Алихан Бөкейхановтың жеке өмірінің жарқын дәуірі.
Джамбатырова Танагуль Сунгатовна
Қазақ тілі және қазақ әдебиетінің мұғалімі
Тайынша ауданы «Краснокиевка орта мектебі»КММ
Әлихан Бөкейханов 1870 жылы 5 наурызда бұрынғы Семей, Қарқаралы уезінде,Тоқырауын болысының 7-ші ауылында дүниеге келді. Әлихан Бөкейханов – көрнекті қоғам қайраткері, ұлт азаттық қозғалысының теориялық негізін салушы әрі көсемі, қазақтың тұңғыш саяси партиясын ұйымдастырушы және Алашорда үкіметінің төрағасы. Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы атақты Көкжал Барақ. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей хан осы Көкжал Барақтың баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед.
Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын байқап, қаладағы үш сыныптық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Бұдан кейін ол Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесіне түсіп, оны да «өте жақсы» деген бағамен бітіріп шығады. Кейін он алты жасында Әлихан Омбының техникалық училищесіне қабылданып, төрт жыл бойы үздік оқиды. Сөйтіп ол жиырма жасында Дала генерал губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, Ресейдің астанасы Санкт Петербургке барып, Орман шаруашылығы иснтитутына түседі. Ол мұнда жүріп күнделікті сабақтарына қатыса отырып, студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің жұмысына араласып, студенттік толқуларға қатысады. Әлихан Бөкейхановтың өнердегі інісі Сұлтанмахмұт Торайғыров ол жайлы өлең жолдарын жазған:
Әлихан әрқашда қазақтың жүрегінде жеке дара тұлға болып қала бермек. 1927 жылдың 1 қазанынан бастап Әлихан Бөкейханов Мәскеуде органдардың бақылау астында тұруға тиіс болды. Содан Мәскеуде қызмет ету мүмкін болмағандықтан 1904 жылы Қазақстанға қайтып қоныс аударды. 1928 жылы Ә.Бөкейханов Алматыда қазму-да сабақ береді.
Оның ғылими еңбектеріне келетін болсақ.19 ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқутышылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жылы көрнекті ғалымдардың кепілдемесімен Орыс жағрапиялық қоғамы Батыс – Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды. Әлихан «Россия. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына автор ретінде қатынасқан. Ол ғылыми жұмыспен қоса қоғамдық – әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды. 1911 – 1914 жылдары Әлихан Бөкейханов «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің » 4 – 21 томдарына автор ретінде қатысады. Жалпы айтқанда ол – ғұлама ғалым ормантанушы, экономист, мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға қоюшы, тарихшы этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, әрі пблицист ретінде қазақ халқына саяси әлеуметтік, мәдени рухани тарихында өшпестей із қалдырған ұлы тұлға. 1919 жылы болшевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін ол қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнаған. 1926 жылы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартқан. Оның зор бедерінен қорыққан большевиктер Ә.Бөкейханов Қазақстанға жолатпады. Кейін ол он жыл үй қамауында отырып. 1937 жылы қайтадан тұтқындалды.Өтірік жала жабылып, 67 жасында Мәскеу қаласы Бутырская түрмесінде ату жазасына кесілген. Әлихан Алаштың шын көсемі болды және болашақ ұлт көсемдеріміздің тұлғалық үлгісі һәм кісілік бейнесінің өлшемі келбетімен Алашпен бірге мәңгі жасай бермек.
Алаш мемлекеттігі Әлиханмен басталады. Алаш мемлекеті мен халқы гүлденген сайын Әлиханның жарқын бейнесі тіптен жарқырай бермек. Әлиханды туған Алаш халқы Алаш мұратын жүзеге асыруды әсте тоқтатпақ емес.
Г Ә. Бөкейхановтың Жаза кесіміол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының көсемдері қазаққа аутономия беруге қарсы болады. Оның үстіне олармен жер мәселесі жөнінде де ымыраға келе алмайды да, ол бұл партиядан шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып, Томск қаласында Сібір аутономистерінің құрылтайына қатысады. Осында болашақ Сібір республикасының құрамында Қазақ аутономиясы құрылмақ болады. Құрылтайдан оралысымен Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша, 1917 ж. Желтоқсанында бүкіл қазақтардың құрылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайланады. Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жыл алдындағы мен ату жазасының күніндегісі.1919 ж. Большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейханов қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады. Бірақ, ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 ж. Екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Ә. Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зор беделінен қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылы тамызында қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына жазасына кеседі. 1989 жылы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды.
Ғылыми еңбектері
19 ғ. Соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 ж. Көрнекті ғалымдардың кепілдемесімен Орыс жағрапиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды. Әлихан «Россия. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына автор ретінде қатынасқан. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық-әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды. 1904 жылы қазақ даласына қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф. А. Шербина экспедициясының құрамында болды. 1911–14 жж. Ә. Бөкейханов «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4–21 томдарына автор ретінде қатысты. Ә. Бөкейханов — ғұлама ғалым ормантанушы, экономист, мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға қоюшы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, әрі публицист ретінде қазақ халқының саяси әлеуметтік, мәдени рухани тарихында өшпестей із қалдырған ұлы тұлға.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қазақстан, ұлттық энциклопедиясы, 4 том
«Жазушы» Баспасы 1976 ж.
«Қазақ Әдебиеті» газеті 4 маусым, 1996 жыл. 10-бет
Фильмдер
1994 — «Алаш туралы сөз» Алашорда режиссері: Қ. Умаров.
Жанры: «Деректі фильм” Өндіріс: «Қазақтелефильм».
2009 — «Алашорда» Алашорда режиссері: Қ. Умаров.
Жанры: «Деректі фильм” Өндіріс: «Қазақфильм» Шәкен Айманов атындағы киностудия.
Үлден Қазақ, гүлденәуелі болғың, Азат!
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қазақстан, ұлттық энциклопедиясы, 4 том
«Жазушы» Баспасы 1976 ж.
«Қазақ Әдебиеті» газеті 4 маусым, 1996 жыл. 10-бет
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.