Статья на тему" Фразеологизмы в кумыкском языке"

Бирикген сез тагъымлар.

Къумукъ тилибиз бай, янгырав, арив тиллени бириси. Бирикген сез тыгъымлар тилибизге айрыча чеберлик бере, безендире, бай эте. Биз авуз тилде бирикген сез тагъымланы кеп къоллайбыз, фразеологизмлер булан сейлейбиз демеге де ярай.

Шагьар школадагъы муаллимлени алдында токътагъан масъалаланы бирлери экен деп айтма ярай, мени гьисабыма гере. Яшланы ана тилинде эркин сейлеме уьйретмек, къумукъ тилни байлыгъы, аривлюгюн герсетмек учун, тил байлыгъын оьсдюрмек учун янгыз адабият тюгюл, языв дарслада да бек тергевюн бермеге тюше. Он биринчи класда, къумукъ тилими аривлюгюн, чеберлигин герсетмек учун, къоллангъан айтывланы ва аталар сезлени, бирикген сез тагъымланы яшлар эсинде сакълайгъан кюйде кеп къоллама къаст этемен.

Яшланы сез байлыгъын артдырмакъ учун, тилин бай этмек учун фразеологизмлер деген  темагъа багъышлангъан иштагьлы дарслар оьтгеремен. Кеп тюрлю бирикген сез тагъымланы орус тил булан тенглешдирип болабыз.

Масала: Кепекге ярайгъан зат тюгюлсен ( Гроша медного не стоишь), башын салландырып юрюй ( Ходит повесив голову) ва башгъалары. Орус тилде тенглешдирив де бир-бирлени маънасын тас этсе де, кебюсюн маъналары къыйышагъан гезиклер де бар.

  Он биринчи класда бирикген сез тагъымлагъа багъышлангъан ачыкъ дарсымны мен шу къайдада оьтгергенмен ва оьтгерген кююн сизин тергевюгюзге беремен. ФГОС -ну талапларына жавап береген шагьар школадагъы яшланы дарсгъа муштарлыгъын артдырмакъ учун тюрлю къайдаланы къоллап, дарсны оьтгерме къаст этдим. Болма герекли методланы, приемланы къоллагъанман. Ачыкъ дарсымны шу къайдада оьтгерсем, алдыма салынгъан масъалаланы чечме кемек болурму экен деп эсиме геле.

Дарсны аты: Бирикген сез тагъымлар.

Мурады:

1.     Бирикген сез тагъымланы такрарламакъ ва гиччи класларда алгъан билимлерин беклешдирмек.

2.     Жумлаларда табып, айырып билмек.

3.     Сез байлыгъын артдырмакъ.

4.     Ана тилине бакъгъан сюювюн артдырмакъ.

Къолланагъан алатлар: доска, китап, ИКТ, проектор, карточки, фразеология сезлюк.

Дарсны юрюшю: (слайд 1)

1.     Гиришив. Саламлашыв.

2.     Дарсны уьстюнде ишлев.

Муаллим: Салам яшлар! Гюн яхшы болсун! Бугюн мен сизин булан оьтгерме сюемен ачыкъ дарс. Дарсыбызны башлагъанча, бир-биревге иржаягъан смайликлени бергенни сюемен. Генгюгюз нечикдир?

1 этап. Дарсны атын токъташдырмакъ.

Дарсыбызны бираз тамашалыкъдан башлама сюемен. Сизин алдыгъызда «Сигърулу сандыкъ». Шуну ичинде яшынгъан предметлени атларын билме герексиз, т.е. мен сизге чечеген ёммакъ айтаман, шону жавабы болажакъ гьар предметни аты. (слайд 2)

1.     Сувда тувар, сувда оьлер. Шорпагъа (ашгъа) татыв бере. (Туз)

2.     Сингенинден аш этебиз, къаттысын сюртюп ашайбыз. (Май)

3.     Сувда юзе, тек батмай, ташласа, ерде ятмай. (Топ)

Муаллим: Авуздан шу сезлер булан сез тагъымлар къуругъуз. (слайд 3)

Яшлар: Масала: Къатгъан туз, урлукъ май, дегерек топ.

Муаллим: Яшлар, бу тувра маъналы сез тагъымлар.

Дагъы да нечик сез тагъымланы билесиз?

Яшлар: Масала: Ярама туз тегесен, майны уьстюнде йимик яшайсан, топ йимик къакълыкъмакъ.

Муаллим: Яшлар, шулай сез тагъымлагъа нечик сез тагъымлар деп айтыла?

Яшлар: фразеологизмлер.

Муаллим: Биз бугюн нени гьакъында сейлежекни англадыгъызмы?

Яшлар: Англадыкъ, бирикген сез тагъымланы гьакъында.

2 этап: Теманы къайдасын токъташдырмакъ.

Муаллим: Бизин бугюн дарсыбызны аты: «Бирикген сёз тагъымлар». (слайд 4)

Биз чечме герек масъала: Тарыкълымы бизге бирикген сез тагъымлар? Безендиреми бизин тилибизни?

Бирикген сез тагъымлар деп нечик сез тагъымлагъа айтыла? Къайдасын токъташдырайыкъ.

Муалим: Яшлар, ИКТге къарагъыз. Шу берилген сёз тагъымланы тувра маънасын айтыгъыз. (ИКТде сёз тагъымлар герсетиле дарс англатыв ва яздырыв иш юрюле)

Гез салмакъ. Къоян юрек. Бурнун чююрме. ( слайд 5)

Бириси слайдда сизин жавапланы меникилер булан тенглешдирейик. (слайд 6)

Гез салмакъ-ушатмакъ.

Къоян юрек- къоркъач.

Бурнун чююрмек -оьктемлик.

Гьар бирикген сез тагъым оьзюню маънасына гере бир сезге тенглик эте.

Шу бир сёз тагъым булан жумла къурайыкъ.

Яшлар: Хоншу къызыбыз бурнун чююруп юрюй. (Доскада языла)

Яшлар, бирикген сез тагъымланы бир-биринден айырма ярамай, олар маънасын тас эте, сейлевде гьазир кюйде къоллана. Доскада язылгъан жумладан фразеологизмден бир сезюн тайдырайыкъ. Масала: Хоншу къызыбыз бурнун юрюй. Маънасы тас болдуму?

Яшлар, бирикген сез тагъымлар, бизин тилибизни бай эте, безендире.

Авуз тилде кеп къоллайбыз.

3 этап. Тапшурув (китап булан ишлев)

Муаллим: Яшлар, китапны ачыгъыз тапшурув 144 (авуздан) (слайд 7)

Таш юрек, тюлкю пайлав, ит гёз, къарт къабан, къаз баш, бабиш юрюш, берю гез, эшек къулакъ, къабан тынглав, къаз боюн.

4 этап. Санавлардан фразеологизимлер жыймакъ.

Оюн къайдада фразеологизмлени жыяйыкъ. (Муаллим алфавит карточкалар уьлеше) (слайд 8)

Алфавитдеги гьарпланы гезигине гере санавланы гьарплагъа айландырса, бирикген сез тагъымлар болур.

Маънасын чечмек (экев болуп ишлемек)

1)1.3.26.23                  1.38.15.

2)25.1.32.                    37.23.8.14.

3)1.31.31.34.                8.16

4)5.1.15.                      37.23.8.14.

5)2.20.32.                    2.1.32.

6)12.31.15.1.              25.1.38.3.

Муаллим: Яшлар, ИКТеге къарагъыз, тенглешдирегиз (ИКТ-де жавабы герсетиле) (слайд 9)

1)    Авур аякъ

2)    Таш юрек

3)    Аччы ел

4)    Гьакъ юрек

5)    Бош баш

6)    Аркъа таяв

Яшлар жавапланы тергеди ва охуду.

5 этап. Фразеология сезлюк булан ишлев. (слайд 10)

Къумукъча-русча фразеология сезлюкден уьч-беш бирикген сез тагъымланы тапмакъ.

Тептерлеге гечюрмек, маънасын ачыкъ этмек.

Тапгъан фразеологизмлени бирлерин охутув.

Муаллим: Яшлар, чебер асарларда да фразеологизмлер кеп къоллана.

Муаллим текст карточкалар пайлай ва ИКТ-де герсетиле.

6 этап. Шиъруну уьстюнде ишлев. (слайд 11)

Муаллим: Шиъруну бир гесегин охуюкъ «Днепрни игити».

«Гьайт, уланлар, алдыбызда Днепр,

Ону салкъын сувларындан ичейик.

Уьч йыл бою гьасиретлик яндыргъан

Юреклени сырын огъар чечейик?

Ону артында къамалышгъан кеп душман.

Бир тебинип, ол душмангъа етейик?

Тек нетесен, сувлар терен, геме екъ

Деймен, дослар, ондан нечик оьтейик?

Гемелердей кекреклени герейик.

Тёшлерибиз гек гюллеге берейик.

Белибизге акъ тулукълар байлайыкъ.

Днепрни къурух салмай, байлайыкъ

Ону артында къамалышгъан душманны.

Алдыбызгъа салып бугюн гьайдайыкъ!

Муаллим: Шиъру кимге багъышлангъан?

Яшлар: Хампаша Нурадиловгъа

Муаллим: Дагъы да къумукъ игитлени кимлени билесиз?

Яшлар: Абдулхаким Исмаилов, Эльмурза Джумагулов, Юсуп Акаев

Муаллим: Бу йыл уьстюнлюкню гюнюню нече йыллыгъыдыр?

Яшлар: 75-нчи йылы.

Муаллим: Поэмада къайсы йыллар суратлана?

Яшлар: уллу дав йыллар.

Шиъруну ичинден бирикген сез тагъымланы гечюрюп язмакъ.

Яшланы охутув. (Тергев. ИКТ-деги  тексде бирикген сез тагъымлагъа гьыз тартыла)

7 этап. Проект иш оьтгермек.  (слайд 11)

Ватман кагъызларда бир команда юрекни, бириси команда башны суратын эте. Гьар команда оьзюне берилген сез булан фразеологизмлер яза. (Суратланы уьлгюлере ИКТ де герсетиле)

Релаксация: къушланы жан-жаныварны тавушлары ойнала, яшлар проект иш оьтгере туруп.

Иш битгенде эки охувчу гьар командадан доскагъа чыгъа, проект ишин якълай.

1 команда: таш юрек, къатты юрек, къара юрек

2 команда: бош баш, сувукъ баш, къара баш.

Муаллим: Яшлар, бизин алдыбызгъа салынгъан масъала чечилдими: Тарыкълымы бизге бирикген сез тагъымлар? Безендиреми бизин тилибизни?

Бирикген сез тагъымлар деп нечик сез тагъымлагъа айтыла? (слайд 12)

Яшланы жавабы.

Уьйге иш: тапшурув 141, бет 50. (слайд 13)

Рефлексия: Яшланы къыйматлав. (слайд 14)

Гьар яш, оьзлер ушатгъан дарсны белюклерин къыйматлай. Яшлагъа юлдузлар оьйлешине, олар оьзлени багьаламагъа герек. Къайсы белюкде нечик ишлегенин герсетмек.

Мен дарсда нечик ишледим	Сандыкъ	Санавлардан фразеологизимлер жыймакъ	Сезлюк булан ишлев	Шиъруну чечив	Проект
Аркъа таяп
Жаным къаным булан
Бармакъны бармакъгъа урмадым
Гьакъ юрекден
Башыма гирмеди

(Слайд 13) Савболугъуз.