-ангы школаларынга башкылап, ТДЛТЭШИ-ге эртем ажылдакчызы бооп ажылдап чораан.

    Салим Сазыгович 1946 чылда парлалгага «Төрээн чуртум»,  «Ак» деп шүлүктери-биле көстүп келген. Оон бээр-ле чогаалчынын чогаалдары удаа-дараа үнүп, массалыг номчукчуга «Дагын таныжылга», «Силиг-оолдун чагаалары», «Чолаачынын оглу» деп чечен чугаалары, «Чайгы хүннер», «Авазынга дангырак», «Ынакшыл-дыр», «Озалааш хем», «Лейтенантынын даалгазы» деп тоожулары-биле  1960-70 чылдарда билдингир апарган. Оон соонда кезек үеде чогаалчы чиде берген. Чылдагааны –  ол үеге дүүшпес арагалаар, контр кижилернин салым-чолун чогаалчынын бижээни болган. Ном үндүрер чернин директору, чогаалчылар үнелелээн-даа болза, парлалга хынакчызы эрттирбээн. Чүгле 1992 чылда үнгени чогаалчынын «Чогаалдар чыындызынга» долузу-биле парлалгаже үнүп келген.

   Сурун-оол – прозачы. Кижинин моральдыг мөзү-шынарынын дугайында «Өске кадай», «Кымнын оглул?», «Адыжок» деп тоол-шүлүглел, «Кижинин намдары»,  экология темазынга «Ак-Төш», «Ногаан ортулук», тыва улустун анчы ёзулалдарынга хамаарыштыр «Тывалаар кускун» деп романы бижээн.

Сурун-оол – драматург. Шии аймаанга бижээн чогаалдарын театрнын сценазынга көргүспээн-даа болза, оларны адаваска, чогаалчынын чогаадыкчы намдары четче эвес болур ийик. Оон «Чалатпаан аалчы», «Озалдаан-дыр силер, доктор», «Ол дугайын соонда», «Садка», «Инектер» деп шиилери бар.

    Сурун-оол – очулдурукчу. Салим Сазыгович тыва дылче А.Пушкиннин «Шүлүглелдерин, тоолдарын», П.Ершовтун «Конек-Горбуногун», А.Фадеевтин «Аныяк гвардиязын», В.Губаревтин «Павлик Морозовун», С.Маршактын «Бүдүн чылын», Ш.Перронун «Кызыл бөртчүгежин», М.Лермонтовтун «Шүлүктер, шүлүглелдерин» мерген, чараш очулдурган.

Бөгүн чогаалчы Салим Сурун-оолдун дыка хөй шүлүктери ырлар болуп хуула берип, кижилернин сагыш-хөңнүн часкарып чоруурлар. Ол дээрге «Ак», «Үделге», «Амыракка», Колхозчу мен», «Барыын-Хемчиим», «Ырла, Хемчик», «Тыва Республика», «Халдып ор, чолаачы», «Кара-кара карактар».. деп ырлар-дыр.

          3. Башкынын сөзү:

  - Тыва ёзу-биле алырга, кижиниң төрээн чери беш: 1) адазының; 2) иезиниң чер-чурту; 3) бодунуң төрүттүнген чери; 4) амгы үеде өг-бүлези-биле чурттап орар чери; 5) соңгу назынында ие-черни кавай кылган чери. Бо черлерниң кайызы-даа кижиге бир дөмей эргим, чоок.  Чогаалчы Салим Сазыгович Сурун-оол төрээн чер темазынга «Ак», «Барыын-Хемчиим», «Ырла, Хемчик», «Эрги-Барлык…», «Сенээ алдар, Тыва республика», «Көк-көк даглар», «Өскен чер дугайында сөс»  деп шүлүктерни бижээн. Олар колдуу-ла ырлар апарган.

     Ам чогаалчынын «Көк-көк даглар»  деп шүлүүн көрээлинер.

Кѳк-кѳк даглар.

Хѳлегелиг, ылым-чылым, үн чок ышкаш

Кѳк-кѳк даглар аразынга тѳруттундүм.

Сарлык дозуп,ѳшкү ай деп-кадарчылап,

Чалымнарга ,чуңма ышкаш , маңнап ѳстүм.

Кѳшкелерлиг,шип-ле шимээн,ѳлүг ышкаш

Хѳлчок кадыр шорааннарже үнүп чордум.

Кожагардан,эткен сыын дег, хереп алгаш,

Хостуг үнүм –чүрээм ырын салып чордум.

Хѳлүгүр кѳк,шип-ле шимээн,ѳлүг ышкаш,

Кѳк-кѳк даглар, кѳѳрге-ле ,үн чок ышкаш

Ырлаптар сен,олар сеңээ улажыптар.

Ырак-чоокче ырың дораан тарадыптар.

Кара чаңгыс ыраажының хѳңнү билир,

Кандыг хѳңнүн сѳглексээн-дир оортан болур:

Хѳглүг чорда,даглар база хѳглүг ырлаар.

Кѳксү-хѳрээң хѳлзээн болза,сен дег хѳлзээр…

Оларда ыр,сенде ышкаш чеже-даа бар,

Омак-сергек,шала муңгак-кандыг-даа боор.

Ынак Тывам даглар-биле бүргеттинген,

Ырым-үнүм хаялардан дыңзып үнген.

Ам ол шүлүктү М.Лермонтовтун чогаалы-биле деннеп корээлинер.

Синие горы Кавказа, приветствую вас!
Вы взлелеяли детство мое;
Вы носили меня на своих одичалых хребтах;
Облаками меня одевали, вы к небу меня приучили,
И я с той поры все мечтаю о вас, да о небе.

-Кавказ Лермонтовту чүнүң-биле кайгатканыл?

Эртинелиг чараш ,катаптаттынмас бойдузу ону кайгаткан. Кавказ – меңги баштарлыг бедик дагларның,хаяларның,куйларның,кадыр дѳңнерниң чурту. Агаар-бойдус хенертен ѳскерли бээр,үргүлчү  «ыыт-дааштыг»шуурганнар болгулаар.Ында дыка хѳй хемнер ,шапкын агымныг дамырактар бар.

- Ийи чогаалчы көк өннерни чүге ажыглап турарыл?

Кѳк ѳң-эң-не бедик черлерде туманга ораашкан харның болгаш дээрниң ѳңү.  Лермонтов ѳңнерге дыка ынак чораан:«Шүлүкчү ашкан кызыл хүнге,ак булутка,кѳк дээрге,ѳкпең-сарыг ховуларга,ак-кѳк карактарга,алдынналчак чашка ынак чораан.Ылаңгыя кѳк ѳңге дендии ынак чораан.Дээрниң кѳк ѳңү болгаш кѳк даглар Лермонтовтуң бодалдарын ,ооң чогаалдарының маадырларын «үстүкү ѳртемчейже»аппаар турган.

С.Сурун-оолдуу-биле –кѳк ѳң дээрге сагыш сеткилдиң хайныгыышкыны, арыг сеткил,арыг харылзаалар,кижиге хүннүң чидиг херелдеринден дыштанырының ѳңү.Дээрниң,доштуң,харлыг сыннарның,дошталган хемнерниң ѳңү.Кѳк ѳң-бүзүрелдиң болгаш кезээ мѳңгеде оожургалдың символу.

   4. Ам чогаалчынын сөзүнге бижээни  ырларны дыннаптаалынар.

А)Ыры «Сенээ алдар, Тыва республика». Ырыны дыннаары.

Б) Ыры «Барыын-Хемчиим». Ырыны дыннаары.

5. Шүлүк «Ак» - өөреникчинин аянныг номчулгазы.

6. Тургузуун сайгарары.

«Ак» - 3 строфалыг, строфалар  9 одуруглуг, одуруглар 2 стопалыг.

«Сенээ алдар, Тыва республика» - 3 строфадан тургустунган, строфалар 8 -9 одуруглуг, одуруглар 2 стопалыг.

5. Бистин суурувус дугайында кандыг шүлүктер билир силер? Чогаалчы Салим Сазыговичинин 1984 чылда бижээни «Эрги-Барлык…» деп шүлүүн дыннаан силер бе? Кым номчуптарыл?

6. Айтыргыларга харыылар:

- Чогаалчы торээн черин канчаар бижип коргускен-дир?

- Оон шүлүктеринин темазы чүү деп бодаар силер?

-Кандыг эпитет, метафора, деннелге, диригжидилгелер бар-дыр?

-  Силер төрээн Тыванарга, суурунарга, черинерге ынак силер бе? А ол силерге ынак бе, чүү деп  бодап турар силер?

7.Синквейнден  төрээн чуртка хамаарыштыр чогаадыптаалынар (проектордан көргүзер).

Черим.

Унелиг, чоок.

Манап, холзеп, мунчулбушаан.

Ынак хевээр.

Эргим. (2-3 оореникчинин чижээн алгаш, номчудар).

8.Мергежилге «Харжыгаш». (чер бүрүзү ангы деп чүүлдү билиндирер).

9.Таблица-биле ажыл.

Ак хем	Тыва республика
Дүне-даа дүшке кирер, көк-көк дагларлыг, хөлбен шыктыг, аржаан-эмниг, арга-арыы безин айдыс чыттыг, байлак, чараш, чурттаксанчыг, туруксанчыг, өскен, төрээн эргим чер.	Сайзанак дег чараш, төөгүзү узун-даа бол, боду ам-даа чалыы, өңнүктери хөй.

10. Улегер домактар тывар (чер-чурт дугайында).

IV. Туннел. (проекторда рефлексияны ажыглаар).

-Уруглар, силер бо кичээлден чуну билип алдынар?

- кичээл эгезинде салган проблемавысты чедип алган-дыр бис бе?

VI. Демдектер салыры.

VII. Онаалга бээри.

1.Чогаадыг «Тыва чуртум».

2. Эрги-Барлык суурну долгандыр турар черлернин слайдызын кылыр.

Башкы: Ынчангаш кичээливисти туннеп тура,  С.Сурун-оолдун одуруглары-биле тондурер-дир мен, уруглар.

«Сагыжымдан төрээн черим кайын үнер».