Статья на тему "Адабиёт - икки халқни бирлаштирувчи куч"

Адабиёт – икки халқни бирлаштирувчи куч.

Ўзбек ва қозоқ  халқлари ўртасида қадимдан бир ажиб қадрдонлик, дўстлик туйғуси мавжуд. Улар қадим замонлардан буён ёнма-ён яшаб,аралаш хаёт кечирганлар.Бу икки халқнинг тарихи,урф-одати,тили ва тақдири куп жихатдан бир-бирига яқин. Бир – бирига оға ини бўлиб кетган бу икки халқнинг адабиёти ҳам қон-қардошдир. Ўзбек адабиётининг барча таниқли ёзувчилари Ғ. Ғулом, Ойбек, Уйғун, Миртемир, М. Шайхзода, Зулфия, Ҳ. Ғулом, Мирмуҳсин, А. Мухтор, Н. Фозиловлар  қозоқ мавзусида етук ва баркамол асарлар яратганлар. Уйғун, Миртемир, М. Исмоилий, Туроб Тўла, Н. Фозилов ва бошқалар қардош қозоқ устоз ва биродарларининг асарларини ўзбек  тилига таржима қилиб ижодий фаолиятини тўлдириб бордилар.

Ғ. Ғуломнинг сиймоси қозоқ халқининг ҳаёти ва адабиётидаги  ўрни ўзига хосдир. Ғ. Ғулом  Қозоғистон  ерида жуда кўп бўлган, санъат ва адабиёт декадаларида  қатнашган,  ёзувчилар съездида нутқ сўзлаган, бутун қозоқ элига манзур бўлган ўзбек ёзувчиси эди.  Ғ. Ғулом қозоқ мавзусига мурожат этиб, қозоқ халқига бир қанча шеърий табриклар ёзган. “Турксиб йўлларида”, Қозоғистоннинг 25 йиллигига  “Қозоқ элининг улуғ тўйи” шеърлари ва  Ғ. Ғуломнинг қозоқ халқига, адабиётига нисбатан  бутун ҳурмат эътиборини  ( С. Муқановга қараб айтилган) қуйидаги  сатрлар орқали  ҳам ифодалаш мумкин.

Ўзбек деган битта халқдир қозоқ билан

Агар ўзбек йиғин қилса қозоқ келар.

Туркман, тожик, қирғиз, қорақолпоқ билан

Мен не дейман? Суянмоққа сен тоғимсан,

Сен – боврумсан, қошу кўзим, қароғимсан

Тарихларнинг тор, қоронғу сўқмоғида

Етаклашган миллион йиллик қозоғимсан!

         Ёш қозоқ ёзувчилари  Ғ. Ғуломни устоз деб атаганлар.  С. Муқанов (маълумки ва Ғ. Ғулом ва С. Муқанов қадрли дўст бўлганлар) Ғ. Ғуломга  ўзининг шеърларида  сатрлар бағишлаб ёзган:

         Өзбек өз бауырым, туған ағам,

         Бар қайғы – қуанышын, ортақ аған.

         Жыласа,  кулсе бірге болған,

Бойына сан ғасрлар ата – баба.

Кобейиб Ибн Сина, Улықбектер

Әр ұлттан талай қыздар, сал жігіттер

Ғажайып жетістікке іе болды

Бәрі-дағы білімді, бәрі өжеттер,

... Ғасырдың жырманшы Навоий

Боп туды марқум досым Ғафур Ғулам

... Оны да көп өнерпаз шәкірттері

Ендеше Навоийдек Ғафур тірі.

Қасида, бағишлов шеърларини ёзиш ўзбек ва қозоқ ёзувчи – шоирларининг анъанасига айланиб қолди. Бу шеърларнинг асосий мавзуси икки халқ ўртасидаги дўстона муносабатдир.

Жўшқин лирика, ажойиб драмаларнинг соҳиби Уйғунни ҳам  Қозоғистон ва қозоқ адабиёти билан кўп томонлар боғлайди. Жанубий Қозоғистонда туғилиб ўсган шоир қозоқ мактабини тугатади.  Қозоқ тили ва адабиётини яхши билган шоир қозоқ ёзувчиси ва шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

Қозоқ мотивлари  Уйғун  поэзиясини бойитиб кенгайтирди. Уйғуннинг ижодий фаолияти ўсишига  Абай ва Жамбулнинг асарлари ҳам туртки  бўлди.        50 йилларда  Уйғун Жамбул  Жабаевга бағишлаб шеърий табрик ҳам ёзади.

Қозоғистонга қарата: Қозоғистон!  Номинг аталиши билан кўз ўнгимда чексиз даштларинг, Балхаш кўлининг биллур тўлқинлари, Олатовнинг  осмон ўпар чўққилари келади деб куйлайди.

         Уйғуннинг  «Ассалом» шеърида халқлар дўстлиги  жуда катта поэтик маҳорат билан ифодаланган. Ҳатто икки халқнинг бир – бирлари билан қиз олиб, қиз бериб қуда – анда бўлганлигини ҳам қуйидаги шеърида айтиб ўтади.

         Бизнинг дўстлигимиз қадимдан жуда,

         Қиз олиб, қиз бериб, бўлганмиз қуда.

         Гул териб келганмиз бирга, бир қирдан,

         Бирга сув ичамиз дарёи Сирдан

Шоир Миртемир қозоқ ерининг ўғли. Туркистон ерида туғилиб ўсган она Ватан, қозоқ биродари, туғишган оғалари ҳақида куйлайди.

Қалиним, жигарим, кўзда қароғим,

Олатов бошида гавҳар чироғим,

Аждар кушандаси – олмос яроғим,

Жаҳонга бергувсиз, тўкин қазноғим,

Қардош қозоғим!

Чинакам истеъдод эгаси шоира  Зулфиянинг «Қозоғистон ўланлари», «Қармоқ», «Кўкчатов», «Булут ўйини» каби шеърлари  Қозоғистонга бағишланган. Қозоғистоннинг мехмондўст қозоқ халқи, жаннат кайфини берувчи қимизи, гўзал табиати ва тоғларини мадҳ этади.

Кўкчатов тавсифини қозоқдан сўранг,

Менинг қалбим куйиб, қамашди кўзим,

Нур макри, сув акси, ишқдай  мовий ранг

Табиат қулига айландим шу зум.

Ўзбек адиби Ойбек ижоди хам қозоқ адабиёти билан боғланган. Қозоқ ёзувчилари билан яқиндан алоқа (айниқса М. Авезов) адибнинг «Навоий», «Олтин водийдан

шабадалар»  романларининг яратилишига таъсир этган. Ўзининг болалигини эслаб ёзувчи қуйидагиларни ёзади.  «Қозоғистон далаларида отам билан жуда кўп бўлар эдим. Қозоқ овуллари, халқи ҳақида  кўп эшитганман».  Қозоғистон ҳақидаги

хотиралар ёзувчининг  «Болалик» автобиографик асарида хам ўз аксини  топади. Ушбу асарда ёзувчи қозоқ овулларининг ҳаётидан айтиб ўтади:

         «... Серманзара  далаларини томоша қилиб бораман. Суви шишадек кўм – кўк кичкина ариқда сув қаёққадир шилдираб оқмоқда. Бир чақиримча жойдан қозоқ овули кўринади. Сигир – бузоқлар, айниқса, кўй – қўзилар, эчки – улоқлар кўп.

Расми овулга меҳмон келса танишми, нотанишми, отдами, пиёдами, совуқдами, иссиқдами, қорбўрондами, бари – бир қозоқлар уни яхши қабул қилишади.

         ... Овулда  йигитлар, ўспиринлар, ўзтенги болалар кўп. Отда, эшакда, хачирда улар билан бирга узоқ – узоқларга йилқилар, қўйлар бошига бораман.

Хотинлар болалар бирга тезак тераман, ўтин йиғаман. Булар самимий пок кўнгилли , меҳмондўст, вафодор  одамлар!»

Сабит Муқанов  эллик ёшга тўлганда Ойбек Алматига келади. Иккаласи “Горельник” турбазасига боради. Улар суҳбатлашиб, Алмати ўзани бўйлаб кетаётганларида қирғоқда катта тошга дуч келадилар. Шунда С. Муқанов Ойбекка “Мана шу тош мендан сизга совға”, - дейди. Ойбек қўлини кўксига қўйиб: “Қабул қилдим . Минг бор раҳмат. Бу тошни халқларимизнинг бузилмас дўстлигининг рамзи деб биламан” деган экан.Утебой Турмонжоновнинг«Ойбек олтмишда»,Абиш Кекилбоевнинг«Бизнинг Ойбек»,Буркут Искаковнинг«Ойбек ога олтмишда»каби маколалари,китоблари ёзилди.Бу албатта козок халки ва унинг ижодкор зиёлиларининг Ойбекка булган мехр-мухаббатининг ёркин самарасидир.

Н.Фозилов – қозоқ халқи, қозоқ адабиёти билан бевосита боғлик.М. Шайхзода тили билан айтганда «Миртемир домланинг жиянлари», ёзувчи, таржимон, икки элнинг ўғли.  Н. Фозилов «ўзбек ва қозоқлар ўртасидаги кўприк» номини олган, ўнлаб насрий асарларни қозоқчадан ўзбек тилига таржима қилган. Бу билан икки қўшни халқ қардошлигини мустаҳкамлаган.

         «Ўзбекларнинг  қозоғи, қозоқларнинг ўзбеги» га айланган адиб. Ёзувчи         Н. Фозилов  Ғ. Ғулом, Ойбек,  А. Қаххор, С. Муқанов, Миртемир, М. Авезов,          М. Шайхзода ва бошқа адиблар ҳақида «Устозлар даврасида», «Мунаввар лаҳзалар», «Бир отар тўппонча» воқеий ҳикоялар, эсселар ёзган, қозоқ

ёзувчиларининг асарларини ўзбек тилига таржима қилиб,  ўзбек китобхонларига тақдим этган.  Шулардан ёзувчи  С. Муқановнинг «Бўтакўз», «Ҳаёт  мактаби», «Чўқон Валиханов» номли учта йирик романларини ўзбек тилига таржима қилган.  Қозоқ ёзувчиларининг асарларини ёзбек тилига таржимаси борасида фаолияти

учун Қозоғистон ёзувчилари уюшмасининг Бейимбет Майлин номидаги мукофотга сазовор бўлди. Ўлжас Сулаймоновнинг шеърлари ўзбек тилига қатор таниқли ўзбек шоирлари  М. Мирзо, М. Юсуф ва бошқа шоирлар томонидан таржима қилинган.

Ўзбек шеърлари ҳам қозоқ тилида ўз аксини топди. Хонбиби Есенқараева  - замонавий қозоқ шоираси ўзининг “Махаббатым мәңгілік” шеърий тўпламида         Х. Худойбердиева, М. Мирзо, О. Ҳожиева шеърларини қозоқ тилига таржима қилган.Бундан ташкари 1949 йилда Алихан Сулейменов “Навоий”романини,1963 йилда Калтай Мухемаджанов“Кутлуг кон”романини козок тилига таржима килиб,козок халкини бу дурдона асарлар бахраманд булишига эришди.

 Хар иккала қардош халқнинг оғзаки ижодиёт дурдоналарига назар ташлар эканмиз уларда  бирдай истеъмолдаги мақолларни ҳам жудаям кўплаб учртатиш мумкин.Улар бир-бирига мос келади,умумий муштаракликка эга.

1.     Она юртинг – олтин бешигинг                           Өз елің алтын бесік.

2.     Ўзга юртда султон бўлгунча,                             Кісі елінде сұлтан болғанша,

Ўз юртингда ултон бўл                                      Өз еліңде  ұлтан бол.

3.     Ўзбек  - ўз оғам.                                                 Өзбек – өз ағам.

4.     Ўтни ковласанг ўчади                                        Отті құзаған өшірер,

Қўшнини ковласанг кўчади.                              Қонысыны құзаға көшірер.

5.     Ўз уйим – ўлан тўшагим.                                   Өз ұйім – өлен төсегім.

6.     Нима эксанг - шуни ўрасан.                               Не ексең – соны орасын.

7.     Темирни қизиғида бос.                                      Темірді қызғанда соқ.

8.     Қорнимга эмас,                                                  Қарнімнің ашқанына

қадримга йиғлайман.                                        жыламаймын,   

Қадірімнің қашқанына   

жылаймын.

9.     От бошига иш тушса,                                         Ат басына күн туса,

Сувлиқ билан сув ичар,                                     Ауыздықпен су ішер,

Эр бошига иш тушса,                                         Ер басына күн туса,

Этик билан сув кечар                                         Етігімен су кешер.

         Козок халки«Өзбек-өз агам»десалар,узбеклар хам«Йулдошинг козок булса,йулингдан адашмайсан»дейдилар. Бу сузлар асрлардан бери давом этиб,хар иккала кардош халк кон-конига сингиб кетган,кон-кардош,биродарлик,дустлик туйгуларининг ёркин ифодасига айланган.Ҳа, ҳақиқатдан ҳам бу икки қардош халқни фақатгина бир тарих, бир илдиз, бир замин муносабатлари эмас, ана шу қариндошлик заминида пайдо бўлган адабий ҳамкорлик ва ҳамжиҳатлик хам боғлайди. Қозоқ адабиётида ўзбек мавзуси, ўзбек адабиётида қозоқ мавзуси икки халқ адибларининг ижодида ўз аксини топди ва шаклланди. Икки халқни бирлаштирувчи кучлардан бири адабиётдир. Бу адабий алоқалар мангу давом этаверади.

                                           Салишева Умида Исмаиловна.1973йил 16январь

                                              Узбек тили ва адабиёт фан укитувчиси