Статья по теме "Сахалар уонна хахаастар майгыннаhар өрүттэрэ"

Саха Республикатын ¥³рэ±ин министерствота

¥³´ээ Бµлµµ улуу´ун µ³рэ±ин управлениета

«Тµµрк эйгэтэ» научнай-практическай конференция

Сахалар уонна хахаастар   

майгыннаhар өрүттэрэ

Толордо: ¥³´ээ Бµлµµ улуу´ун Хоро орто оскуолатын

VI кылаа´ын µ³рэнээччитэ Горохов Петя.

Салайааччы: Феофанова С.С., физика учуутала.

¥³´ээ Бµлµµ 2014

И´инээ±итэ

1.     Киириитэ

2.     Саха уонна хахаас бала±анын тэ²нээн к³рµµ

3.     Саха уонна хахаас тылларын майгынна´ыыта

4.     Тµмµк

Киириитэ

          Мин бу сыл тохсунньу 23 күнүгэр, «Кыым» хаһыакка тахсыбыт «Хахаастар балаҕаннара»диэн ыстатыйаны ааҕан баран олус интэриэһиргээтим. Хахаас омуктара түүрк омуктарга киирсэллэр. Бу омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрэ Сибиир соҕуруу өртө, Енисей өрүс тардыыта. Интернеккэ хасыһан «Этнокультурные параллели между народом Саха и Хахасами» диэни  булан аахтым. Ол  онно сурулларынан биһиги сахалар хахаас омуктарын кытта майгыннаһарбыт элбэх  эбит.

Мин бииргэ тохтоон ааһыахпын баҕарабын. Нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ, археологическай хаһыылар көрдөрөллөрүнэн, сахалар балаҕаҥҥа, чуумҥа, холомоҕо туос ураһаларга олоро сылдьыбыттара биллэр. Балаҕан төрдүн-ууһун туһунан ыйытыы турбута ыраатта. Саха омук быһыытынан үөскээһинин,олоҕун-дьаһаҕын, төрүт дьиэтин-уотун үөрэтиигэ улахан кылааты киллэрбит киһинэн С.А.Токарев буолар. Кини саха балаҕана ханнык да омукка суох ураты оҥоһуулааҕын чопчу бэлиэтээн туран суруйбут. Бу балаҕан үөскээһинин туһунан маҥнайгы сабаҕалааһын. «Кыым» хаһыакка тахсыбыт ыстатыйаҕа хахаас омугун балаҕана ойууламмыта көстөр. Бу ойууга   биһиги эрабыт иннинэ 10-9 үйэлэргэ Соҕуруу Сибииргэ уонна Казахстаҥҥа баар буола сылдьыбыт дьиэлэрин макыата ойууламмыт. Былыргы дьон олорон ааспыт түөлбэтин уонна онно көстүбүт дьиэ оннун, сэмнэҕин 1988-1990 сс. Хакасия Аскиз оройуонун Торгожак сэлиэнньэтин таһыттан археолог-учуонай Д.Г.Савинов булбут. Онно көстөрүнэн, дьиэ биһиги балаҕаммытыттан туох даҕаны атына суох .

Интернеккэ хасыһан «Этнокультурные параллели между народом Саха и Хакасами» ыстатыйаҕа Ф.М.Зыков  суруйбута баар. Кини этэринэн хахаастар «атиб» диэн дьиэлэрэ саха балаҕаныныын майгыннаһар. Ол курдук эмиэ биһиги балаҕаммыт остуолбаларын хаһарбыт курдук сиргэ хаһан туруораллар уонна арааманан холбууллар эбит. Уратыта хахаастар балаҕаннарын эркинэ уонна урдэ хатырыгынан сабыллар эбит буоллаҕына, саха балаҕанын үрдэ хатырыгынан уонна буорунан даҥнанар. Зыков суруйарынан саха балаҕанын оһоҕо уонна хахаас атибын оһоҕо олус майгыннаһар эбит. Холобур хахаас оһохторо эмиэ биһиэнин курдук сыбах оһоххо - көмүлүөккэ майгынныыр. Бу учуонай оннооҕор оһохтор турар сирдэрэ биирин бэлиэтиир. Ол курдук  балаҕан иһигэр хотугулуу-илин диэкки туруораллар эбит. Ойууга көстөр хахаас балаҕанын көрдөххө эмиэ биһиэнин курдук эркини кыйа нааралардаах, көмүлүөккэ майгынныыр оһохтоох, киирэр аана чарапчылаах. Адьас үүт-маас. Балаҕан түөрт муннугар түөрт баҕана турар. Хахаастарга эмиэ ити курдук. Сахалар хас баҕана анныгар арыыны, харчыны сылгы сиэлигэр суулаан баран уураллара . Ол барыта дьиэ сууллубатын, бөҕө үйэлээх буоллун диэн. Былыргы балаҕаннарга сөбүргэнэ өһүөнү бэрэбинэни чараастык тымтайдыы суоран оҥороллор уонна тулааһыннар туһаайыыларынан өһүө тайанар үрдэтии сыттык мастарын уураллар. Бу сатабылларын көр мас төрдүн-төбөтүн, хаалар маһы туһанан өһүөлэрин үрдэтэ түһэрдэхтэрэ. Өһүө түспүтүн кэннэ балаҕан үрүтүн мөкүнүк мастарынан тэлгэтэллэр эбит.  Ол кэнниттэн үрдүнэн  хатырыгынан сабаллар уонна буор куталлар. Онтон хакаастарга  эмиэ биһиэнин курдук үрүтүн мас тэлгэммитин кэннэ хатырыктыыллар, буор куталлар эбит. Балаҕан   эркинин сахалар мөкүнүк мастарынан оҥороллор уонна буорунан эбэтэр ынах сааҕынан сыбыыллар. Хакаастар балаҕаннарын эбэтэр атиб дьиэлэрин эркинин сабалларыгар хатырыгы тутталлар эбит. Ол баҕар хакаастар биһигиннээҕэр ичигэс дойдуга олороллорунан быһаарыллара буолуо. Саха балаҕана уонна атиб диэн  хахаастар балаҕаннара үрдэ быһыллыбыт конуска майгынныыр. Хайдах эрэ египет пирамидалара быһыллыбытын курдук. Пирамидаларга сиикэй эт сытыйбат диэни хаһан эрэ, ханна эрэ истибитим. Онон балаҕан иһигэр салгына үчүгэй буолуо дии саныыбын. Саха оһоҕо оттулуннаҕына балаҕан салгынын ыраастыы турар, атыннык эттэххэ конвекция диэн салгын эргиирэ барар.

Хахаастар балаҕаннара эрэ биһиэхэ сахаларга майгыннаһар буолбатахтар, итэҕэллэрэ эмиэ майгыннаһар эбит. Ол курдук уот иччитин эмиэ биһиги ытыктыыллар: үс луоску арыы, үс куһуок сыа биэрэн көрдөһөллөр, ааттаһаллар. Сахалар курдук хатыҥ маһы сөбүлүүллэр, бу маска салама, сылгы сиэлин ыйыыллар эбит. «Салама» хахаастарга «чалама» диэн. Кудай Бахсы диэн тимир уустарын таҥаратын эмиэ биһиги курдук ытыктыыллар. Кудай Бахсы түүрк омуктарга барыларыгар ытыктанар. Ол аата хахаастар сахалар курдук тимири былыргыттан уһаарбыттар уонна туттубуттар быһыылаах. Биьиги курдук  сиэртибэ биэрэр ытык - кэрэх мастаах  эбиттэр. Бу ытык маска эбэтэр ытык  хатыҥ маска кугас биэни баайан үрдүк айыыларга - таҥараларга сиэртибэ биэрэллэр эбит. Кугас биэни хахаастар «ызык» дииллэр, биһиэнигэр тылбаастаатахха «ыһык». Мин санаабар «ытык» диэн тыл, «ызык» диэн хахаас тылыттан тахсыбыт быһыылаах. Балаҕан иһигэр хотугулуу – илин турар «оһох» хакаастарга  «сол» эбэтэр «шол» диэн. Өссө ытык кырдьаҕастара үөрүүлээх күннэргэ «дэлбиргэ», биһиэнинэн «дэйбиирдээх» сылдьар эбит.

Ити курдук хахаас омуга балаҕанын тутуута, сорох араас өрүттэрэ майгыннаһарын билистим. Онон, өскөтүн хахаас дьиэтин барылын археологтар сөпкө оҥорбут эбит буоллахтарына, саха да балаҕана инньэ түҥ былыргыттан  баар  быһыылаах. Сахалар сорохторо Сибиир соҕуруу өртүттэн, Енисей өрүс таһыттан кэлбиппит  быһыылаах. Ону кэлин үчүгэйдик үөрэтиэхпин ба±арабын.

Туттуллубут литература

1.Алексеев Э.А. Саха балаҕана.-Якутск : Нац. Книгоизд-во «Бичик»,2007. -97-100с.

2.Хакаастар балаҕаннара. Якутск: издат-во газеты «Кыым», 2014.23/1.

3.Этнокультурные параллели между народом саха и хакасами. Интернет.