Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin
2013-cü il 24 oktyabr tarixli nömrəli
Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir
1. Məzmun
Son illər aparılan sosial-iqtisadi siyasət nəticəsində ölkədə yüksək inkişafa nail olunmuş, əhalinin maddi rifahı xeyli yaxşılaşmış, yoxsulluğun səviyyəsi minimuma enmiş və Azərbaycan Respublikası orta gəlirli ölkələr sırasında yer tutmuşdur. Gerçəkləşdirilən islahatlar və genişmiqyaslı infrastruktur layihələri sosial-iqtisadi həyatın yenidən qurulması və davamlı inkişafı üçün şərait yaratmışdır.
Ölkə qarşısında duran növbəti strateji vəzifə sosial-iqtisadi həyatın daha da modernləşdirilməsi və qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması yolu ilə davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən ibarətdir. Müasirləşdirmə, ilk növbədə, qabaqcıl texnologiyaların və idarəetmə üsullarının, elmi nailiyyətlər əsasında yaradılan innovasiyaların ölkənin sosial-iqtisadi həyatına uğurlu tətbiqi ilə bağlıdır. Bunun üçün prioritet istiqamət ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sürətləndirilməsi ilə yanaşı, ölkədə insan kapitalının inkişafı, şəxsin müasir bilik və bacarıqlara yiyələnməsinin təmin edilməsidir. İnsan kapitalının inkişafı iqtisadiyyatın qlobal sistemə uğurlu inteqrasiyası və ölkənin beynəlxalq rəqabətdən daha effektli faydalanması prosesində ən mühüm şərtlərdən olub, ölkənin təhsil sisteminin başlıca vəzifəsini təşkil edir.
Azərbaycan Respublikasının inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq şəxsə hərtərəfli bilik və bacarıqların verilməsi məqsədi ilə təhsil sisteminin institusional əsasları, infrastrukturu və insan resursları inkişaf etdirilməlidir. Təhsilin inkişafı ölkədə əhalinin rifahının yaxşılaşması, həmçinin fərdin həyatının daha yüksək səviyyədə qurulması üçün zəmin yaradır. Təhsil insanlara texnologiyaları çevik mənimsəmək, əmək bazarında layiqli yer tutmaq və ömür boyu təhsil prosesinə qoşulmaq, sağlam həyat tərzi, ətraf mühitə münasibətdə düzgün mövqe seçmək imkanı verir.
Sosial-iqtisadi həyatın müasirləşdirilməsində təhsilin rolu təkcə təhsilalanın qazandığı bilik və bacarıqların iqtisadi amilə çevrilməsi ilə məhdudlaşmır. Təhsil prosesində əldə olunan bilik və bacarıqlar, həmçinin etik-əxlaqi norma və dəyərlər hər bir təhsilalanın cəmiyyətin layiqli üzvü olması üçün lazımi şərait yaradır, onu biliyi və etik davranışı sayəsində örnək ola biləcək həmkara, nümunəvi ailə üzvünə və vətəndaşa çevirir.
Son illərdə ölkədə təhsilin inkişafı istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Təhsilin normativ hüquqi bazası təkmilləşdirilmiş, maddi-texniki təminatı istiqamətində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamları əsasında geniş tədbirlər həyata keçirilmişdir. Həmin məqsədlə müxtəlif şəhər və rayonlarda 2500-ə yaxın məktəb binası tikilmiş və mövcud təhsil obyektlərində əsaslı təmir-bərpa işləri uğurla aparılmışdır. Təhsil müəssisələrində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir.
Qeyd olunanlarla yanaşı, sürətlə modernləşən Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin insan kapitalının inkişafı çağırışlarına cavab verməsi istiqamətində yeni addımların atılmasına və ümumi təhsilin keyfiyyət göstəricilərinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına ehtiyac vardır. Təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün təhsili idarəetmə sisteminin yenidən qurulması, bu sahədə insan resurslarının inkişaf etdirilməsi və müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılması zəruridir.
“Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” (bundan sonra – Strategiya) Azərbaycan Respublikasında, keyfiyyət nəticələri və əhatəliliyinə görə dünya ölkələri sırasında aparıcı mövqe tutan, səriştəli müəllim və təhsil menecerlərinə, qabaqcıl texnologiyalara əsaslanan infrastruktura malik təhsil sisteminin yaradılması üçün beş strateji istiqamətdə genişmiqyaslı tədbirləri nəzərdə tutur.
Birinci strateji istiqamət səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılmasına yönəlmişdir və təhsilin məktəbəqədər, ümumi, ilk peşə-ixtisas, orta ixtisas və ali olmaqla, bütün pillələri üzrə kurikulumların inkişafı kimi vacib hədəfi əhatə edir.
İkinci strateji istiqamət təhsil sahəsində insan resurslarının müasirləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu istiqamət innovativ təlim metodlarını tətbiq edən, təhsilin məzmununun səmərəli mənimsənilməsini təmin edən səriştəli təhsilverənin formalaşdırılmasına xidmət edir və özündə təhsilverənlərin peşəkarlığının yüksəldilməsi, təhsilalanların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə yeni sistemlərin qurulmasını, təhsilalanların istedadının aşkar olunması və inkişafı ilə bağlı, habelə xüsusi qayğıya ehtiyacı olanlar üçün inklüziv təlim metodologiyasının yaradılmasını ehtiva edir.
Üçüncü strateji istiqamət təhsildə nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli idarəetmə mexanizmlərinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu istiqamət təhsil sistemində tənzimləmə və idarəetmənin qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında müasirləşdirilməsi, təhsil müəssisələrində nəticəyönlü və şəffaf idarəetmə modelinin, təhsilin keyfiyyətinin təminatı və idarə olunması üzrə yeni məlumat və hesabat sistemlərinin yaradılması kimi hədəfləri əhatə edir.
Dördüncü strateji istiqamət müasir tələblərə uyğun və ömür boyu təhsili təmin edən təhsil infrastrukturunun yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu istiqamət təhsil müəssisələrində informasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsaslı təlim metodologiyasına uyğun infrastrukturun yaradılması, təhsil müəssisələri şəbəkəsinin rasionallaşdırılması, distant təhsil, istedadlı və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün təhsil və inkişaf, yaşlıların təhsili, peşə-ixtisas və təhsil məsələləri üzrə məsləhət xidmətləri göstərən regional universal mərkəzlərin, müasir təminatlı peşə-tədris mərkəzlərinin və komplekslərinin qurulması, kampusların yaradılması kimi tədbirləri ehtiva edir.
Beşinci strateji istiqamət Azərbaycan Respublikasında iqtisadi cəhətdən dayanıqlı və dünyanın aparıcı təhsil sistemlərinin standartları ilə eyni səviyyəyə uyğun təhsil sisteminin maliyyələşdirilməsi modelinin qurulmasıdır. Bu istiqamət, o cümlədən müxtəlif mənbələrdən istifadə olunmaqla təhsili maliyyələşdirmə mexanizminin təkmilləşdirilməsini, təhsil müəssisələrinin adambaşına maliyyələşdirilməsinə keçidi, ödənişli təhsil xidmətlərinin göstərilməsinin dəstəklənməsini, Təhsilin İnkişafı Fondunun yaradılmasını nəzərdə tutur.
2.
Təhsil sahəsində beynəlxalq təcrübə və meyillər
Təhsilin sosial-iqtisadi rolu. Yüksək təhsil səviyyəsinə malik peşəkar kadrlar
ölkənin intellektual potensialının əsasıdır.
Müasir dövrdə ölkələrin uğurlu və davamlı iqtisadi yüksəlişi insan
kapitalının məqsədyönlü inkişafı hesabına əldə edilmişdir.
Bütün bunlar təhsilin dövlət xərclərində
prioritetliyini getdikcə artırmaqdadır. Dövlətin təhsil xərcləri cəmiyyət üçün yüksək iqtisadi gəlirliyə malikdir.
Müasir dövrdə təhsilin iqtisadi həyatda rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Hazırda təhsil iqtisadiyyatda tələb olunan bilik və bacarıqların aşılanması ilə bərabər, vətəndaşın gələcək həyata və cəmiyyətə inteqrasiyasına hərtərəfli hazırlığı kimi vəzifələri yerinə yetirməlidir. İnsanın ömür boyu təhsil almaq tələbatının ödənilməsi isə təhsilin iqtisadi həyatda rolunu yüksəldən amillərdən ən mühümüdür.
Eyni zamanda, sürətli texnoloji tərəqqi bilik və bacarıqların müntəzəm yenilənməsini tələb edir. Bu isə yeni və daha münasib ixtisasa yiyələnməyə və səriştənin inkişafına tələbatı artırır.
Təhsilin keyfiyyəti və əhatəliliyi. Orta gəlirli ölkələr arasında rəqabətin güclənməsi, sürətli texnoloji irəliləyiş nəticəsində ixtisas profillərinin tez-tez dəyişməsi təhsilin keyfiyyətinə tələbi daha da artırmışdır. Digər tərəfdən, yalnız təhsilə cəlb etmə səviyyəsinin artırılması və təhsil infrastrukturunun genişləndirilməsi insanların bilik və bacarıqlarının yüksəlməsinə tam təminat vermir. Təhsil infrastrukturu zəruri amil olsa da, bilik və bacarıqlar təhsil müəssisələrinin sayı və təhsilin müddəti ilə deyil, öyrənmə prosesinin keyfiyyəti ilə əldə olunur. Son dövrlərdə bir sıra ölkələr tərəfindən təhsilin inkişafı məqsədi ilə təhsil infrastrukturuna, həmin infrastrukturun yeni avadanlıqlarla təchizatına xeyli vəsait xərclənsə də, həmin ölkələrdə təhsilin nəticələrində müsbət irəliləyiş əldə edilməmişdir. Ümumi təhsil pilləsini bitirməsinə baxmayaraq, hesab, oxu və yazı vərdişlərinə malik olmayan çoxlu sayda insanlar vardır. Həmin səbəblərdən təhsilin keyfiyyətinin təminatı başlıca strateji prioritetə çevrilməlidir.
Təhsilin keyfiyyətinə və əhatəliliyinə qoyulan yeni tələblər təhsil sistemi anlayışına baxışı da yeniləmişdir. Müasir təhsil sistemi fоrmal (dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatan) təhsil forması ilə yanaşı infоrmal (özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmə) və qeyri-fоrmal (müxtəlif kurslarda, dərnəklərdə və fərdi məşğələlərdə əldə edilən və dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə müşayiət olunmayan) təhsil formalarını da nəzərdə tutmuşdur.
Təməl bacarıqlar uşaqlıq dövrünün ilk illərindən əldə edildiyinə görə uşaqların zehninin erkən yaş dövründən inkişaf etdirilməsi vacibdir. Bu səbəbdən məktəbəqədər təhsilin inkişafı dövlət siyasətində əhəmiyyətli yer tutur.
Bir çox qabaqcıl ölkələrdə təhsil müddətinin tədricən artırılması istiqamətində addımlar atılır. Kanada, Fransa, Hollandiya və Çexiyada ümumi təhsilin müddəti 14 il, Almaniya, Böyük Britaniya, İsveç, Avstraliya və Yeni Zelandiyada 13 il, ABŞ, Finlandiya, Cənubi Koreya, Polşa və bir sıra digər ölkələrdə isə 12 il təşkil edir. Ümumi təhsil müddəti az sayda ölkədə on bir il təşkil edir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının məlumatına görə, hər hansı ölkədə istənilən təhsil pilləsi üzrə təhsil müddətinin bir il artırılması ölkədə Ümumi Daxili Məhsulun 3–6 faiz artımına gətirib çıxarır.
Təhsilin məzmunu. Beynəlxalq təcrübədə təhsilin məzmunu ilə bağlı başlıca meyillərdən biri təhsil kurikulumlarının ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tələbləri və prioritetləri ilə sıx əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Kurikulumlar iqtisadi inkişaf məqsədlərinə xidmət edən bilik və bacarıqları, səriştəni aşılayan məzmuna malik olmalıdır. İqtisadi uğurlar əldə etmiş ölkələrdə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın yaradılması sosial-iqtisadi siyasətin prioriteti olduğundan, kurikulumlarda innovasiyaların əhəmiyyəti, təhsilalanların müxtəlif sosial fəaliyyətə təşviq olunması və onların tədris bacarıqlarının inkişafı xüsusi vurğulanır.
Son 30–40 il ərzindəki elmi-texnoloji tərəqqi, innovasiyalar və modernləşmə nəticəsində praktiki bilik və vərdişlərlə zənginləşməyən, sırf nəzəri xarakter daşıyan təhsil öz fundamental əhəmiyyətini itirməkdədir. Bu baxımdan təhsilin məzmununun formalaşmasında akademik biliklərlə yanaşı, praktik bilik və bacarıqların, səriştənin vacibliyi önə çəkilir. Səriştə əldə olunmuş bilik və bacarıqları praktiki fəaliyyətdə effektiv və səmərəli tətbiq etmək qabiliyyətidir. O, şəxsin qazandığı bilik və bacarıqların konkret fəaliyyətin nəticəsinə çevrilməsini təmin edir. Səriştəyə əsaslanan təhsil sosial-iqtisadi inkişafa daha effektli xidmət göstərir.
Kurikulumların məzmunu texnoloji irəliləyişin gətirdiyi yenilikləri nəzərə almaqla daim inkişaf etdirilir ki, bu da müxtəlif təhsil pillələrində spesifik yanaşma tələb edir. Burada ümumi təhsil pilləsində şəxsiyyətin hərtərəfli formalaşdırılması prioritet olduğu halda, ali təhsildə əmək bazarının cari və gələcək tələbləri əsas götürülür. Ali təhsil kurikulumunun daimi inkişafı əmək bazarı subyektlərinin tələblərinin sistematik öyrənilməsini vacib edir. Bu proses əmək bazarında iş təklif edən, istər dövlət, istərsə də qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərən bütün subyektləri ali təhsil prosesində başlıca maraqlı tərəfə çevirmişdir.
Müəllim və tədris metodikaları. Müəllim amili təhsilalanın öyrənməsi və inkişafı, nailiyyətlərinin monitorinqi prosesində həlledici rol oynayır. Təhsilalanın savadlı və səriştəli şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri müəllimin akademik bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli asılıdır. Müəllimin bu keyfiyyətləri ilə təhsilalanların nailiyyətləri arasında sıx korrelyasiya mövcuddur.
Bilik və bacarıqlarını davamlı artıran müəllimlər təhsilalanların nailiyyətlərinə əlavə töhfə verirlər. Peşəkarlığa əsaslanan stimullaşdırıcı əmək haqqı sisteminin olmaması, təhsil müəssisəsi səviyyəsində idarəetmənin qeyri-effektivliyi, müəllim hazırlığı üzrə infrastrukturun zəif olması müəllim amilinə təsir edən amillər sırasındadır. Bu baxımdan təhsil islahatı uğurla aparılan ölkələrdə müəllim peşəkarlığının inkişafı üçün stimulların yaradılmasına və müəllim hazırlığının təkmilləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.
Təhsilin inkişafında mühüm irəliləyişlərə nail olmuş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan, yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirən və təhsilalanın fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan müasir, fəal-interaktiv təlim metodları daha yüksək nəticələr verir. Həmin məqsədlə, davamlı olaraq mütərəqqi tədris metodlarının yaradılması və müəllimlərin səriştəsinin artırılması təhsil siyasətində mühüm yer tutur.
İdarəetmə. Təhsil sahəsində idarəetmə islahatlarının başlıca istiqamətlərini təhsil prosesinin iştirakçıları arasında münasibətlər sisteminin, eləcə də tənzimləmə orqanlarının funksiyaları, səlahiyyətləri və cavabdehliyinin dəqiq müəyyən olunması, təhsil müəssisələrinin idarəetmə səlahiyyətlərinin və təhsilin nəticələrinə görə cavabdehliyinin artırılması, fəaliyyətin monitorinqi və qiymətləndirilməsi, təhsilin keyfiyyətini ölçən göstəricilər sisteminin təkmilləşdirilməsi, təhsilin maliyyələşdirilməsinin onun keyfiyyətinə yönəldilməsi, adambaşına maliyyələşdirmə mexanizminin tətbiqi və bu zəmində stimullaşdırıcı mexanizmlərin gücləndirilməsi, habelə maliyyələşmə mənbələrinin yetərliyinin təmin edilməsi təşkil edir.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən aydın olur ki, təhsildə idarəetmənin ictimailəşməsi prosesi sürətlənməkdədir.
Təhsil strategiyasının uğurla həyata keçirilməsində və təhsilin keyfiyyətinin dayanıqlı yüksəlişində maraqlı tərəflərin cəlb olunmasını təmin edən səmərəli idarəetmə mühüm rol oynayır. Bu, ilk növbədə, bütün növ təhsil müəssisələrinin müstəqilliyinin artırılmasını, valideyn, şagird, tələbə və təhsil prosesinin digər iştirakçılarını geniş cəlb etməklə təhsil ocaqlarının idarə olunmasını, nəticəyönlü menecmentin və digər müasir idarəetmə texnologiyalarının prosesə tətbiqini tələb edir.
Qloballaşma prosesləri müxtəlif dövlətlərin təhsil sistemlərinin inteqrasiyasını şərtləndirir. Hədəflər kimi Avropa Şurası tərəfindən tövsiyə edilmiş kompetensiyalar qrupu əsas götürülür. Artan tələbə – müəllim mübadiləsi nəzərə alınaraq, təhsil standartlarının unifikasiyası məqsədi daşıyan Bolonya prosesi sürətlənir. Ali təhsildə özəl sektorun rolu tədricən güclənir, dövlət maliyyələşdirilməsi özəl sektorun maliyyəsi ilə əvəzlənir. Dövlət maliyyələşdirməsinin həcmi Almaniya, Avstriya və İtaliyada 90 faiz olduğu halda ABŞ, Avstraliya, Yaponiya və Kanadada cəmi 50–70 faiz təşkil edir.
3. Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziyyəti
Son illər ərzində Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı istiqamətində mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. Həyata keçirilən dövlət proqramları çərçivəsində ölkənin bütün regionlarında ümumi təhsilin infrastrukturu əhəmiyyətli şəkildə yenilənmişdir. Ölkədə təhsilin müasir tələblərə cavab verən normativ hüquqi bazası yaradılmışdır. Ali təhsildə Bolonya Bəyannaməsindən irəli gələn başlıca prinsiplərin tətbiqi, təhsil müəssisələrinin müasir informasiya və elmi-metodiki təminatı, təhsil infrastrukturunun yenilənməsi, dərsliklə təminatın yaxşılaşdırılması, ucqar kənd məktəblərinin pedaqoji kadr təminatı, məktəbəqədər və peşə təhsili xidmətlərinin müasir tələblər səviyyəsində qurulması məqsədi ilə dövlət proqramları qəbul edilmiş, layihələr həyata keçirilmişdir.
Aparılan dövlət siyasətinə uyğun olaraq təhsilə ayrılan dövlət xərcləri yalnız son beş ildə 1,3 dəfə artmışdır. Bununla yanaşı, Azərbaycanda insan kapitalının inkişafı üzrə yeni uzunmüddətli çağırışlar təhsil sahəsinin maliyyələşdirilməsində mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri edir.
Təhsilin keyfiyyəti və əhatəliliyi.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
2010-cu il üzrə İnsan İnkişafı Hesabatına əsasən,
2005-ci illə müqayisədə Azərbaycan
34 pillə irəliləyərək
169 ölkə arasında 101-ci yerdən 67-ci yerə
yüksəlmiş, “orta insan inkişafı” qrupundan “yüksək
insan inkişafı” qrupuna daxil olmuşdur. Azərbaycan
iqtisadi inkişaf tempini sürətləndirərək
yoxsulluğun azaldılması və orta ömür
uzunluğu göstəricisinin artması baxımından böyük nailiyyətlər əldə
etmişdir.
Bununla yanaşı, aparıcı beynəlxalq təşkilatların
statistik təhlilləri Azərbaycan
təhsilinin beynəlxalq rəqabətə
davamlılıq göstəricilərinin və Azərbaycan
Respublikasının ərazisində yerləşən
ali təhsil müəssisələrinin
reytinq səviyyəsinin yüksəldilməsinin
zəruri olduğunu göstərir.
Ümumi təhsil müəssisələrinin
şagird və məzunlarının keyfiyyət göstəricilərinin
yaxşılaşdırılması aktual məsələlərdəndir.
Ali və ümumi təhsil üzrə dərsliklərin
elmi və metodiki baxımdan təkmilləşdirilməsinə
ehtiyac vardır.
Ali təhsil müəssisələri məzunlarının tərkibi iqtisadiyyatın tələbatları ilə tam uzlaşmır. Azərbaycanın ali təhsil müəssisələri tələbələrinin yalnız 1,2 faizi kənd təsərrüfatı ixtisasları qrupu üzrə təhsil alır. 25-34 yaş arasında olan ali təhsilli mütəxəssislərin 67 faizi dövlət sektorunda cəmlənmişdir. Özəl sektorda ixtisaslı işçi qüvvəsinin çatışmazlığı problemi yaranmışdır. Ən böyük kadr çatışmazlığı xidmət sektorunda və kənd təsərrüfatı sahəsində müşahidə olunur.
Hər 100 000 nəfərə düşən
ali məktəb tələbələrinin
sayına görə Azərbaycan Respublikası üzrə
göstəricilər əhəmiyyətli
dərəcədə artırılmalıdır. Əhali təbəqələri və
regionlar arasında xüsusən ali
təhsilə çıxış imkanları genişləndirilməlidir.
Son illərdə ilk peşə-ixtisas təhsili
müəssisələrinin
infrastrukturunun inkişafı sahəsində işlər
görülmüş, özəl sektor, işəgötürənlər və
beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq
əlaqələri
qurulmuşdur. Qeyd olunanlara baxmayaraq, bu sahədə həlli
vacib olan ciddi problemlər hələ də
qalmaqdadır. İlk peşə-ixtisas təhsili
müəssisələrini
bitirən şəxslərin
sayı iqtisadiyyatın tələbatı
ilə üst-üstə düşmür. Son illər
ümumi təhsil müəssisələrini
bitirən məzunların yalnız 11
faizinin ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrini
seçməsi, ümumilikdə həmin
pillədə təhsilalanların cəmi 25–27 min
nəfər təşkil etməsi əhalidə ilk
peşə-ixtisas təhsilinə
marağın aşağı olduğunu göstərir.
Məktəbəqədər təhsilə cəlb olunma səviyyəsi də aşağıdır. Belə ki, məktəbəqədər təhsillə əhatə səviyyəsi şəhərlərdə 23,4, kəndlərdə 8,7, ölkə üzrə isə 16,5 faiz təşkil edir. Son illərdə Bakı şəhərində yeni məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin inşası və ya əsaslı təmiri istiqamətində atılan addımlar nəticəsində məktəbəqədər təhsillə əhatə səviyyəsi artaraq 27 faizə çatsa da, bu sahədə həllini gözləyən problemlər qalmaqdadır. Ölkənin yaşayış məntəqələrinin 75 faizində məktəbəqədər təhsil müəssisəsi yoxdur.
Təhsilin məzmunu. Ümumi təhsilin dövlət standartları və proqramları “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq təsdiq edilmişdir. Həmin istiqamətdə yeni fənn kurikulumları və dərsliklər ümumi təhsilin I–VI siniflərində tətbiq edilir, VII–XI siniflərində isə həmin məqsədlə işlər davam etdirilir. Məktəbəqədər təhsil üzrə yeni kurikulumun tətbiqinin sürətləndirilməsi zəruridir.
İlk peşə-ixtisas və
orta ixtisas təhsili kurikulumları müasir tələblərə
cavab vermir. Müəllim hazırlığı üzrə yeni
kurikulumlar tətbiq edilsə də,
ümumilikdə ali təhsil müəssisələrinin
kurikulumları əmək bazarında işçi səriştəsinə
olan tələblərlə uyğun gəlmir. Ali təhsil
pilləsində kurikulumların inkişafı
iqtisadiyyatın inkişaf dinamikasından geri qalır.
Müəllim və tədris
metodikaları. Səriştəyə əsaslanmayan,
əmək bazarında yetərincə rəqabətli
olmayan əmək haqqı sistemi və maddi
stimullaşdırma mexanizmlərinin
adekvat olmaması təhsildə müəllim
amilinin inkişafına mənfi təsir
göstərmişdir. Təhsil
sisteminin bütün pillələrində müəllimlərin
bilik, bacarıq və peşəkarlıq qabiliyyətləri
müasir tələblərə uyğun yüksəldilməlidir.
Müvafiq stimullaşdırıcı mexanizmlər və səmərəli
monitorinq sistemi vasitəsilə müəllim
fəaliyyətinin keyfiyyəti
artırılmalıdır.
Son illərdə müəllimlərin əlavə təhsili sahəsində modul-kredit sisteminə əsaslanan, rəqabət mühiti yaradan, stimullaşdırma və karyera inkişafını nəzərə alan yeni modelin tətbiqinə başlanmış, fəal interaktiv təlim texnologiyaları təcrübədən keçirilmişdir. Bununla yanaşı, əksər müəllimlərin tədris prosesində tətbiq etdiyi metodlar müasir tələblərdən geri qalır. Bir çox hallarda təhsilalanlara əldə etdiyi bilikləri tətbiq etmə və müstəqil yaradıcı düşünmə qabiliyyətləri aşılanmır.
İdarəetmə. Təhsilin idarə olunmasında başlıca problemlərdən biri təhsildə tənzimləmə, idarəetmə və nəzarət funksiyalarının dəqiq müəyyən edilməməsidir. Təhsil sistemini idarə edən orqanların səlahiyyətlərinin, funksiyalarının və məsuliyyətinin dəqiq müəyyənləşməsi, idarəetmə prosesində şəffaflığın və maraqlı tərəflərin iştirakının təmin edilməsi zəruridir.
Təhsil müəssisələrinin idarəetmədə rolu məhduddur. Özünüidarəetmə prinsipi əsasında fəaliyyət göstərən təhsil müəssisələri istisna olmaqla, dövlət təhsil müəssisələri maliyyə müstəqilliyinə malik deyildir. Bununla yanaşı, təhsil müəssisələrinin rəhbərliyi tədrisin nəticələrinə görə ciddi məsuliyyət daşımır. Təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsi təqdim etdiyi təhsilin nəticələrindən asılı deyildir və keyfiyyətə yönəlməmişdir.
Təhsilin effektiv idarə olunması məqsədi ilə informasiya sistemi yaradılsa da, onun inkişafına ehtiyac duyulur. Təhsilin yüksək keyfiyyətini təmin etmək üçün təhsil sahəsində monitorinq, keyfiyyət və fəaliyyət göstəriciləri sistemi inkişaf etdirilməlidir.
Təhsil və kadr hazırlığı prosesinə, həmçinin təhsilin məzmununun təkmilləşdirilməsinə işəgötürənlərin cəlb olunması çox aşağı səviyyədədir. İşəgötürənlər kadr hazırlığı prosesində iştirak etmək, hazırlanan kadra dair şərtlər irəli sürmək imkanına malik olmalı və buna müvafiq olaraq cavabdehliyini dərk etməlidir.
Təhsilin maliyyələşdirilməsi mexanizmi təkmilləşdirilməli və təhsil sistemində rəqabət mühitinin inkişafını dəstəkləməlidir. Bunun üçün təhsilin bütün pillələrində adambaşına maliyyələşdirmə prinsipinin tətbiqi, səriştəyə və fəaliyyətin nəticələrinə əsaslanan əməyin ödənişi sisteminin yaradılması, maliyyələşdirmənin tədrisin keyfiyyət nəticələrinə görə müəyyən edilməsi məqsədəuyğundur.
İnfrastruktur. Həyata keçirilən dövlət proqramları çərçivəsində təhsil təyinatlı yeni binalar inşa edilmiş, ümumi təhsil müəssisələrinin binaları əsaslı təmir olunmuşdur. Təhsildə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi genişlənmiş, bütövlükdə təhsilin infrastrukturu müasirləşmişdir. Bununla yanaşı, təhlillər göstərir ki, tədris prosesində müasir texnologiyalar məhdud miqyasda tətbiq edilir, bəzi hallarda isə yaradılan sistemlərdən az istifadə olunur.
Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin V–XI sinifləri üzrə şagird–kompyuter nisbəti 2012-ci ildə 20:1 təşkil etmiş, təhsil müəssisələrinin yalnız 37 faizi internet bağlantısı ilə təmin olunmuşdur. Təhsil müəssisələrində internetə çıxış imkanları genişləndirilməklə, təhsildə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının səmərəli tətbiqi inkişaf etdirilməlidir.
Qlobal iqtisadi inkişafın tələblərinə uyğun şəkildə beynəlxalq təcrübədən istifadə təhsil prosesində müasir informasiya texnologiyalarının sürətli tətbiqini zəruri edir. Bu sahədə mövcud problemlərdən biri Azərbaycan dilində müvafiq tətbiqi kontentin olmamasıdır.
Ümumi təhsil müəssisələri şəbəkəsinin rasionallaşdırılması, regionlarda təhsilin bütün pillələri üzrə, o cümlədən ali təhsil pilləsini əhatə edən yeni təhsil ocaqlarının yaradılması və inklüziv təhsilin tətbiqi kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin inkişafına xidmət edəcəkdir.
4. Təhsil sisteminin başlıca vəzifələri
Təhsil sisteminin başlıca vəzifələri aşağıdakılardır:
– ölkənin modernləşməsi
üçün zəruri olan insan kapitalını inkişaf etdirmək və
bununla Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq
rəqabət qabiliyyətini
yüksəltmək;
– məsuliyyətini
dərk edən, demokratiya prinsiplərinə və
xalqının milli ənənələrinə, insan hüquq və
azadlıqlarına hörmət edən,
azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil
və yaradıcı düşünən vətəndaş
və şəxsiyyət yetişdirmək;
– milli mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri
qoruyan və inkişaf etdirən, geniş
dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və
yenilikləri qiymətləndirməyi
bacaran, nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən,
müasir təfəkkürlü və rəqabət
qabiliyyətli kadrlar hazırlamaq;
– sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin
mənimsənilməsini
və əlavə təhsili
təmin etmək, təhsilalanları
ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə
hazırlamaq.
5. Strategiyanın məqsədi
Strategiyanın məqsədi
ölkədə səriştəli təhsilverənlərə, ən
yeni texnologiyalara əsaslanan
infrastruktura malik, keyfiyyət nəticələri və əhatəliliyinə görə
dünya ölkələri sırasında qabaqcıl mövqe tutan təhsil
sistemini yaratmaqdır. Azərbaycanın təhsil
sistemi iqtisadi cəhətdən
dayanıqlı və dünyanın aparıcı təhsil sistemlərinin
standartlarına uyğun olmalıdır.
Strategiyanın reallaşdırılması təhsilin məzmununun,
kadr hazırlığının, təhsili idarəetmə
sisteminin və təhsil infrastrukturunun qabaqcıl beynəlxalq
təcrübəyə və Azərbaycanın
inkişaf konsepsiyasına uyğun yenidən
qurulmasına imkan verərək,
ölkədə biliklərə əsaslanan
iqtisadiyyatın bərqərar olmasını, informasiya cəmiyyətinin
təşəkkülünü və ölkənin
davamlı inkişafını təmin edəcəkdir.
6. Strateji istiqamətlər
1. Səriştəyə əsaslanan
şəxsiyyətyönlü təhsil
məzmununun yaradılması.
2. Təhsilalanların fərdi
xüsusiyyətlərini nəzərə
alan innovativ təlim metodları və
texnologiyaları vasitəsilə təhsilin
məzmununun səmərəli mənimsənilməsini
təmin edən yüksək
nüfuzlu təhsilverənin formalaşdırılması.
3. Nəticələrə görə
cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə mexanizmlərinə
malik, dövlət-ictimai xarakterli və
dövlət-biznes partnyorluğuna əsaslanan
təhsildə yeni idarəetmə
sisteminin formalaşdırılması.
4. Müasir tələblərə cavab verən və
ömür boyu təhsili təmin edən təhsil
infrastrukturunun yaradılması.
5. Təhsilin dayanıqlı və
müxtəlif mənbələrdən
istifadə olunmaqla yeni maliyyələşdirmə
mexanizminin yaradılması.
7. Strateji hədəflər və tədbirlər
1. Səriştəyə əsaslanan
şəxsiyyətyönlü təhsil
məzmununun yaradılması.
1.1. Uşaqların erkən yaş dövründə
inkişafının səmərəli təhsil modelinə əsaslanan
standart və kurikulumlarının hazırlanması:
1.1.1. məktəbəqədər yaşlı uşaqların fiziki və əqli
inkişafını, sosiallaşmasını təmin edən,
yaradıcılıq qabiliyyətlərini
üzə çıxaran, onlarda həyati bilik və
bacarıqları, davranış qaydalarını aşılayan təhsil
standartlarının və yeni kurikulumların hazırlanması;
1.1.2. uşaqların davamlı inkişafına yönəlmiş
pedaqoji fəaliyyətə dəstək
vermək məqsədi
ilə valideynlərin sistemli
şəkildə pedaqoji-psixoloji maarifləndirilməsi
üçün “Səriştəli valideynlər”
proqramının hazırlanması;
1.2. səriştə əsaslı
ümumi təhsil standartları və
kurikulumlarının hazırlanması:
1.2.1. 12 illik ümumi təhsilə
keçidin təmin olunması üçün mövcud təhsil
standart və kurikulumlarının yenilənməsi,
tam orta təhsil pilləsində təlimin
istiqamətlər üzrə bölünməsi;
1.2.2. kurikuluma əsaslanan yeni dərsliklərin
yaradılması, şagird və müəllimlərin
müvafiq dərslik seçiminin təmin
olunması;
1.2.3. istedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarının hazırlanması;
1.2.4. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün inkişaf və
inklüziv təlim proqramlarının hazırlanması;
1.3. cəmiyyətin tələblərinə
uyğun səriştə əsaslı
ilk peşə-ixtisas və orta
ixtisas təhsili standartları və
kurikulumlarının hazırlanması;
1.4. ali təhsil müəssisələrinin
təhsil–tədqiqat–innovasiya mərkəzlərinə
çevrilməsinə dəstək
verən və rəqabətqabiliyyətli
mütəxəssis hazırlığını təmin edən
ali təhsil standartlarının tətbiqi:
1.4.1. cəmiyyətin və
iqtisadiyyatın tələbatlarına uyğun olaraq hər
bir ixtisas üzrə müasir standartların hazırlanması;
1.4.2. qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında
pedaqoji, mühəndis-pedaqoji və
elmi-pedaqoji kadr hazırlığı üzrə müasir
kurikulumların hazırlanması;
1.4.3. ali təhsil müəssisələrinə təhsilin
məzmununun tətbiqi müstəqilliyinin
verilməsi;
1.4.4. ali təhsilin səviyyələri
arasında əlaqələrin
və varisliyin gücləndirilməsi,
doktorantura səviyyəsi üçün elmi tədqiqatlar
sahəsində yüksək
hazırlığı və elmi-pedaqoji fəaliyyət
üzrə mükəmməl səriştəyə yiyələnməni təmin
edən müasir standartların hazırlanması.
2. Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini
nəzərə alan innovativ təlim
metodları və texnologiyaları vasitəsilə təhsilin
məzmununun səmərəli mənimsənilməsini
təmin edən yüksək
nüfuzlu təhsilverənin formalaşdırılması.
2.1. Təhsilverənlərin
peşəkarlıq səviyyəsinin
daim yüksəlməsini təmin edən
yeni sistemin yaradılması:
2.1.1. təhsilverənlər
üçün təhsilin bütün pillələrində təhsilalanların
təfəkkürü və şəxsiyyətinin
inkişafına yönəlmiş, onların fərdi xüsusiyyətlərini
nəzərə alan innovativ təlim
metodologiyasının və müvafiq resursların
hazırlanmasının təmin edilməsi;
2.1.2. təhsilverənlərin əlavə təhsili
üzrə strukturların yaradılmasının stimullaşdırılması;
2.1.3. müəllimlərin təhsil
müəssisəsi səviyyəsində, tədrisdən ayrılmadan
peşəkarlıq səviyyəsinin
artırılması üzrə özünü doğrultmuş innovativ
modellərin tətbiqi;
2.1.4. pedaqoji heyət üçün yeni modul–kredit və rəqabətəsaslı
təlimlər sisteminin yaradılması;
2.2. təfəkkürün və şəxsiyyətin
inkişafına yönəlmiş, təhsilalanların fərdi
xüsusiyyətlərini nəzərə
alan innovativ təlim, qiymətləndirmə
metodologiyası və resurslarının inkişafı:
2.2.1. yeni kurikulumlara və
informasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsaslı
təlim metodologiyalarına uyğun metodiki vəsaitlərin,
didaktik materialların və təlim
vasitələrinin hazırlanmasını stimullaşdıran yeni
mexanizmlərin yaradılması;
2.2.2. təhsilalanların nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsinin qabaqcıl beynəlxalq
təcrübəyə
uyğunlaşdırılması;
2.3. müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılması
üzrə dövlət siyasətinin
inkişafı:
2.3.1. səriştə və nəticə əsaslı
diferensiallaşdırılmış, əmək
bazarında rəqabətqabiliyyətli əmək
haqqı sisteminin yaradılması;
2.3.2. müəllimin karyera inkişafı və fəaliyyətinin
stimullaşdırılması üzrə yeni sistemin yaradılması;
2.3.3. müəllim hazırlığı sistemində internatura
modelinin tətbiq edilməsi;
2.4. şəxsiyyətin, cəmiyyətin
və dövlətin maraqları baxımından
istedadın erkən yaşdan aşkar olunması, inkişafı və dəstəklənməsi
üzrə sistemin yaradılması:
2.4.1. istedadın aşkar edilməsi üzrə
qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə
uyğun diaqnostik metodikaların, psixometrik vasitələrin
hazırlanması və bütün təhsil müəssisələrində tətbiqinin
təmin edilməsi;
2.4.2. hər bir xüsusi istedadlı təhsilalan
üçün fərdi təhsil və
inkişaf proqramlarının müəyyənləşdirilməsi,
onların fərdi plan əsasında tədris
prosesi və kurikulumdankənar məşğuliyyətinin
təşkili mexanizmlərinin
yaradılması;
2.5. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların həyata
və təhsil mühitinə
inteqrasiyasını təmin edən inklüziv təlim
metodologiyasının yaradılması:
2.5.1. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsili
və sosial adaptasiyası üçün imkanların təmin
edilməsi məqsədi
ilə optimal inklüziv təhsil modellərinin
tətbiq edilməsi;
2.5.2. məktəbəqədər və ümumi təhsil
müəssisələri təhsilverənlərinin
inklüziv təhsil üzrə məqsədli əlavə təhsilinin
təmin edilməsi.
3. Təhsilin nəticələrə görə
cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə
mexanizmlərinə malik, dövlət–ictimai
xarakterli və dövlət–biznes partnyorluğuna əsaslanan
idarəetmə sisteminin
formalaşdırılması.
3.1. Təhsil sisteminin tənzimlənməsinin
və dövlət təhsil
sektorunun idarə edilməsinin qabaqcıl beynəlxalq
təcrübə əsasında
yenidən qurulması:
3.1.1. tənzimləmə və
idarəetmə funksiyalarını həyata
keçirən dövlət qurumlarının səlahiyyət və məsuliyyət
dairəsinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun
yenidən müəyyənləşdirilməsi;
3.1.2. təhsil pillələri və səviyyələrinin
beynəlxalq təcrübəyə
uyğunlaşdırılması:
3.1.2.1. məktəbə hazırlıq təhsilinin (1
il) icbariliyinin təmin olunması;
3.1.2.2. erkən yaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsillə əhatəsinin
90 faiz səviyyəsinə
çatdırılması;
3.1.2.3. 10 illik icbari ümumi orta təhsil
və 2 illik tam orta təhsil modelinə mərhələli şəkildə
keçidi təmin etməklə, 12
illik ümumi təhsil sisteminin yaradılması;
3.1.2.4. tam orta təhsil səviyyəsində təhsil
müəssisələrinin
müxtəlif istiqamətlər
üzrə bölünməsi;
3.1.2.5. təhsil müəssisələrinin
infrastrukturuna dair norma, standart və
qaydaların təkmilləşdirilməsi;
3.1.3. beynəlxalq təcrübə əsasında
təhsil müəssisələrinin
akkreditasiyası sisteminin yaradılması;
3.1.4. təhsil sahəsində
dövlət-biznes partnyorluğu sisteminin yaradılması;
3.1.5. təhsil sistemində dövlət
sifarişinin formalaşdırılmasına yenidən
baxılması, ölkənin siyasi, iqtisadi və
sosial inkişafının real tələbatına
əsaslanaraq prioritet sayılan sahələr
üzrə kadr hazırlığının təmin
edilməsi;
3.1.6. ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul
və yerləşdirmə
mexanizminin təkmilləşdirilməsi,
dövlət və özəl
ali təhsil müəssisələrinə ödənişli
təhsil üzrə qəbul
planının ləğv edilməsi və
dövlət sifarişinin yalnız ixtisaslar üzrə müəyyənləşdirilməsi;
3.2. təhsil müəssisələrində nəticəyönlü
və şəffaf idarəetmə
modelinin yaradılması:
3.2.1. təhsil müəssisələrinə
idarəetmə, akademik, maliyyə və təşkilati
muxtariyyət verilməsi;
3.2.2. təhsil müəssisələrində
strateji idarəetmənin tətbiqi mexanizmlərinin
yaradılması;
3.2.3. maraqlı tərəflərin nümayəndələrinin
iştirakı təmin edilməklə təhsil
müəssisələrinin
dövlət-ictimai xarakterdə
(Valideyn–Müəllim Assosiasiyası, İdarəedici
Şura, Qəyyumlar Şurası və s.) idarə
olunmasının təmin edilməsi;
3.3. təhsilin keyfiyyətinin təminatı
üzrə yeni sistemin yaradılması:
3.3.1. qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında
təhsilin pillələri və səviyyələri
üzrə keyfiyyət standartları və
göstəricilərinin hazırlanması;
3.3.2. ömür boyu təhsil üzrə
Milli Kvalifikasiya Çərçivəsinin
yaradılması və tətbiqi;
3.3.3. beynəlxalq təhsil proqramlarının tanınması
və təhsil müəssisələrində
dövlət təhsil proqramları ilə
yanaşı ödənişli əsaslarla tətbiqi;
3.3.4. təhsil müəssisələrinin
reytinq sisteminin yaradılması;
3.3.5. qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında
məktəbəqədər və ümumi təhsil
üzrə pedaqoji və idarəetmə heyətinin
müstəqil sertifikatlaşdırma (lisenziyalaşdırma) sisteminin
yaradılması;
3.3.6. keyfiyyətin yaxşılaşdırılması üçün stimullaşdırma mexanizmlərinin,
təhsil sistemində innovativ fəaliyyəti stimullaşdıran
qrant sisteminin yaradılması və tətbiqi;
3.3.7. təhsil proqramları, tədris
resursları, təlim metodikaları, təhsilverənlər, təhsil
müəssisələri
arasında sağlam rəqabətin stimullaşdırılması, rəqabət
elementlərinin müəyyənləşdirilməsi və tətbiq
edilməsi;
3.4. təhsilin idarə olunmasının
məlumat sistemləri və
yeni hesabatvermə modelinin yaradılması:
3.4.1. bütün təhsil pillələri
üz
