Тыуған
ауылым тарихы
Ырыуым – ҡатай,
Ҡошом—ҡоҙғон,
Тамғам—балға,
Ағасым—ҡарама,
Ораным—аҡтайлаҡ,
Һыуым—ҡамаһыу.
Ауыл
райондың төньяҡ ситендә урынлашҡан. Тирә-яғында бейек-бейек тауҙар теҙмәһе.Ауылда
200-ләп хужалыҡ иҫәпләнә.Ауыл йылдан-йыл үҫә, яңы йорттар төҙөлә.Халыҡ
борон-борондан балыҡсылыҡ, һунарсылыҡ, урмансылыҡ,ҡортсолоҡ менән шөғөлләнә.Шул
кәсепте әле лә ташламай.
Ауыл
ике исемдә йөрөй.Документтарҙа,элекке яҙмаларҙа уның исеме Габдюк тип яҙылған.
Халыҡ телендә Сысҡан тип йөрөтәләр.
...Француз
баярының писары яҙып ҡалдырған яҙмала
“Руда
тейәлгән һалды батырған өсөн Илемғужаға 30 тапҡыр ҡамсы менән һуҡтырҙылар, ул
Ғәбдөк ауылы кешеһе ине...”
Һунарсы
иҫтәлегенән...“ Аҙашып йөрөй торғас,бер йылға буйлап аҫҡа төшөп киттем.Ул мине
бәләкәйерәк бер ауылға алып килде, ауылдың исеме Сысҡан ине” (1824 йыл).
Ауылдың
исеме әле лә ике төрлө йөрөй:документтар-ҙа,рәсми телдә Ғәбдөк,ә халыҡ телендә
Сысҡан булып йөрөй.
Ауыл
халҡы араһында шундай легенда йәшәй.“Ниндәйҙер илбаҫарҙар беҙҙән өҫтә йәшәгән
бер утарҙы талаған,яндырған.Шунан Мәлек исемле берәү ғаиләһе менән ҡасып
ҡотолған,һал менән аҡҡан.Төнгөлөккә әле ауыл ултырған урынға туҡтай.Иртән тороп
ҡараһа,иҫ киткес матурлыҡты күреп, ошо ерҙә төйәкләнә. Уның ике улы була
Ғәбдиғулла һәм Сысҡанғол. Үҫеп еткәс, егеттәр ситтән кәләш ала, мал аҫрап,
балыҡсылап көн итә.”
Тағы
бер миҫал: М. В. Чурко “Тамъян – Ҡатай кантонының тарихы” очергында “Инйәр
йылғаһы буйҙарындағы ерҙәргә батшанан жалованный грамота килгән. Ҡолман
тархандың Ғәбдүк, Сысҡан, Уҫманғәле, Йөйәк исемле улдары булған, аҙаҡтан улар
ауылдарға күсеп ултырған”, тип 1920 йылда яҙып алған легенданы килтерә.
Ауыл
халҡы тураһында
Ауыл халҡы ҡатай ҡәбиләһенең Инйәр ҡатайҙары ырыуына ингән .Ҡатай ҡәбиләһе 6
ырыуҙы берләштергән. Хәҙерге ваҡытта “ҡатай” атамаһы төрлө урындарҙа осрай.
Ҡатай ҡәбиләһе сығышы менән кидем, ҡараҡатай ҡәбиләләренә барып тоташа. Х
быуаттан ХIII быуатҡа тиклем ҡараҡатай империяһы булған. ХIII быуатта улар
Сыңғыҙ хан тарафынан буйһондоролғандар, күптәре далаларға ҡасҡан.
Р.
Г. Кузеев ҡатайҙарҙың әлеге территорияға күсенеүен ХIV быуат аҙағында тип
аңлата. Ҡатайҙар тәүҙә Ағиҙелдең урта ағымы һәм Инйәр буйҙарының тамағы, урта
өлөштәрен биләһә, аҙаҡтан инде табын ҡәбиләләре менән талаша һәм хәҙерге
Белорет районы территорияһына күскәндәр. Был инде ХV быуат баштарына тура
килә.
Ҡыҫҡа мәғлүмәттәр
1847 йыл – 101 ир-ат, 88 ҡатын-ҡыҙ,
13-20 хужалыҡ.
1859 йыл – 102 ир-ат, 99 ҡатын-ҡыҙ,
21 хужалыҡ.
1920 йыл – 93/99
1984 йыл – 132 хужалыҡ
1982 йыл – “Ильич лампалары” тоҡана
1993 йыл – 9 йәш ғаилә артҡан
54 яугир һуғышта ҡатнаша, 33 яугир
һәләк була
1993 йыл – 13 йорт төҙөлә.
2010 йыл—500-ҙән ашыу
Герой
– әсәләр (10 – ар бала): Баязитова Ғилминур, Мәһәҙиева Хәмиҙә, Мөхәмәтйәнова
Сәхирә, Мөхәмәтйәнова Әҡлимә, Мөхәмәтйәнова Зәкиә, Саликова Фәүзиә, Мөхәмәтшина
Ләлә, Рәхмәтова Сания,Ғәлиәкбәрова Мәрфүға.
2000-се
йылдарҙа – Камалетдинова Илмира, Мөхәмәтйәнова Луиза, Тәҡиуллина Римма.
2005
йыл – 2 ҡатлы заманса йыһазландырылған яңы мәктәп ҡулланыуға тапшырылды, 88
урынға иҫәпләнә. Шунда уҡ ауыл китапханаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты
урынлашҡан.
2011
йыл – китапхана заманса технология менән тәьмин ителде (модельный).
Ауылды
ауыл итеп һаҡлаған ойошма “спаттара”. Урындағы контора Архангел ҡасабаһында
була. Тәүҙә ар-
тель
дөйөм хужалыҡ иҫәпләнә.Ағас әҙерләү,таҡта бысыу, аҙаҡтан икмәк йәшниктәре—лотоктар
эшләү менән мәшғүл. Һуғыш йылдарында был ойошма халыҡты аслыҡтан ҡотҡарып ҡала.
9-10 йәшлек малайҙар һуңынан хеҙмәт ветерандары буласаҡ олатайҙар Абдрахманов
Шәрифулла,Фәтҡуллин Шәрифулла,Шөғәйепов Насретдин,Йыһангиров Фәсхетдин,Баязитов
Хәйрулла, Мөхәмәтйәнов Йыһанур,Тәҡиуллин Йыһанурҙар көс етмәҫлек урман эшенә
егелә.Һуңынан ошо ойошмала Мөхәмәтйәнов Таһир,Баязитов Сәмиғулла,Садыҡов
Ғиззәтулла бабайҙар хаҡлы ялға сыҡҡансы хеҙмәт итә.
Ойошманың
ҡарамағында 4-5 дизель тракторы, треловочный тракторы,таҡта ярыу цехы, пилорама
була.Ошо дизель аша ауылға тәүге электр яҡтылығы бирелә. Яҡтылыҡты тәүлектең
иртәнге 7—9 сәғәттәрендә,кисен 6—11 сәғәттәрҙә бирәләр.Электрик булып махсус
белемле Исламов Зәит,пилорамсы—Мөхәмәтйәнов Шаймырҙан,тракторсылар Закиров
Әхәт,Йыһангиров Вәкил, Сәлихов Муса була.Улар Ғәбдөк,Йөйәк ауылы халҡына йорт
төҙөү өсөн ағас сығарырға,таҡта ярырға ярҙамлаша.
Ойошма
ҡарамағында шулай уҡ 40-лап ат көсө иҫәпләнә.Ат ҡараусыбулып һуғыш ветераны
Нәжметдинов Әхмәҙғәлим эшләй.
“Спаттара”ла
ҡатын-ҡыҙҙар ҙа эшләй.Улар арҡан ишә,септә һуға,бамазуктар әҙерләй.Мөхәмәтйәнова
Сәмсиямал,Баязитова Вәжилә,Нәжметдинова Мәҙинә,Ғәлләмова Сабира,Ғәлләмова
Саима, Йыһангирова Хәлимә,Ибраһимова Тәнзилә,Ғаббасова Хәлисә,Мәһәҙиева Файҙа инәйҙәрлайыҡлы
хеҙмәт юлы үтәләр.
“Спаттара”ның
эшселәрен ҡарар өсөн үҙенең лавкаһы ла була.Архангел ҡасабаһынан
аҙыҡ-түлек,көнкүреш тауарҙары килтерелә.Һатыусы булып һуғыш ветераныСаликов
Мирсаяф, аҙаҡтан
төрлө йылдарҙа
Йомағужин Шәйхислам, Йосопов
Шафиҡ, Низамова
Инзира эшләй. Урында хужалыҡ менән мастер Ғәлиуллин Исламетдин етәкселек итә.
Ауылда
мәктәп эшләй.
Яңыса тәүбашлап Абдрахманов Абдулла уҡыта. Аҙаҡтан
уның балалары Мозафар, Хызыр уҡып ҡайта. Ноғаманов
Рәшит Ленинградта тарих факультетын тамамлап, ауылда эш башлай. Закирова
Рәшиҙә Кумертауҙан физкультура уҡытыусыһы булып ҡайта. Уларға
тиклем уҡытыусылар ситтән килеп уҡытҡан булалар.
Тәүге
фельдшер – Фәтҡуллина Рәсимә. Культура эше лә гөрләп тора: клуб
мөдире булып махсус белемле Ғилманов Хәким ағай эш башлай.Ҡустыһы Ғилманов
Хәлит киномеханик була, ул йәйәүләп Инйәрҙән,Белореттан кинотаҫмалар
ташый.Кистәрен ауыл ир-егеттәре клубта шашка, шахмат, бильярд һәм домино уйнай.
Сельпо
магазины мөдире булып оҙаҡ йылдар Мөхәмәтшин Минһажетдин эшләне, ул халыҡты
тормош-көнкүреш тауарҙары менән тәьмин итте. Етешмәгәнен халыҡ Орсоҡ тауы аша
йөрөп ,күрше Ҡарағай ауылынан йөкләп ташыны. Шул ваҡытта уҡ өйҙәр буяулы,
төҙөк, матур булды.
Халыҡ
бик теләп матбуғатҡа яҙылды һәм уҡыны, Абайдуллин Мәүлит Йөйәктән почта ташыны.
Халыҡ мәҙәниәткә аң-белемгә ынтылышлы булды, транспорт булмауына ҡарамаҫтан,
балалар Өфөлә юғары уҡыу йорттарында ла уҡып белем алды: Юсупова Фирҙәүес,
Ғәлләмова Рәмилә, Ноғоманова Гөлира, Абдрахманов Барый,Мостафа, Хәмзә, Хызыр,
Ноғоманов Рәшит, Хөсәйенова Рәшиҙә, Мырҙағилдин Радик . . .
Һәм
бөгөнгөһө...
Ауыл
йылдам үҫә. Заманса мәктәп, телефон, һыу, интернет селтәре, спутник-антенналар,
урамдарҙа таш юл, йорт һайын машиналар, техника...
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.