Тақырыбы: жұрнақ (6 сынып)

Жұрнақ

Жұрнақтың  екі түрі бар:                 1.Сөз тудырушы  жұрнақ.  2.Сөз түрлендіруші  жұрнақ.

№	Ереже	Мысалы
1	Сөз тудырушы  жұрнақ  түбірдің  негізгі  мағынасын  өзгертіп  оған жаңа мағына береді.	қой-шы, ән-ші, күй-ші, кітап-хана-шы  аң-шы
2	Сөз  түрлендіруші жұрнақ  өзі  жалғанған  сөздің  бастапқы  мағынасын өзгертпей, сәл түрлендіреді.	Үй+шік-үйшік , сандық+ша-сандықша , алаң+қай-алаңқай

Сөз  түрлендіруші  жұрнақтар

№	Ереже	Жұрнақ	Мысал
1	Салыстырмалы шырайдың жұрнақтары	1)-ырақ,-ірек,-рақ,-рек 2)-лау,-леу,-дау,-деу,-тау,-теу 3)-ша,-ше,-қай,-шыл,-ғылт т.б.	Жасылырақ Биіктеу Ұзынша
2	Етістіктің жұрнақтары	-ыңқыра, -іңкіре	Алыңқыра ,беріңкіре
3	Зат есімнің рең  мәнін тудыратын  жұрнақтар	Төменде берілген .

Зат есімнің рең  мәнін тудыратын  жұрнақтар

№	Жұрнақ	Мысал
1	-еке,-ке,-қа,-а,-е	Атеке, ,исеке, (иса), жәке,  (Жанат), Мұқа (Мұхтар)
2	-й	Атай,әкей,жездей, шешей, әжей
3	-тай	Ағатай,апатай, әкетай, шешетай
4	-жан	Ағажан, атажан, апажан, Абайжан
5	-шақ,-шек:	Құлыншақ, ішішек,
6	-шық,-шік:	Қапшық, төбешік,
7	-ша,-ше:	Сандықша, күрекше
8	-ш,-ыш,-іш	Қалқаш, Нұрыш, (Нұртай)
9	-сымақ	Қорасымақ, таусымақ, бастықсымақ
10	-қан,-кен,-қай,-кей,-ан,-ң	Балақан, шешекей, Дәкен, (Дәріқұл)

Сөз  тудырушы  жұрнақ.

Есім сөздерден  зат  есім тудыратын  негізгі жұрнақтар			Етістіктерден  зат есім  тудыратын  негізгі жұрнақтар
1	-шы,-ші: қойшы, күйші,	1	-м,-ым,-ім: байлам, күзем,қысым
2	-шылық,-шілік: адамшылық, кеңшілік	2	-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе:ұрма, көрме, сүзбе, кеспе
3	-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тық,-тік: балалық, адалдық, жолдастық,	3	-қы,-кі,- ғы,-гі: шалғы, тепкі, бұрғы,
4	-кер,-гер: айлакер, саудагер,	4	-с,ыс,-іс:талас, айтыс, жүріс
5	-кеш, -стан, -паз,-қой,-қор,-хана: Шайхана, арызқой, арбакеш, жемқор	5	-қ,-к,-ық,-ік,-ақ,-ек: тарақ,күрек, қызық
		6	-ыш,-іш:қуаныш, таяныш, өкініш.
		7	-н,-ын,-ін: боран, жуын, түйін,
		8	-у:сабау,жамау, көсеу, жасау,
		9	-ынды,-інді: шайынды, үйінді, үгінді, жуынды
		10	-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш:сүзгіш, сыпырғыш, сызғыш,
		11	-Уыш,-уіш: өлшеуіш, бастауыш.
		12	-ыр,ір,-р,-ар,-ер: үңгір, шұқыр,

Есім сөздерден  сын есім тудыратын  негізгі жұрнақтар		Етістіктерден  сын есім  тудыратын  негізгі жұрнақтар
1	-лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті: Су-лы, өнер-лі, сән-ді,  дарын-ды, бақыт-ты, сәт-ті,т.б.	1	-ғақ,-гек,-қақ-кек,-ақ ,-ек: тырыс-қақ , тоң-ғақ, үр (і) к-ек
2	-сыз,-сіз: ой-сыз, ,ел-сіз, жан-сыз, т.б.	2	-ық,-ік,-қы,-к: сын-ық, біт-ік,
3	-ғы,-гі,-қы,-кі: сырт-қы, кеш-кі, түн-гі, жаз-ғы,	3	-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш: сен-гіш, айт-қыш,біл-гіш,
4	-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік: аудан-дық,  өлке-лік, күз-дік, жаз-дық	4	-ғыр, -гір,-қыр,-кір: ұш-қыр, ал-ғыр, біл-гір, т.б.
5	-шыл,-шіл: ұйқы-шыл, үй-шіл,сыр-шыл.	5	-шақ,-шек: ұрын-шақ, жас-қан-шақ, сүрін-шек
6	-шаң,-шең: сөз-шең, ашу-шаң	6	-Ыңқы,- іңкі,-ңқы,-ңкі:  көтер-іңкі, салбыра-ңқы,-шаш-ыңқы
7	-дай,-дей,-тай,-тей: үй-дей, ай-дай,ат-тай	7	-ынды,-інді, -нды,-нді: асы-ра-нды, түй-інді,
8	-кер,-гер,-қой,-қор,-паз (-ымпаз,-імпаз): айла-кер, шай-қор, әсем-паз,т.б.	8	-малы,-мелі,-балы,-белі,-палы,-пелі: көтер-мелі, жыл-жы-малы, көш-пелі
Ескерту: -лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік жұрнағы зат есім де жасайды. Салыстырыңдар: орман-дық (қандай?), адал-дық (не?) сыз,-сіз: -дай,-дей,-тай,-тей: -шаң,-шең: жұрнақтары үстеуде де кездеседі. Салыстырыңдар: тер-шең (жігіт) ,көйлек-шең (отырды)Зат есіммен тіркескенде  сын есім, етістікпен тіркескенде үстеу қызметінде жұмсалады.		9	-ымды,-імді,-мды,-мді: шыда-мды, келіс-ісді, қон-ымды,
		10	-аған,-еген: қаш-аған, сүз-еген, теб (п)-еген, қаб (п)-аған,
		11	-улы,-улі: қаңтар-улы, іл-улі, ая-улы, ас-улы.
		12	-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе:  боя-ма, қыз-ба, ес-пе (етістіктің  болымсыз түрінде  де кездеседі)

2.Туынды  үстеулер-жұрнақ  арқылы  жасалған  туынды  үстеулер  Мысалы: сонша+лық, құс+ша, қыран+дайын, күз+дей,бала+ша. Туынды үстеу  тудыратын  жұрнақтар:
1	-ша,-ше:	бала+ша қуанды, ескі-ше  оқу, біздің-ше былай ғой, әзір+ше шыдай тұр
2	-лай,-лей,-дай,-дей,-тай,-тей :	Киме-лей,  кірді, со-лай, осы-лай, жаз, ақша-лай берді, екінші-лей қайталама, аю-дай  ақырып, күз-дей жинады, астық-тай  алды, желім-дей жабысып.
3	-дай,-дей,-тай,-тей:	Құстай сайрады, тотыдай  таранды,  аттай шапты,
Ескерту: -дай,-дей,-тай,-тей жұранқтары  1. Сан  есімде де бар:сексен-дей адам, жетпіс-тей  оқушы -есептік сан есімнен  болжалдық  сан есім жасаушы жұрнақ 2.Сын есімде де бар: жаз-дай әдемі, қыс-тай қаһарлы- есім сөзбен тіркесіп келіп  сын есім, етістікпен тіркескенде  үстеу болады: жаздай  жадырады, қыстай дайындалды.
4	-дайын, дейін,-тайын,-тейін (құранды жұрнақ )		Бүркіт-тейін  шүйілген,  тоты-дайын  таранған,  түлкі-дейін  қуланып,  бұлақ-тайын  сылдырап.
5	-ша - ма, -ша-лық  (құранды жұрнақ)		Сон-ша-ма , мұн-ша-ма, осын-ша-ма сөйледі, осын-ша-лық ,мұн-ша-лық сон-ша-лық  қуанды.

Түбірге  сіңісіп ,көнеленіп  үстеу  тудыратын септік  жалғаулар:
1	Барыс септіктің  көнеленуінен  қалыптасқан  үстеулер	Кешке (кел) , бекерге ,текке, босқа, (жүрме), жөніне (кетті)
2	Жатыс септіктің  көнеленуінен  қалыптасқан  үстеулер	Баяғыда  (болыпты), аңдаусызда , әлгінде (сөйлеп қалды) алда,артта, келеді
3	Шығыс септіктің  көнеленуінен  қалыптасқан  үстеулер	Етпетінен ,шалқасынан жатты,  кеңінен  әңгімелесті, әуелден,ежелден, баяғыдан таниды.
4	Көмектес септіктің  көнеленуінен  қалыптасқан  үстеулер	Жөнімен айт, кезекпен бар, шынымен  ойлады, ретімен жүрді.

Есім  сөздер  мен еліктеу сөзден  туынды  етістік   жасайтын жұрнақтар:

№	Жұрнақ	Мысал	№	Жұрнақ	Мысал
1	-ла,-ле,-да,-де, -та:	Аяқта,ретте, өкпеле,	8	-ар,-ер,-р:	Жаңар, ескір
2	-лан,-лен,-тан,-тен:	Ойлан,үйлен,әдеттен,	9	-ал,-ел,-ыл,-іл,-л:	Жоғал,теңел, тарал
3	-лас,-лес,-дас,-дес,-тас,-тес:	Көмектес, пікірлес, ырлас,	10	-ық,-кі:	Бірік,дәнік.
4	-лат,-лет, -дат,-дет:	Әндет, түнделет.	11	-сы,-сі,-ымсы,-імсі:	Үлкенсі, пысықсы
5	-а,-е:	Ата,деме, сына,	12	-сын,-сін:	Жатсын, көпсін,
6	-ай,-ей,-й:	Күшей, мұңай.	13	-сыра,-сіре:	Әлсіре,қансыра, жетімсіре
7	-қар,-кер,-ғар,-гер:	Басқар, ескер.	14	-ырай,-ірей:	Кішірей,бақырай,
			15	-ыра,-іре:	Бұрқыра, күркіре, жарқыра