Ийэ+Аҕа = дьоллоох оҕо
Былыргылар
өйдүүллэринэн халлаан- аҕа, атыыр, оттон сир – ийэ. Халлаан ардаатаҕына, сир
буоҺуур. Ол онон араас үүнээйи, тыынар тыыннаах барыта үөскүүр, тиллэр.
Ийэ –
дьиэни уоту бэрийэр, аҺы-таҥаҺы бэлэмниир, сүөҺүнү-аҺы көрөр, урууну-аймаҕы
тэнитэр. «Ыал – ийэтинэн», «Оҕону
иитии ийэ иҺиттэн саҕаланар» диэн өс хоҺооннор мээнэҕэ этиллибэттэр.
Аҕа –
ыараханы кыайар, ырааҕы чугаҺатар киҺи, ыал государствоны, обществоны кытта
сибээҺэ. Отчут. Масчыт. Дьиэни-уоту тэрийэр, хаҺаайыстыбаны сайыннарар. Булчут.
Балыксыт Техниканан үлэни тэрийэр. Дьиэ кэргэн кэскиллээх, уустук
өйдөөх-санаалаах киҺитэ. Дурда-хахха. Ыал олоҕун сүрүннүүр киҺитэ.
Ийэ, аҕа
тапталыгар, үтүө холобуругар иитиллэн улааппыт оҕо – дьоллоох оҕо.
Ыал иллээх
оло5ор ийэ оруола аҺары улахан. О5о –
ийэ ыйа-кунэ, кэлэр кэскилэ, инники эрэлэ. Оҕо ыал ымыыта. Ити барыта ийэ буолууну өрө тутар, урдуккэ-сырдыкка
дабатар, кэрэҕэ, кэскилгэ тириэрдэр
аналын санатар, соргутун чугаҺатар.
Ийэ уонна оҕо биир утумнаахтар, биир
тыыннаахтар. Оннук уустук, уран айылҕалаахтар.
Оҕо чэгиэн айылҕата ийэнэн бэриллэр. Ийэ тапталын этинэн-хаанынан билбит оҕо олоҕун
устатыгар угуттана сылдьыаҕа, итии
тыынынан имигэстик илгийиэҕэ.
Ийэ ордук
оҕомсох, уйан буолар да диэтэрбит, оҕо иитиитигэр араас чинчийээччилэр
быҺаарыыларынан аҕаларын кытары элбэхтик алтыҺар оҕолор, ийэлэрин ырбаахытын
тэллэҕиттэн тутуҺа сылдьыбыт оҕолордооҕор быдан өйдөөх буолаллар эбит. Ийэ
истиҥ сыҺыанын, күүстээх тапталын оҕоҕо туох да солбуйбат. Ол эрээри, аҕаларын
кытары үгүстүк оонньообут, бииргэ кинигэ аахпыт, айылҕаҕа сылдьыбыт,
үлэҕэ-хамнаска эриллибит уол оҕолор бары кэриэтэ олоххо ситиҺиилээх,
ньир-бааччы ыал буолар кэскиллэрэ түстэнэр. Оттон наар ийэлэрин такайыытыгар,
көрүүтүгэр-истиитигэр сылдьыбыт дьоннор үксүгэр кыра хамнастаах, кыаммат ыал
уонна наар кинилэр олохторо табыллыбатаҕар ким эрэ буруйдааҕын курдук
санаалааах буолуохтарын сөп. «Аҕа сүүс учууталы солбуйар» диэн өс хоҺооно
оруннаах.
Аҕалар бэйэлэрин холобурдарыгар олоҕу, дьону таптыырга, тулалыыр эйгэҕэ, айылҕаҕа сымнаҕастык сыҺыаннаҺарга үөрэтэр. Оҕону бэйэ холобуругар иитии-киҺи олоҕун тухары бара турар ньыма. Улахан
киҺи, ийэ-аҕа, уруу-аймах, саастыылаахтарын холобурун кѳрѳ сылдьан, оҕо ону үтүктэн үѳрэнэр, иитиллэр.
Уол оҕо иитиитигэр ыал аҕа баҺылыга, оҕо аҕата
сурун оруолу ылара мөккуөрэ суох. Оҕо аҕатын курдук буоларга талаҺыыта, кинини урдуктук тутуута оҕо тулалыыр эйгэни ылыныытыгар сабардыыр
суолталаах. Ол иьин аҕа уол оҕо иитиитигэр бэйэтин иэйиитин тиэрдиитэ, санаатын
ууруута, кинини оҕотун эрэ курдук
буолбакка, доҕор-атас оҥостон, бииргэ илдьэ сылдьыыта, оҕо аҕатын
убаастыыр, эрэллээх, эрчимнээх буола уунэригэр төҺуу куус буолара биллэр.
Дьиҥнээх эр
киҺи кэргэнин убаастыыр, тылын истэр буоллаҕына, куҺаҕан табаарыстар ол киҺини
күлүү гынар, дьахтарга бас бэриммиккин, «подкаблучник» диэн бэйэлэрин курдук
куҺаҕан кэмэлдьилээх буоларга тардаллар, ону арыгы иҺэн мэйиитэ туймаарбыт киҺи
«дьиҥнээх эр киҺи» аатыраары дьиэтигэр кэлэн кэргэнин, оҕолорун куттуур, иллээх
дьиэ кэргэн ол «табаарыстар» өҥөлөрүнэн олоҕо айбарданар, оҕоҕо төттөрү
холобуру көрдөрүү буолар.
Былыр-былыргыттан
оҕо улахан киҺини ытыктыы уөрэниитигэр
улахан суолта уонна болҕомто
ууруллара. Оҕону олох кыра сааҺыттан этигэр-хааныгар иҥэрэн, улахан дьону убаастыыр, ытыктыыр гына иитэллэрэ. Ол кэнэҕэс, улахан киҺи буолан олох суолугар уктэниитигэр, быҺаарар суолталаах буолара. Ол курдук тэҥнээхтэрин, аймахтарын, төрөппуттэрин, туора да дьону убаастыы-ытыктыы уөрэтии билигин хаҺааҥҥытааҕар да куускэ туруоруллуохтаах. КиҺини ытыктыы уерэммит оҕо
олоххо ойуччу бэлэмнээх, итэҕэллээх
кэлэр, табаарыстарын, доҕотторун,
дьону кытта уопсай тылы тургэнник булар, кыҕалҕаларын таба өйдуур.
Дьон киҺини ытыктыыр киҺини убаастыыллар, харыстыыллар, куус-уох угаллар, субэлииллэр, уөрэтэллэр, уөруунэн истиҥник кэпсэтэллэр.
Ол эбэтэр, киҺини ытыктыыр киҺи элбэх истиҥ доҕоттордоох буолар. Оннук оҕо бэйэтиттэн кыралары атаҕастаабат, кими баҕарар кытары
эйэҕэстик дорооболоҺор, сорох оҕолор сыыҺа-халты
туттунууларын, быдьар тыллаҺыыларын
сэҥээрбэт, утуктубэт, угус тубэлтэҕэ буойааччы буолар. Улахан дьону, учууталларын
кытары баайсыбат, тыл бырахсыбат буола улаатар. Итинник иитиллэн тахсыы угус
тубэлтэҕэ дьиэ кэргэҥҥэ иитии тумугуттэн, төрөппуттэр оруолларыттан
тутулуктаах.
Эдэркээн
ийэни, аҕаны уулуссаҕа аҺыы
утаҕы амсайан баран хас да буолан үмүөрүҺэ сылдьалларын көрдөххө киҺи айманыах санаата кэлэр,
бу хайа эрэ оҕо бүгүн сүгүн аҺаабат, кыайан утуйбат,
хомойон суорҕан иҺигэр кирийэн сытан ытаахтыыр… Ийэтэ, аҕата биир күн
сынньанабыт, бырааҺынньыктыыбыт диэн, онтон салгыы доҕоттор атастар эбиллэн хас
да күннээх бырааҺынньык салҕанан оҕо, дьиэ уот умнуллан олох сатарыйыытыгар
тиийиэн сөп. ТөҺө да онтон тохтоон, өй-төй булан үчүгэй суолга турбутуҥ да иҺин
оҕо кэлэйиитэ, хомойуута улахан баас буолан хаалар. Билиҥҥи ыччат
бэйэҕитин убаастыыр, инники олоххутугар дьолу, ситиҺиини, доруобай, өй-санаа
өттүнэн сайдыылаах оҕолонуоххутун баҕарар буоллаххытына хара дьайдаах аҺы
боруобалаамаҥ.
О5ону таба иитии – төрөппүт дьоло буоларын өссө төгүл санатыҺан туран, оҕону иитиигэ таба
суолу тобулуоҕуҥ.
Ийэлээх аҕа истиҥ
иэйиитинэн
Иллээх кэргэн уөскээтэҕинэ
Аал уоппут сылааҺынан сыдьаайар,
АлаҺа дьиэ дьолунан туолар.
Саха Республикатын бастакы Президенэ
М.Е.Николаев этэн турар: «Өскөтүн
дьиэ кэргэн, оҕолоругар кыҺанан, уөрэхтээх, улэҺит дьон буола
улааталларын ситистэҕинэ, ол аата
бутун дьиэ кэргэн, аймах-билэ дьон буттууннэрэ инники кэскиллэрэ эрэллээх буолар»
- диэн. Онон төрөппуттэр оҕоҕутун улэҺит, уөрэхтээх, дьону
убаастыыр дьон гына ииттэххитинэ сиэннэргитигэр, хос сиэннэргитигэр үтүө
холобур сал5анар.
Константинова Т.К. Харыйалаах орто оскуолатын
педагог-психолога.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.