Статья "Музыкальную аппаратуру-школе в подарок"

«Межегей» хөмүр-даш уургайындан уругларга белек

15.01.2015

Тыва —  каас-чараш бойдус чурумалы, чер адаанда чаштынып чыдар эгээртинмес казымал байлаа-биле онзагай чер. Ооң буурул дагларында Д.И. Менделеевтиң таблицазында кирип турар элементилер барык шуптузу үүже­­­лет­тинип мөөңнеттинген. Бистиң республиканың девискээринде алдын, мөңгүн суу, чес, хөмүр дээш, оон-даа өске ховар дээн казымал байлактар четчир болгаш артар. Бо ховар байлактың бирээзи хөмүр-дашты чүс-чүс чылдар дургузунда чүг­­­ле одалгага хереглээри-биле казып келген. А чоокку үеден эгелеп Россияда билдингир улуг үлетпүр бүдүрүлгези «Евраз» холдинг боттарынга хүлээнип ап, «Межегей хөмүр-даш» уургайын башкарып, ажылды боттандырып эгелээн.  Бо улуг бүдүрүл­­ге­­­ниң ажылдакчылары кожазында Кочетов школазынга Чаа чылдың бүдүүзүнде белек-селектиг аалдап четкеннер.

Тоолдарда ай-хүн херелдиг, алдын даңгыналарга болгаш тажы оолдарга дөмей айыраң- каас чечектер дег өөреникчилерниң ырлап, самнап турарын  көөрге, шынап-ла, чоргааранчыг.  Тыва чурту эгээртинмес казар байлактыг чурт боорундан аңгыда, катаптаттынмас уран-талантылыг чоннуг.  Айыраң чечектерге дөмейлеп орарым бо салым-чаяанныг уруглар Таңды кожууннуң Кочетов ортумак школазының өөреникчилери-дир. Уругларның танцы-самының, ыры-шоо­рунуң аразында  өөредилге эргелекчизи Чойгана Бапан-ооловна Сандак төрээн школазының төөгүзүнүң база доозукчуларының аразында алдарлыг кижилерин орус дыл кырынга кысказы-биле таныштырды. Кочетов ортумак школазының төөгүзү  Тываның хөгжүлдези-биле тудуш харылзаалыг.  Тус школа 1924 чылдың төнчүзүнде, 1925 чылдың эгезинде үндезилеттинип тургустунган. Амгы үе­­де школада 165 өөреникчиге 26 башкы эртем-билигни дамчыдып, өөредип турар. +өредилгеге сундулуг, орус дылга тергиин чугаалаар, спортка бедик көргүзүглүг уругларның барынга башкылары чоргаарланып демдегледилер.

Оларның төрээн суурунуң чоогунда, хөөредип чугаалаар болза, каш базым черде «Межегей»  хөмүр-даш тывыжын казып, тып турар улуг бүдү­­­­­рүл­­­­­­­ге бар. Бо бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Геннадьевич Сараев Чаа чыл байырлалының бүдүү­­зүнде школачыларга белек-селектиг аалдап четкеш, оларның кайгамчыктыг уран-талантызын магадап көргеш, чылыг сөстерни чугаалаан: 

— Силер ховар талантылыг уруглар-дыр силер. Эки өөренип алгаш, төлептиг кижилер болуп, чурумалдыг тыва чериңерниң хөгжүлдезинге үлүг-хууңарны киирер силер. Төрээн сууруңар чоо­гунда чыдар алдын, хөмүр-даш тывыжынга ажылдаар дагжы мергежилдиг болуру­ңарны база күзедим, уруг­лар. /деп турар 2014, моор­лап келир Чаа чылды эки, менди-чаагай уткуур силер — деп чагыг-сөзүн бергеш, чигирзиг белектерни сөңнээн. 

Пильчирова  Светлана  Тоюновна,  уруглар  ансамбилинин  удуртукчузу,  хой  чылдарда  школада  ыры-хогжум  башкызы  болуп    бичии  чаштарны  ыры-хогжумге  сонуургалдыг, мозу-шынары бедик культурлуг  кижилер  кылдыр  кижизидип  ажылдап  чоруур.  Хой  чылдарда  бодунун  ажылынга  бердинген  харыысалгалыг  башкы  дыка  улуг  чедиишкиннерни  чедип  ап,  бодунун  кылган  ажылынын  туннели  биле  школага  улуг  ортектиг  хогжумнуг  херекселди  бодунун  кижизидип  чоруур  уруглары  биле  чедип  алган. Улуг  уулени  база  деткимчени  суурнун  чагырга  даргазынын  оралакчызы  Оюн  Ирина  Игорьевна каткан  деп  ол улуг  оорушку биле демдеглээн. Ынчангаш  улуу-биле  четтиргенин  илередип  ол  ышкаш   Москвадан  келген  улуг  аалчыларга  база  канчаар  даа  аажок  ооруп-четтиргенин  илереткен.

Кочетов суму чагыргазының даргалары суурнуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип  турары дээш уургай бүдүрүл­­гезиниң ажылдакчыларынга четтиргенин илереткеннер. Уруглар боттарының уран холдары-биле шеверлээн каасталгаларын болгаш чуруктарын берген. Ол хире улуг белек алган болгаш ындыг-ла боор, деткикчилеринге  өөрээн сеткилин кочетовчулар улай-улай чугаалааннар.

«Межегей» хөмүр-даш уургайының ажылдакчылары бо суурга чаңгыс эвес удаа белек-селектиг аалдап четкен. Чаа өөредилге чылы эге­лээр мурну август айда Кочетов  школазынга 81 200 рубль өртектиг хөгжүм херекселин бүрүнү-биле садып берген, а суурнуң улуг-бичии  уругларынга улуг белек — ойнаар чаа дериг-херексел болган. Суурнуң ортаа кудумчузунда чайганыыштарны, бичежек янзы-бүрү ойнаар дериг-херекселдерни тургузуп кааны кайы ырактан көскү, ону долгандыр шевергини кончуг херимнеп каан.  Ол  ойнаар  шөлге   чылыг  үеде бичии уругларның каткы-хөглүг алгызы дола бээр. Шыпшың, ыржым булуң­нуң бурунгаар сайзыралынга «Межегей» хөмүр-даш бүдү­­рүл­­­­­­ге­зиниң деткимчезин демдег­леп болур. Суурнуң чурттакчылары оларга өөрээн сеткилин мынчаар илереттилер.

Андрей Мөңгеевич Оюн, Кочетов школазының директору: «Мен бо школаны 16 чыл удуртуп тур мен. Чоо­гувуста чаа тургустунган улуг бүдүрүлге «Межегей» хөмүр-даш компаниязы-биле  чаңгыс баг дег сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Суурувус­ка болгаш школавыска материалдыг дузаны көргүзүп чоруур бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Сараев­ке база ооң кады ажылдап турар эш-өөрүнге өөрүп четтирип чоруур бис».

Алла Сарыг-ооловна Ойдуп-оол, суму баштыңы: «Суг-Бажы суур — Тываның төөгү­­лүг черлериниң бирээзи. Оон аңгыда казымал байлактыг онзагай булуң. Мында хөмүр-даш чыдынының шыгжамыры чаштынып чыдар. Бо ажыктыг байлак-биле «Межегейуголь» хөмүр-даш уургайы ажылын эгелээш-ле бисти  утпайн харылзажып турары өөрүнчүг. Суурнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг деткимчени кылып берип турар. Чаа чылда дагжы кожаларывыска чедиишкиннерни сумунуң чонунуң мурнундан кү­­зедим!».

Төөгүлүг Суг-Бажының чурт­­­­­такчылары улуг бүдүрүл­­­­ге­­ниң ажылының шуудап чоруй баа­рынга бүзүреп, оларга чүг­­ле эки орукту йөрээп артканнар. «Евраз» холдингиниң тургу­зуунда кирип турар «Межегей» хөмүр-даш уургайының тудуу эрткен чылын эгелээн. Тудугнуң улуг ажылы-биле чергелештир хөмүр-дашты казып тывар ажылды соксатпайн турар. Межегей чыдынының ажыл-чорудулгазы Тываның төөгүзүнде чаа арынны  ажыткан  болгаш   рес­публиканың бурунгаар хөгжүл­­­­дезинге   улуг  идиг    болур.

Ася Базыр-оол