Статья "Табасарнцы история ,культура и традиции" перевод

Табасаранар. (Перевод книги Г.Азизовой «Табасранцы»)

Табасаран- ихь абйирин жил ву. Ихь республикайин текрар даршулайи варитIан уччвуб йишв ву. Дициб думу чан гюзел табиаьтди, успагьи дагълари, уткан кюкйир айи хярари гьаргандин уьмрикан мяъли кIурайи Рубас нири ва йицIбариинди жара бицIи нирари, гьаму жилиин яшамиш шулайи аку хусуси культура айи ихь халкьди апIура.

Гьар йисан йиз ярхла Канадайиъ ва Москва шагьриъ яшамиш шулайи хуттлар Мягьячгъалайиз гъюру ва сикин дарди Табасарандиз гъягъюз ккилигури шулу.

Табасарандиъ вуйи сейир учу гьарган ич абйирин багъри ватан –Джвули гъулаъ ккебгъри шулча. Учу тарихи ва марцци йишвариз, багахьлуйирин накьварихъна гъягъюри шулча.

Нубатнан ражари учу ич аьхю хизанра хъади Табасарандиз гъягъюз гьязур шулайча. Му ражари гъулаъ багахьлуйирин сумчарра шулайи, бицIидариз гъулан сумчирра рябкъюз гизаф ккундайи, фицики гизафсдар кюгьне аьдатар душваъ гьамусра имид. Узухьна йиз бицIи хттул Айна дуфну гьерхнийи: «Нана! Гьаз ухьу гьарган Табасарандиз гъягъюру ва гьаз ухьуз табасаранар кIуру?»

Му суалну узу мюгьтал гъапIундайи.

Ич абйир-бабари (Дурар аллагьдин рягьматдикк ишри!), чпин ватан гизаф ккуни, аьшкьниинди ихь халкьдин тарих ва ич сихлин намуснан уьлчмйир уьрхюрайи, учуз му кюгьне жилихьна ва мушваъ яшамиш шулайи ужуб ва ачмиш хасият хъайи халкьдихьна дерин ва кIваантIан вуйи мюгьюббат тувну. Йиз хуттларин аью аба, йиз адаш, Нажмутдиндиз учуз халкьдин уьмрикан, аьламатнан гьядисйирикан, ихтилатар ктитуз гизаф ккунир вуйи.

Узуз саб гьациб, уьлихьна вуйи гьюрматнакан, адашдин саб ихтилат кIваин гъабхьунзуз. Хуттлар узухьна багахьнаси дусну хъпехъуз гьязур гъашну: «Му дявдин кьяляхъна вуйи гъагъи 1940-пи йисари гъабхьиб ву. Адашди учу пичран багахь уч гъапIну. Думуган ич багахьлуйирин йитимарра яшамиш шулайи. Дугъу хилиъ уьлин кьацI дибисну, дидик кайи урхъар улупну, ва чан ихтилат ккебгъну:

«Лигай, бицIидар, фукьан улар аш саб бицIи уьлин кьацIназ. Думу ихь ликарикк дабхънайиган, думу гьар чав гъяркъюриз ккарагури шулу, чав за дапIну саб йишвахьинди див кIуру. Аьхир йигъан му уьлин кьацIну чав за гъапIу касдин гюнгьерилан хил алдабгъуб ккун апIиди. Хъа эгер шли дид-ин лик иливиш, ясана ликри думу хъубжиш Аьхир йигъан дуваз уьлин ва дидихъ зегьмет гъизигу инсанарин жаза тувиди».

Гьамцдар аьдати мисалариинди адашди учуз уьлин ва зегьметкеш инсанарин гьюрмат уьбхюз улупурайи.

Учуз му ихтилат вари уьмриз кIваинди гъубзу, учу гьарган- уьл, дидин лап бицIи тикйирра кмиди, ликарикк ккаш, за апIуз чалашмиш шулча. Табасарандикан, дидин тарихдикан, культурайикан ва аьдатарикан, мушваъ улихь заманйирихъан мина яшамиш шулайи машгьур инсанарикан вуйи, хуттларин суалариз жавабар тувуз, китаб бик1уз хъюгъюнза.

Му китаб жигьил урхрударизси аьхюдаризра кьабул шул дупну миж кивраза. Табасарандиъ яшамиш шулайдаризси, гьаци табасарандикан сабпи ражари дидкан гъурхдаризра.

Табасарандин тарихдилан ккебгъдихьа.

Табасаранар (тавааспарар, табарсаланар) -Дагъустандин (кьюгьне халкьарикан саб ву, кьибла Дагъустандиъ яшамиш шулайи, Дурари Кафари- Кавкздин чIаларин хизандиз дахил шулайи Нахско-Дагъустанский дестейик кабхърайи табасаран чIалниинди улхуру. Дурарин багахьлу гъумшйир лезгйир, дарг-йир(кайтагар), агъулар ва азербайджнар ву.

Кюгьне заманйири Табасаран, ихь девриз улихьна вуйи 5-аьсри арайиз гъафи, Кавказдин Албанияйиз дахил шулийи.

Вари Дагъустан халкьаринси Табасарандин тарихра- му аьсрариинди чпин уткан уьлкейин азадвал бадали вуйи женг ву. Халкьди кIуруганси: «Табасаран халкьдин тарих, чан игит абйирин дявдиъ удубзу ифдиинди дибик1найиб ву».

Дагъустандиъ табасаранар гизафси Табасаран, Хив, Дербент районриъ, Мягьячгъала, Дербент, Каспийск, Дагъустан Огни шагьрариъ, гьацира Урусатдин хайлин шагьрариъ ва дюн-яйин жара гьюкуматариъ яшамиш шула. Урусатдиъ табасаранарин кьадар, 2002-пи йисан гъапIу переписдиинди ,132 агъзур ву.

Табасаранариз дагъустан жара халкьари чпин жюрейинди ччвурар кIуру-  аварари-табасаранал, лезгйири –табасаранар, рутулари –табасарандашурар, агъулари- табасараншуй, цахурари –табасаранна, кумыкари-табасаранлар, чеченари- тапсарай, даргйири(кайтагари)- шилан ваг ь.ж.

Табасаран чIал дюн-яйиъ читин чIаларикан гьисаб шула, гьаддиз думу Гиннессдин рекордарин китабдик каъ. Меселназ диидиз падежарин кьадарнан «рекорд» а –дурур табасаран чIалнаъ 46 а. Дурар кIваинди гъитуз рягьят вуйинхъа?

Вушра Табасарнадиз дуфну яшамиш шулайи инсанари гьацIйисан- йисан чIал дубгъуру ва рягьятди дидинди улхуру.

Табасаран чIалниинди Республикайин «Табасарандин нурар», кьюб райондин газетар, бицIидариз вуйи «Ппази» журнал ва «Дагъустан дишагьли» журнал чапдиан удучIвура.

Кавказ Албанияйиз дахил шулайи табасаранари римлянарихъди, парфянарихъди, хъа му гьюкумат гъарабгъбахъан-гуннарихъди, хазарарихъди ватан уьбхбан дявйир гъурхну. Иллагьки табасаранарин аьрбарихъди гъати женгар гъахьну.

Мидин кьялхъян аьсрари ухьуз монголо-татарарихъди женгар гъахуб улубкьну.

Адашдин ихтилатариан узуз дурариз халкьди фициб жаваб туври гъабхьнуш аьгъю гъабхьунзуз.

Лику Тимурин амриинди бицIидар ва дурарин дадйир гъирагъдиз гьадагъну гьяйвнарихъди дурарин гадар гъапIну.

Жара уьлкйириан гъафи чапхунчйирихъди дявдиз табасаранар гьарган дагъустан имбу халкьарихъди сабхилди удучIвуйири. 15-17 аьсрари дурари сабхилди чпин азадвал бадали туркарин чапхунчйирихъди женгар гъап!ну.

Дагъустан халкьариз, Надир-шах кIулиъ ади гъафи персари, хайлин дерд-хажалатар гъахну. Нубатнан ражари думу дагъустандиз, гьаргандиз дагълуйир мютIюгъ апIуз, ният ади гъафнийи. Чпин рякъюъ дурари хайлин гъулар гъарагъну, инсанар тIараш апIури гъйихну.

Надир-шахдин чапхунчйирихъди вуйи дявдиъ табасаранрин дестейин кIулиъ шаир-эскер Кьалхъ Мирза дийигъну, лайикьлу жаваб тувну. Надир-шахди чан гъизил-башариз му халкь зат амдарди танкь апIуз амур гъабхьну, амма дугъхьан дагълуйир мютIюгъ апIуз гъабхьундар. Милан дурар Аваристандиз гъушну.

Кьалухъ Мирза табасаран эскрарин гъушум хъади Андалал дерейиз кюмекназ гъушну. Надир-шах гьергну гъягъюз мажбур шулу. Дагълуйиринра хайлин эскрари му дявдиъ чпин жанар дивну. Гьаму дявдиъ игитвалиинди Кьалухъ Мирзара кечмиш гъахьну.

Гьаму дагълуйирин ифи удубзу, азадвал бадали женгар гъаши йишваъ, Дагъустан халкьарин сабвалин лишан вуди, «Ватан» ччувр иливну гьюрматнан ядигар дивна.

18- пи аьсриъ Табасаран Урусатдин дахилназ кьабул гъапIну, ханар-бегарин гьюжум кьюжал гъабхьну. 19-пи аьсрин кIулариъ Кавказдин дяви ккебгъну, думу дяви 30 йисантIан артухъ гъубшну. Му дявдиъ дагълуйирин улихь, табасарандиъ аьхю гьюрмат айи, имам Шамиль гьучвну.

19-пи аьсрин кьюбпи гьацIаъ Дагъустан бегьемди Урусатдин дахилнаъ убчIвну.

1917-пи йиасан Урусатдиъ инкьилаб арайиз гъафну, паччагь ултIуккну Советарин Социалист Республикйирин Союз-СССР –гьюкумат арайиз гъафну.  1992-пи йисан СССР гъарабгъну ва 15 к1ул-инди вуйи гьюкуматар арайиз гъафну. Дагъусан Урусат Федерацияйин дахилнаъ гъубзну. Дагъустан вари халкьари гъийин йигъаз Даъустан ва Урусат артмиш хьпак чпин лайикьлу пай кивра.

Табасаранар фици яшамиш шули ва фицдар ляхнар ап1ури гъахьну?

Табасаранарин ругар шубуб йишваз пай шула: яргъал дагълар, дагълар ва дюзенар. Табасарандин кьибла терефнаъ, лазим вуйи кьадар манишин ва ламишин кайи, гъюдли гьава ву.  Дагълариъ хьаднура аьхъюди шулу, йишвну аязарра кмиди шулу. Мидлан Табасаранарин дуланажагъра асиллу вуйи

Кюгьне заманйирихъанмина табасаранари нежбервал апIури гъахьну, кьюрдун вахтна гьар-жюре устадвалар апIури шуйи. Гъулан мяишат Заан Табасарандиъ айи- дяхин, мух, сурсул, хъа Асккан Табасарандиъ- дукI, нюрх, гаргар, харар, гьяжибугъда урзуйи.

ХутIил хъапIуб, тум убзуб, шид тувуб-мурар гъагъи ляхнар вуйи, гьаддиз му гъайгъушнар жилари ап1ури гъахьну, хъа убгуз, гадар ап1уз ва гъабхуз-хуз вари хизанди кюмек ап1уйи. ХутIлин ляхнар, ккудукIиган машквар апIури гъахьну-иццидар ипIрудар дапIну гъуншйириз дих апIуйи, йитимариз, касибариз, ва сарди гъузнайи ксариз кюмек вуди садакьйир тувру аьдат айи. Рягьимлувал-табасаранариз гьарган хас вуйи лишан ву.

Хизанар палтарихъди, ва ликариин алахьрударихъди, йиккухъди, ччимдихъди, никкдихъди, нисухъди, муртйирихъди тямин апIуз хюнйир, марччар ва пеэр уьрхюри гъахьну. Хъа укI, гакIвлар хуз- йицар, Табасарандин асккан гъулариъ, гамшар уьрхюрийи.

         Малар- марччарихъ гъягъюз гьаргандин габан дисуйи, дугъаз гъулаъ аьхю гьюрмат ади гъабхьну. Дугъаз пешкеш вуди палтар гъадагъури, думу нубатнахъди хялижв апIру аьдат айи.

Табасарандин дюзенариъ багъбанчивал ва туIумутIчивал артмиш шули гъабхьну. Мушваъ гьар жюрейин вичар, жихрар, хуттар. беълийир, жвугърийир, мишмишар ва тIумтIари бегьер тувуйи. Гьацира, гьелбетки, варидари ярквраъ гьямрюхъар ва хифар, чIурдин жихрар ва вичар, чимлар уч апIуйи…. Му бицIидариз варитIан ккуни ляхин вуйи.

К1ваинди вузуз, учу багахьлуйирихьна гъушиган, гьарган учуз меъли варенье ва йиччв гьивуйи.

Хъригъу тадарукар хизандиз лазиму вуйи мутмуйирихъ гьюдюхюйи. Жилиин апIру ва хулан гьяйванатариз лигбан къайдйир, аьдат вуйиганси, абйирихьан баярихьна гъузйи. Табасаранарин гьарган жилихъди ва табиаьтдихъди аьлакьа ади гъабхьну.

 Гьаму ляхникан ихь абйирин саб уткан тахалусраа: жил-дада, зегьмет- адаш, хъа дурурин мюгьюббатди уьмур арайиз хуру!

         Табасарандиъ хюрчра ади гъабхьну, гизафси кьюрдну- думу хизандин асас ляхин вуди гъабхьундар.

Табасаранарин яшамиш шлу хулар

Табасаранарин хуларин аьдат вуди гьамциб къайда вуди гъабхьну: яшамиш шлу хал, малар айи хал(ахъв) ва укI ивру далан. Хулар гизафси саб вая кьюб мертебайин вуйи, дюзи гъаар алди. Заан Табасарандиъ, жил ц1иб хьпаз лигну, хулар уьчIуькьну, багахьди апIуйи. Гизафсдар хуларихъ икрин йишв хъади гъабхьундар. Хулар гъванар, кьуриш, ва гакIвлар ишлетмиш апIури дурсуйи. Хулан жил ва цалар кьуршихьди катIуйи.

Хулар апIруган, шибритIиз гизаф фикир туври гъахьну. Чпин хал бедбахтваларихьан, бахтсузваларихьан уьбхюз, ва хушбахтвал замин апIуз хуларин кьибла терефнан арччуну мурччвакк гъизилин ясана арсран тики ади гъаб ккивуйи. Дидиъ кепкар –девлетнан лишан, рузийин рудрар- ужуб тахилин лишан, леънар ва гъадгъар- ул апIбахьан уьрхюз, ивуйи. Сасдар гъулариъ

марцци шид айи гажин- марццивалин лишан вуди, ккивуйи

Аьхю ва лайикьлу йишв хулаъ бисуру кюмгъри-думу хал мани апIуз ва хураг апIуз вуйиб ву. ЦIа апIру хулахъди хайлин аьдатар ва хъугъвалар аьлакьалу ву. ЦIа апIру хал «ужагъ»-марцци йишв, хизандин сабвалин лишан ву. Гьадиз цIа апIру йишвахь (кюмргърихь) чIюрхяр дахьуз, тютю гатIабхьуз хайир шулдар. Хулан цIихъ туву гаф варитIан ижмиб гьисаб шулу.

Инсан кечмиш хьпахъди вуйи аьдатариинди, хулаъ майит имиди, цIа капIуз хайир шулдар.

         Хуларилан вуйи барйир гъванарикан ва, гьямрюхъин тIуларикан вуй арчларикан (иркнарикан) апIури гъахьну. Урарра арчликан ясана гакIвлин апIуйи.

Гьамусдин вахтна Табасарандиъ аьхю уччвудар хулар апIура. Гъулариъ табиаьтдин газ а, миди гъулан агьалйирин уьмур лап гьии апIуру.

Ихь абйир- бабари фу ипIури гъабхьну?

Табасаранарин хурагар имбу Кьибла Дагъустандин халкьарин хурагарихъна гъушдар ву. Йиккун, никкдин ва укIарин хурагар итIуру. Хьадну никкдин ва укIарин хурагар артухъ шули. Дагълу гъулариъ мулкар цIиб хьпаз лигну, уьл цIибди вуди гъабхьну, хъа дурарин артухъдира йикк, нис ва хьа айи. Дурар дяхнихъ ва хюяхъ дигиш апIуйи.

ИпIруб табасаранарин гьарган «уьл» кIуру гафназ барабар ву, хъа миди вуйи хурагар гьадихъди хъайидар. Думу марцци ва учIвру хамрикан убжури гъабхьну.

Уьл убжбан бадали вари хуларин барйириъ дерин ади гъабхьну. Аьхю хизанари уьл гьар йигъан убжуйи. ЦIа апIру хулариъ айи пичарикк лавшар, уьл, цIиквар, афрар уржури гъахьну.  Афрарин (му вари табасаранариз ккуни хураг ву) гизаф жюрйир а- «дюгдин афрар», «генжвар», «чIиргънин галар», «цIикбар».  Гьацира жюрбежюр ашар апIуру.

ВаритIан авазнан хураг хинкIар (гьар жюрейин) вуйи.ХинкIар йикк гъяйидар, таза укIар гъяйидар, ва кьялан шид гъяйидар апIуру.

Гьацира кру хюян жук-«берччем» апIури гъахьну. Думу ухди аьхю йифрин ленгериъди гьиври гъахьну, зиълан гъеебцIу ччим, йиччв ва гьацира кIурицI алабьури гъабхьну. Думу кьялаъ дивну вари хизанди гьадиан мурччвраихъди ипIуру.

Гизаф машгьур ва хайирлу хураг вуди гьисаб шулу арваши Думу хюндин ччимдикан, дяхнин хю ишлетмиш апIури йиччвухъди ясана шекрин штухъди гьязур апIуру, гьацира хифарикан нитIиф апIуру.

Ухру шейарикан табасаранариз варитIан ккунииб мас вая никк ву, гьацира айран апIури шулу. Кьанди чай убхъуз хъюгъну.Думу гьацира хайирлу укIар кахьри гьязур апуру.

Хизанари уьл, аьдат вуйиганси, цIа апIру хулаъ ипIуйи. Улихь исчIли стол, ясана бархлиин гъюдрач ккипри гъахьну.

Кьялаъ гьарган уьл, кьил, ваш ид айи гажин дибру. ИпIруб синиъди хури шуйи. Вари хизанари сатIиди ипIуйи.

Хизандин аьхюр пичрахъ дусну жаради гъабраан ипIуйи, дугъу дюаь дурхну ипIуз бисми апIуру. Вари дагълуйирин аьдат вуйиганси апIури гъахьну.

ИпIруб ипIуз хъюгъяйиз кейванийи хилар жикIуйи ва чан кушар чухтайикк гьит1ик1уйи.

Швушв ктагъру вахтна, иллагьки хулаъ айи къайдайиз ва марццишназ лигуйи.

Дадйири чпин шубариз бицIиди имиди ипIруб апIуз ва хулаъ марццшин апIуз улупуйи.

Халкьдин устадвалар ва ляхнар

Халкь вари аьсрариъ яратмиш апIбан устад вуди гъахьну. Ихь абйир иллиагьки аьхю устадар вуйи, дурари чпин ядигарариъ ихь ватандин утканвал улупура. Ухьуз абйирихьан ирс вуди хайлин устадвалиинди дапIнайи шейар гъузна. Хайлин вахтари кIваълан душнайи хальдин устадвалар гьамус хъанара арайиз удучIвура. Му ляхни ихь халкьдин меденият ва аьдатар ахтармиш апIуз кюмек тувра.

Аьсрарин дериндиан ухьухьна дуфна кишрийир каъбан устадвал, табиаьтдин вуйи рихьру рангар, рукьан уставал, кIвакIлин уставал, гъидкьар табагъ ап1увал, гъвандик, рукьак ва кIвакIлик бикIувал.

Ругдин гъабар апIувал Джвули гъулаъ ади гъабшну, Душваъ ужуб ерийин ругдин аьхю мяданар а. Дидкан дяхин абхьру йизлар, дакьру гарар (масдикан ччим апIру), гажнар, бетйир, захар апIури гъахьну. Джули гъулан вуйи устйирин гъабариз Курахдин, Ахтыйин, Маджалисдин, Дербентдин базарариъ муштарйир гизаф ади шуйи.

Харатчивал (кIвакIлин уставал)

Яркврарин девлетлували, багьа вуйи кIвакIларин жюрйир ва харатчивалин устйир айивали табасарандин гизаф гъулариъ кIвакIлин алатар ктауз ва дурар балгуз хъюгъну (Ругуж, Ханаг, Хурик ваг ь.ж).

КIвакIларикан хулар элеркуз алатар (хамхрар), танхар, мярхяр, йирфар(дяхниз вуйи лапаткйир), кьюршар, кьябар, мурччврар, ва халачи убхуз вуйи дуркьар апIуйи.

Ухьуз тарихдин ядигарар вуди хайлин кIвакIлин алатар, мисдарин раккар, хуларин унчIвар, дяхин абкьру танхар гъузна.

Халачачивал

Халачачивал –вари дюн-яйиз машгьур вуйи табасаранарин устадвал ву. Табасаран гьарган дагъустандин халачйирин меркезси гьисаб шула.       

Ихь халачйириъ аьламатнан хъбалгувал а. Дурар чипн уччвувалиинди, акувалиинди, хусуси чешнейиинди тафавутлу шула. Халачачйириз рангар хъпалгбан аьхю устадвал а. Устадвалин жини сирар аьсрариинди дадйирихьан шубарихьна гъюйи. Халачйир урхуз вари табасаран дишагьлийириз аьгъяди гъахьну.

Узу йирхьуд йис гъабхьихъан мина йиз аьхюну чуччухъди дуркьарихъ деунза. Ич дада халачйирин аьхю устад вуйи ва учуз халачачивалин устадарин жини сирар улупури шуйи.  Дугъу учуз гьарган,- «Учву уччвудар халачйир урхуз дудрубгъиш, сарира учву швуваз гъахидар»,- кIури шуйи.

Халачи рибшуз гъунши уста-халачачйириз дих апIурийи. Дадайи, иццидар ипIрударра дапIун, аьхю машквар апIуйи. Хизандиъ гизаф халачйир хьуб аьхю девлетси гьисаб шулайи. Табасаран халачйир швнубсаб жюрейин шулу:

Бархал- гинбин мурсларикан вуйи пчIи шикил кайи;

Кумис- хьайин мурсларикан вуйи, цIиб читин шикил кайиб;

Гьалав - кут(гуг) алдру халачи;

Халачи -гуг али хьайин, уччвудар шиклар кайи:

Халачачивалихъди табасаранарин хайлин аьдатар ва хъугъваалар аьлакьалу ву.

Саб гьациб хъугъуваликан ктибтурзачвуз:

Дубхну ккудубк1убси халачи гъядабтну дуркьаригъян гъядябгъюйи, ва дишлади дуркьариин, бала кьазайихьан ярхла ап1уз   парчи ясана палтарикан фукIа илипуйи.

Гьамусра хайлин табасаранари халачйир урхура. Ихь устадарин халачйир Париждин, Монреалин, Осакийин, Нью-йоркдин, Лейпцигдин, Миландин, Токиойин, Измирин музеяриъ а. Табасарандин халачйир Вари дюн-яйин ва Урусатдин выставкйириъ улупура, дурар хайлин Гьюрматнан грамотйириз ва Гъизилин медалариз лайикьлу духьна.

Табасаранарин палтар

 Табасранарин палтар улихь заманйирихъан мина хулаъ гьязур гъапIу парчйирикан дирхури гъахьну. Ккурттар гинбин, хьайин ва бамбгин парчйирикан дирхури гъахьну.

Кьандиси фабрикйирин ва востокдин парчйир ишлетмиш апIуз хъюгъну (хара, дарай, мяхмар ва.гь ж.)

Биц1идарин палтар гьар жюре гьякалар, монетар, китIри балгури гъахьну. Халкьдин хъугъвалариинди дурари бицIидар уьзрарихьан, ва ул апIувалихьан уьрхюйи.

Жиларин палтар чпи гъилигган миди вуйи Дагъустан халкьарин палтариз ухшар айидар ву. Ухшарвалар рякъбаъси дурар алахьбан къайдйириъра а. Палтар- чуха, валжагъ, хужиг, ургам, бачукI, хъа ликаириин алахьрударик –тIирхар ву. Кьюрдну жилари палтарин зиълан ургам алабхьуру.