Статья "Е. Неймохов айымньыларыгар аныгы кэм бэлиэтэ уонна сиэр-майгы"

«Неймохов ааҕыылара»

республикатааҕы научнай-практическай конференция

Е. Неймохов айымньыларыгар аныгы кэм бэлиэтэ уонна сиэр-майгы

Томпо оройуонун

Мэңэ-Алдан орто оскуолатын

11 кылааhын үѳрэнээччитэ

Ордахова даша үлэтэ

Салайааччы Винокурова С.А.,

история учуутала

Томпо оройуона, Мэңэ-Алдан, 2020 сыл

Иһинээҕитэ

Киирии....................................................................................................................4

Ыһыллыы саҕаланыыта Е.П. Неймохов «Маай бырааһынньыгын иннигэр кэпсээнигэр»………………………………………………………………………5

Саҥа олох көстүүтэ, приватизация, содула «Суолга» кэпсээҥҥэ..................... 5

«Эр киһи уонна дьахтар» сэһэҥҥэ олох сыаннастара уларыйыылара............. 8

Түмүк......................................................................................................................10

Туhаныллыбыт литература……………………………………………………. 11

Үлэм сыала:

Аныгы кэм бэлиэтин уонна сиэр-майгы уларыйыытын саха народнай суруйааччыта Е.П. Неймохов айымньыларыгар олоҕуран ырытыы.

Соруктара:

•        Айымньылары ааҕыы;

•        айымньы ис хоһоонун олоҕу кытта сиэр-майгы уларыйыытын позициятыттан ырытыы;

Үлэм актуальноьа:

Народнай суруйааччы төрөөбүтүн юбилейдаах сыла

Сонуна:

Саха народнай суруйааччылара Е.П. Неймохов, Н.А. айымньыларын сонун өттүттэн ырытыы.

Чинчийии объега:

Е.П Неймохов үс айымньыта

Чинчийии предметэ:

Олох уонна сиэр-майгы уларыйыыта

Киирии тыл

Аныгы кэм диэн Сэбиэскэй былаас сууллубутун кэннинээҕи кэрдиис кэм - 90-ус сыллартан бүгүҥҥэ диэри.

Улуу держава ССРС хайдах сууллубутай?

1985 сыллаахха ССКП КК Генеральнай секретарынан Горбачев М.С. талыллыбыта. Дойдуга бүрүүкээбит улугуруу систематын тохтотор реформалары саҕалаабыта. “Уларыта тутуу. Түргэтээһин. Аһаҕас буолуу (Аһаҕастык иһитиннэрии)” лозуннарынан сирдэтэн, сайдыылаах дойдулартан хаалбыппытын билинэн, ону туоратыыга үлэлэһэн барбыта. Бастатан туран, кини коррупцияны, бюрократизмы утары Ю.В. Андропов саҕалаабыт тэрээһиннэрин сөргүппүтэ, арыгыны оҥорууну, арыгылааһыны утары охсуспута. Экономика сфератыгар судаарыстыба тэрилтэлэрэ бэйэлэрин дьаһаныыларыгар кыах биэрбитэ. 1988 сыллаахха кооперативтары, чааһынай предприятиелары тэринии сокуонунан көҥүллэммитэ. Дойдуга туох буола турара аһаҕастык кэпсэнэр буолбута. Н.С. Хрущев саҕана реабилитацияламмакка хаалбыт буруйа суох дьон үтүө ааттара төннөрүллүбүтэ. 1989 сылтан политическай олоххо саҥа көстүү, альтернативнай быыбардар, баар буолбуттара. Тас политика эмиэ уларыйбыта: АХШ-ын, Китайы кытта сыһыан тупсубута, Афганистантан сэбиэскэй сэриилэр тахсыбыттара, социалистическай моделлаах Илиҥҥи Европа дойдулара ОВД, СЭВ ыһыллыбытын кэннэ Арҕаа диэки хайыспыттара.

Ол да буоллар экономическай реформалар сыалларын сиппэтэхтэрэ, оҥорон таһаарыы бары өттүнэн кыччаабыта, дьон олоҕо мөлтөөбүтэ, забастовкалар буолуталаабыттара. Дойду иһигэр хаан тохтуулаах национальнай конфликтар алдьархайдара саҕаламмыта. Союз республикалара тутулуга суох буолар баҕаларын биллэрбиттэрэ.

Ыһыллыы саҕаланыыта Е.П. Неймохов «Маай бырааһынньыгын иннигэр кэпсээнигэр»

Дьэ, бу кэмҥэ Үөһээ Дьааҥы куоратын аэропордугар Дьокуускайтан сылдьар ревизор Дьуурай Бугулов уонна Сахалин Нефтегорскай бөһүөлэгиттэн кэлбит Галина Орлова көрсөллөр. Олорор кэмин туһунан Дьуурай маннык саҥалаах эбит:  «Сэбиэскэй Сойуус ыһыллар турукка киирдэ, дойдуга анархия өрөгөйдөөтө... Президеммит Горбачев... туох да буолбатаҕын курдук туттар да, эстэн эрэбит». Галина Нефтегорскайга бэргэһэ тигэр сыахха үлэлиир эбит уонна хоту сиргэ норка бэргэһэлэрин атыылыы кэлбит. Дьэ, ити бириэмэ бэлиэтэ  буоллаҕа: кооперативтар баар буолбуттара, тэрилтэлэр бэйэ дьаһаныытыгар киирбиттэрэ... Геройдар биир күн билсээт аҥы-аҥы бараллар, ол гынан баран телефонунан сибээстэһэ сылдьаллар. Оттон 1995 сыллаахха ыам ыйын 28 күнүгэр Нефтегорскай бөһүөлэккэ сир хамсааһына буолар, икки тыһыынчаттан тахса киһи өлөр, Галя сүтэр. Дьуурай дьахтар бэлэхтээбит бэргэһэтин кытта сытыы-хотуу Галя өлөн-охтон биэрбэтэҕэ буолуо диэн эрэл санаалаах соҕотох олоҕун олорор.

Саҥа олох көстүүтэ, приватизация, содула «Суолга» кэпсээҥҥэ

Сойуус ыһыллыбытын кэннэ ырыынак экономикатыгар көһүү саҕаламмыта. Приватизация, сыана либерализацията... Духовнай өттүнэн эмиэ көҥүл барыыга кэлбиппит. Социальнай олоххо баай-дьадаҥы араастаһыыта түргэнник буолбута.

Россияҕа буолбут приватизацияҕа дьон сыһыана араас. Нэһилиэнньэ биэс гыммыт түөрдэ халааһын курдук сыаналыыллар эбит, “прихватизация” диэн ааттаабыттар. Сорохтор олох тубуста, чааһынайга көспүт тэрилтэлэр быдан таһаарыылаах эбиттэр дииллэр.

1991-92 cc. 46,8 тыһ. предприятие приватизацияламмыт буоллаҕына, 1993 сылга 88,6 тыһ. буолбут. 1994 сылга 112,6 тыһ. тэрилтэ чааһынай бас билиигэ барбыт. 1995 сыл ортотугар приватизацияламмыт тэрилтэ бырыһыана 50,5 буолбут. Чааһынай тэрилтэлэр оҥорон таһаарыылара үрдээн барбыта, ол курдук 1995 сылга оҥорон таһаарыы 70% кинилэр ылбыттара.

Дьэ ити приватизация түмүгүнэн норуот баайын-дуолун үллэстиигэ үчүгэйдэппит улахан бас билиилээх баайдар, «олигархтар» баар буолбуттара. Онтон общество улахан араҥата кыаммат ахсааныгар киирбитэ.

Сыыппаралар кэтэхтэригэр дьон олоҕо, үөрүүтэ-хомолтото, хараҕын да уута баар. Ол кэмнэргэ дьон аччыктаабытын, өлбүтүн-сүппүтүн туһунан кэпсээннэр бааллар эбит. Дьэ ол быһыыны-майгыны суруйааччы Е.П. Неймохов «Суолга» диэн кэпсээнигэр көрдөрөр:

“Сүүрбэһис үйэ 90-c cылларын ортолоро. Аан дойду алтаттан биирин баһылаан олорбут улуу судаарыстыба, сохсо сууллубутунуу, соһумардык уон биэс аҥыы ыһыллан, биир тутул оннугар атын былаас кэлиитин айдаана. Соторутааҥҥа диэри норуот бас билиитэ диэн ньиргиччи үлэлии олорбут баһаам баайдаах-дуоллаах, элбэх дьиэлээх-уоттаах, техникалаах тэрилтэлэр дойду үрдүнэн эстэннэр быраҕыллыбыттара, чөл хаалбытын «приватизация» диэн тылынан саптынан, биирдиилээн дьон буор-босхо сиэптэригэр уктубуттара, чааһынай бас билиигэ кубулуппуттар. Аҕыйах киһи тиэрэ байбыта, оттон үгүс өттө, Сэбиэскэй былаас бэлэмигэр, кыһамньытыгар үөрэммиттэр, соһуйан мах бэрдэрбиттэрэ, кэмигэр өйдөөн сатаан тэриммэккэлэр быста дьадайбыт, бүтэр уһукка да тиийбит дьон ханна барыахтарай, бааллара.  Ол түҥ-таҥ түһүү тымныы-хаҕыс салгына Сахабыт сиригэр биллэн ааспытыттан биир түбэлтэ...”

Салгыы икки уолаттарын батыһыннарбыт дьахтар күһүҥҥү тохтообот ардах ортотунан, бадараан-чалбах суол устун, икки улуус быыһа буолбут сиринэн, бүттэр бараммат халыҥ ойуур быыһынан, таҥас-сап баранан, куртахтара курулаан, баран иһэллэрин кэпсиир. Ити Өлөөнө, обургу уола Куонаан, кырата Сэргэй. Аҕалара Ньукулай сайын өлбүтүн кэннэ, алдьархай ааҥнаабыт ыала дьон хаҕыс сыһыаныттан куотан сир уларыта туруммуттар. Өлөөнө быһымах дьыаланы оҥостубутун хойутаан өйдүүр да, буолбуту көннөрөр кыах суох. Саас ортолоох дьахтар эрэйдээх саныыр санаата ыарахан: «...аан дойдуга хаһан да кыайан көммөт кыһалҕаларын кытта бэйэлэрэ эрэ хаалбыкка дылылар, ким кэлэн кинилэргэ күн-ый буолуой», «инникигэ ханнык да сырдык кыламнаабат ыас хараҥа сабардыыра түргэнник да үүнэр эбит...»

Олох тосту уларыйбытын, ырыынак экономикатыгар көһүү ыараханын бэлиэлэрэ айымньыга итэҕэтиилээхтик киллэриллибиттэр. Ол курдук аҕалара холкуоһа да, сопкуоһа да биллибэт кэлэктиибинэй тэрилтэҕэ (КПК) оттуу сылдьан ыалдьан аҕыйах хонон эрэ хаалар. Аны саҥа олоххо оннун булбут суоппар уол кэпсээнэ бигэргэтэр: “Урукку курдук, судаарыстыбаҕа эрэнэн ытыстарын тоһуйбутунан сылдьар дьоннор ордук ыччаттар ортолоругар элбээтилэр, сатаан иитэр кыаҕа суох эрээри тоҕо оҕолоноллорун сатаан санаабаппын. Улуус киинигэр баар приют тобус-толору, онно уон биэс хонуктан ордук хоннорботтор да, сэлээннэнэн олороллор. Ордук кыһын – тоһуттар тымныыга таһырдьа анньыахтар дуо, лыык курдук симиллии да симиллии. Үлэ тыаҕа суох, дьоннор ынахтарын үүтүн туттаран тулуктаһаллар. Соҕотох кураан сайын саха дьоннорун биирдэ эһэр кыахтаах.”

Дьоҥҥо үксүлэригэр олох ыараабыта ити быһа тардыылартан өйдөнөр. Бэйэлэрин кыһалҕаларыттан ордон дьоҥҥо көмөлөһүөхтэрин ыарыргыыр буолбуттар диэн санааҕа киһи кэлэр. Ол быыһыгар ити суоппар уол курдук кыахтарынан көмөлөһө сатааччылар эмиэ көстөллөр. Урукку олохпут үчүгэй да этэ диэччи элбэх буолуо диэн киһи таайа саныыр. Оннооҕор саҥа олоххо оннун булбут да курдук көһүннэр суоппар: «Хомуньуустар саҕана үлэ да баара, хамнас да кэлэрэ, арааһа, хомуньууһум буолан ааспытын өйдөөбөккө аһарбыт быһыылаахпыт», - диэн тыллара элбэҕи этэллэр.

Бу кэпсээҥҥэ саҥа экономическай политика сыта байыппыт дьоно эмиэ көстөллөр. Түҥ тайҕа ортотугар быыһа суох хаптаһын олбуорунан эргитиллибит дьиэ – «саҥа» саха, «олигарх», “хастыы да мөлүйүөннээх суумалааҕы эргитэр-урбатар улахан бизнесмен”  Тихон Тихонович үүтээнэ эрэйдээх-буруйдаах дьону соһутар. Бу сыта байбыт дьону автор «хараҥа таастардаах түннүктэрдээх, хараҥара күлүмүрдүүр ааннардаах үрдүктүк дыабаспыт сиэдэрэй джиптэринэн» көрдөрөр. Тихон Тихонович көстөн ааһар да, «тииһэ ыалдьардыы сирэйин мырдыһыннарда», «киһи саҥарда диэн эргиллэн да көрбөккө» хаама турар.

Кэпсээн түмүгэ трагическай. Тойотторун сынньалаҥнарын уйгуурдубуттарын иһин дьахтар улахан уолунаан харабыл ыар сутуругун «амсайаллар», онтон ытаһа-ытаһа түөрт көстөөх дэриэбинэ диэки сукуҥнууллар. Сарсыҥҥытыгар били суоппар сордоохтору бултуур дьиэттэн икки көстөөх курдук сиргэ сыталларын булан ылар. Ийэлэрэ бүтээхтээбит, уолаттар сыккырыыр эрэ тыыннара хаалбытын балыыһаҕа илдьэн биэрэр.

Ол гынан баран кэпсээн Тихон Тихоновиһынан түмүктэнэр: «бизнес дьыалата киһи сыратын-сылбатын быһар, онтон уоскуйа түһээри кэлбитим умнаһыттар бэл манна, аар тайҕа ортотугар, киһилии сынньаппатылар» диэн улуус баһылыгын мөхпүт сураҕа иһиллэр.

Онон тыйыс сокуоннаах, хаҕыс сыһыаннаах саҥа олох кэлбитинэн диэн түмүк оҥоһуллар. Сатабыллаах буолуоҥ – саһыл саҕаланыаҥ! Мас хайдыбытын курдук көнө киһи сыа-сым олохтоноро уустук кэмэ кэллэҕэ.

Ити курдук Е.П. Неймохов кэпсээнигэр Россия историятын уустук кэмэ оруобуна ойууланар. Баай-дьадаҥы буолан араастаһыы дьон сыһыаныгар эмиэ уларыйыыны аҕалбыта көстөр.

«Эр киһи уонна дьахтар» сэһэҥҥэ олох сыаннастара уларыйыылара

Аны «Эр киһи уонна дьахтар» диэн сэһэни көрүөҕүҥ. Эмиэ демократия айдааныттан саҕаланар. Көҥүл этии-тыыныы, быстыы-дьадайыы боппуруоһа сытыырхайбытын киһи сэрэйэр. Оттон Бэргэн Ксеньялыын бастакы билсиилэрэ, доҕордоһуулара үйэлээх тапталга кубулуйуута аргыый-аҕай кэпсэнэр. Ити тоҕо эрэ ааҕааччыны дьиксиннэрэр. Уонна сотору олохторугар этиҥнээх ардах бастакы сибикитэ, Ксенья оҕолонор кыаҕа суоҕа биллэр. Түргэнник быһаарына охсон, эдэр дьон кыыс дьүөгэтиттэн Динаттан эрдэ кэпсэтиинэн, төрөөбүтүн кэннэ уол оҕо ылан иитэллэр, Эллэй диэн ааттыыллар. Үөрэхтэрин бүтэрэн, тыаҕа уонча сыл үлэлээн баран, куорат таһыгар дэриэбинэҕэ көһөн олохсуйаллар. Дина бизнесмен ойоҕо, салайааччы, биллэр бэлиитик-дьахтар буолбутун истэн билэллэр.

Биир субуотаҕа Дина Игоревна Ивановтары ыалдьыттата ыҥырар. Дьэ, онно кэлэн түһээн да баттаппатах үтүө дьиэлэрин, коттеһы, көрөллөр. “Суолга” кэпсээҥҥэ көстөр түҥ тыа ортотугар коттеджтаах Тихон Тихонович куораттааҕы дьиэтэ итинник буоллаҕа. Бырааһынньыктара да сиэри таһынан: хаһаайыттар олохторо баһаам баайын туоһулуур киинэ, эстрада биллэр ырыаһыттарын кэнсиэрэ, ураты мааны остуол, үп-харчы, барыс туһунан кэпсэтиилэр, эрэ ойоҕугар субуотанан диэн ааттаан сыаналаах да сыаналаах бирилийээннээх биһилэҕи бэлэх уунара...  «Бэргэннээх бу хампаанньаҕа күһүҥҥү уойбут-топпут хоҥор хаастар ортолоругар кэлэн түспүт ырбыт-дьүдэйбит чыккымайдардыы сананнылар». Киһи киһиэхэ тэҥэ суох буолара сүрдээҕиттэн мах бэрдэрэллэр, сөҕөллөр.

Эллэй оскуоланы бүтэрэригэр Ивановтар олохторо-дьаһахтара кэм сүнньүн булбутун көрөбүт: Бэргэн – учуонай, Ксенья уруккутун курдук поликлиникаҕа сиэстэрэ. Дина Игоревналыын билсибэттэр, кини уопсастыбаҕа суолталаах дьыаланарынан дьарыктанар, араадьыйаттан, телевизор экраныттан  түспэт, хаһыакка субу-субу тахсар буолбут. Эдэр киһи Эллэй таптал таарымтатыгар ылларар, Алена диэн кэрэчээн кыыһы таптыыр. Ол гынан баран дьоллоох ыал олоҕор эмискэ этиҥ этэр, чаҕылҕан чаҕылыйар – соҕотох уоллара ыарахан ыарыыга ылларбыта биллэр!  Балыыһаҕа көрдөрөллөр, ол быыһыгар аныгы кэм бэлиэтэ норуот эмчитигэр кытта таарыйаллар. Экстрасенс: «Биологическай ийэтэ кэлэн, оҕо төбөтүн имэрийиэн-томоруйуон наада»,-  диир. Ол ийэбит Дина кылгастык кэлэ сылдьан баран, «миэхэ эрийимэҥ-хайаамаҥ» диэн төннөр. Оттон Эллэй ыарыытыгар буруйдаах кини – биологическай ийэ, саҥа үөскээбит оҕотун өлөрө сатаан эмп испит акаары дьахтар.

Бүтэһигэр эрэллэрэ сүппүт төрөппүттэр соҥуоран олороллор, оттон араадьыйаттан Дина Игоревна саҥарара иһиллэр: «Биһиги туох баар күүспүтүн, билиибитин-көрүүбүтүн оҕо туһугар, кини кэскилэ сырдык-ыраас буоларыгар аныахтаахпыт...»

Бу сэһэҥҥэ эмиэ ырыынак ыар сокуонун көрөбүт, ол гынан баран барыта инники кэпсээҥҥэ курдук наһаа ыарахан буолбатах. Саҥа кэм быраабылаларыгар дьон син үөрэммиттэр. Ол оннугар оччолорго дэлэйбит, билигин да баар норуот эмчитин уобараһа көстөн ааһар. Неймохов ойуулааһынынан наһаа киһи итэҕэйиэх эмчитэ буолбатах: тиритэ-хорута эмтээн, эккирээмэхтээн баран харчы ылан барар.

Оттон саамай иэдээммит - Дина. Харчыны, баай-талым олоҕу таҥара оҥостубут, ол туһугар тоҕус ый сүрэҕин анныгар иитиэхтээн сылдьыбыт оҕотун толук уурбут, дойду сиэр-майгы өттүнэн Улуу Суобаһа курдук араадьыйаттан араатардыыр, телевизорынан кэпсиир Хотун - тыл дьыалаттан арахсыытын, үтүө-мөкү өйдөбүлэ кэһиллиитин чаҕылхай холобура.

Түмүк

Түмүктээн эттэххэ, бу айымньыларга барыларыгар историческай кэм тосту уларыйыыта туохха тиэрдибитэ көстөр. Политиканы кытта ыкса сибээстээх атын эйгэлэргэ эмиэ киһиэхэ дэбигис өйдөммөт, дьиксиннэрэр уларыйыылар буолбуттарын народнай суруйааччы кэпсиир. Ол курдук  олох сыаннастара үп-харчы эрэ үктэллэммиттэр, уопсастыба ирдэбилэ уларыйан, сиэр-майгы эмиэ түктэри көрүҥнэммит. Е Неймохов айымньыларыгар итини барытын көнөтүнэн, хайдах ылыммытынан, дьэҥкэтик көрдөрөр. Ол да буоллар олох салҕанар. Өркөн өйдөөх киһи үтүөнү-мөкүнү араарар кыаҕын ыһыктыбатаҕар суруйааччы да, ааҕааччы да эрэнэр.

Туhаныллыбыт литература:

1.     Егор Неймохов. Эр киһи уонна дьахтар. «Бичик», Дьокуускай, 2010.

2.     Саха народнай суруйааччыта Е.П. Неймохов айар үлэтэ аныгы саха прозатын сайдыытыгар суолтата. Республикатааҕы научнай-практическай конференция матырыйааллара. М.К. Аммосов аатынан Саха государственнай университета, саха филологиятын уонна культуратын факультета. Дьокуускай, 2010.

3.     Саха народнай суруйааччыта Егор Петрович Неймохов олоҕо уонна айар үлэтэ. 1 региональнай «Неймохов ааҕыылара» научнай-практическай конференция матырыйааллара. Томпо оройуона, Мэңэ-Алдан оскуолата. 2010 с.

4.     Писатели земли Олонхо. Биобиблиографический справочник. Якутск, «Бичик», 2000.

Краткое описание документа:

1985 сыллаахха ССКП КК Генеральнай секретарынан Горбачев М.С. талыллыбыта. Дойдуга бүрүүкээбит улугуруу систематын тохтотор реформалары саҕалаабыта. “Уларыта тутуу. Түргэтээһин. Аһаҕас буолуу (Аһаҕастык иһитиннэрии)” лозуннарынан сирдэтэн, сайдыылаах дойдулартан хаалбыппытын билинэн, ону туоратыыга үлэлэһэн барбыта. Бастатан туран, кини коррупцияны, бюрократизмы утары Ю.В. Андропов саҕалаабыт тэрээһиннэрин сөргүппүтэ, арыгыны оҥорууну, арыгылааһыны утары охсуспута. Экономика сфератыгар судаарыстыба тэрилтэлэрэ бэйэлэрин дьаһаныыларыгар кыах биэрбитэ. 1988 сыллаахха кооперативтары, чааһынай предприятиелары тэринии сокуонунан көҥүллэммитэ. Дойдуга туох буола турара аһаҕастык кэпсэнэр буолбута. Н.С. Хрущев саҕана реабилитацияламмакка хаалбыт буруйа суох дьон үтүө ааттара төннөрүллүбүтэ. 1989 сылтан политическай олоххо саҥа көстүү, альтернативнай быыбардар, баар буолбуттара. Тас политика эмиэ уларыйбыта: АХШ-ын, Китайы кытта сыһыан тупсубута, Афганистантан сэбиэскэй сэриилэр тахсыбыттара, социалистическай моделлаах Илиҥҥи Европа дойдулара ОВД, СЭВ ыһыллыбытын кэннэ Арҕаа диэки хайыспыттара.