Тыва дыл кичээли "Азырал амытаннарнын шола аттарынга улуг ужук" 2 класс

2 класс. Тыва дыл кичээли

Кичээлдин темазы: Азырал амытаннарнын шола аттарынга улуг ужук.

Сорулгалары: азырал амытаннарнын ниити болгаш шола аттарын ылгап билиринге болгаш оларнын хуу аттарын улуг ужук- биле эгелеп бижиир деп ооредир; уругларнын дыл- домаан, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр, сос курлавырын байыдар; дириг- амытаннарны чаптап, оларга ынак болурунга кижизидер.

Планнаттынган түӊнелдери:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы:  өөреникчи кижи азырал амытаннарнын ниити болгаш шола аттарын ылгап билиринге болгаш оларнын хуу аттарын улуг ужук-биле эгелеп бижиир дээрзин билир, оларны айтырыглар дузазы-биле тодарадып шыдаар болур. Чугаа-домаанга азырал дириг амытаннарнын хуу аттарын  шын ажыглап, медереп билген турар ужурлуг.

Таарыштырылганыӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөредилгениӊ сорулгаларын салып билиринге, бодунуӊ ажыл-чорудулгазынын, башкыныӊ болгаш өөрүнүӊ үнелелин шын хүлээп ап билиринге өөренип алырыныӊ аргазын тургузары.

Билиглерни шиӊгээдириниӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгныӊ утказын шын медереп билип, аӊаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири; өөренип турар чүүлү-биле бодунуӊ ажыл-дуржулгазын деӊнеп, башкыныӊ салган айтырыгларынга харыылап билири.

Харылзажырыныӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны  тургузуп, башкызыныӊ болгаш эштериниӊ айтырыгларынга шын харыылаарынга чаӊчыктырар.

Дерилгези: предметтиг чуруктар, дириг- амытаннарнын макеттери, карточкалар, компьютерде слайдылар.

Кичээлдин чорудуу.

I.                  Организастыг кезээ.

Конга- даа этти

Кичээлче кыйгырды

Кончуг чараш олурупкаш

Кичээливис эгелээлинер.

а) Амыр- менди солчуру.

- Экии, уруглар! Богунгу кичээлге белен силер бе, корээлинер че. Номнарынар, кыдырааштарынар, демир- ужуктеринер бар бе?

- Эр хейлер, богунгу кичээлге шупту белен- дир силер.

б) Билиглерни тодаргайлаары.

- Богун кичээливисте чунун дугайында чугаалажырывысты самбырада чуруктарны коргеш тодарадыр бис. Самбырада чулерни коруп тур силер? –-Олар кандыг дириг амытаннарыл?

- Чуге азырал дириг амытаннар дээр бис?

- Эр-хейлер! Олар кижилер чанында чурттап турар, кижилер оларны карактап азырап чоруур.

- Бо кичээливисте чунун дугайында чугаалажыр бис? Кым харыылаптарыл?

II. Катаптаашкын.

- Эрткен кичээлде чуну ооренип билип алган ийик бис, уруглар? (эрткен кичээлде ат болгаш фамилияны, адазынын адын  улуг ужук- биле бижиир деп ооренип алган бис)

- Эр-хейлер, уруглар.

- Ынчаарга ам бир ат болгаш фамилия кирип турар чараш домактан чогаадыптаалынарам. (Мээн клазымда Ондар Чечек деп эки оореникчи уруг бар)

- Бо домакта улуг ужук- биле бижиир сотерни тывынарам. (Ондар Чечек) 

- Эр-хейлер, уруглар.

- Ам дыка дурген дурумун кым чугаалаптарыл?

III. Чаа тема.

- Богун кичээливисте азырал амытаннарнын хуу аттарынга улуг ужук деп теманы ооренир болгаш бистин бо Тээли суурувустун адаанда кончуг чараш Найырал суурда азырал амытаннарнын шупту хевирлдерин азырап чоруур Галина Карышовна деп кырган- ававыстын бажынынче аалдаар бис. Карышовна бажынында каш ангы азырал амытаннар азырап турарын бо кичээлде эки, идепкейлиг, кежээ ажылдаар болзунарза кичээливис соолунде билип алыр бис.  Ам шак мынчаар боданып алыр бис - Школавыстан унгеш куду углай эмчи чанынче бадар бис. Найырал суурну билбес кижи бар бе? Чок- ла боор он. Суурнун кирер черинде шак мындыг дурум бижип каан ону номчааш эки сактып алынар деп турар- дыр.

Дурум – биле ажыл.

         Азырал амытаннарнын шола аттарын улуг ужук – биле бижиир. Чижээ: Эгерек, Оглаа- Шилги, Хертеш- Хурен, Саарзык- Мыйыс.

- Байлак кончуг тода болгаш ыыткыр кылдыр бо дурумну номчуптар сен бе. (Бир оореникчи номчуур)

- Ам бир кым шак ынчаар номчуптарыл?

- Сактып алдынар бе? Ону ам кажан- даа, каяа- даа утпас силер.

- Суурже кирип келдивис, ам аалдаар дээн бажынывысче чоруптаалынар.

Ном- биле ажыл.

- Ам ол бажын даштында келгенивис бо. Бажынче кирер мурнувуста номнарывыстын 91 дугаар арынын ажыдыптаалынарам.Ында Мергежилге 234 ту коор бис. Чуну канчалынар дээн - дир, кым номчуптарыл?

Мергежилге 234. Номчунар.

         Азырал амытаннарнын ниити аттары: инек, аът, ыт, моортай, хой, ошку.   

         Азырал амытаннарнын хуу аттары: Калчанак, Челер- Ой, Акал, Васька.

- Эр-хейлер, уруглар. Ниити аттарын кандыг ужук- биле бижиир- дир, а шола аттарын кандыг ужуктен эгелеп бижээн- дир?

- Ам ол херим иштинче кирип келдивис. Бажыннын ээзи болгаш оон кижи бажыннарже кирерге бир- ле дугаарында чуу уткуп ээрип келир ийик? (ыт) Шын- дыр. Бисти ээзи биле ыды уткуп – хулээп алды. 

- Ам оларнын азырап турар амытаннарынын бирээзи кайгамчык, чаптанчыг , чарашпайларын коор бис. Оларны коор мурнувуста Мергежилга 239- ту аас- биле кылыптаалынар.

Чуруктар – биле ажыл.

- Чурукта чувелернин аттарын аданар. (ыт, диис, аът, инек)

- Ол состер чувелернин кандыг аттары – дыр? (ниити аттары)

- Ол состерни кандыг ужук- биле бижиирил? Чуге? (Азырал амытаннарнын ниити аттарын бичии ужук- биле бижиир).

- Ынчаарга ам бо ытка аттан берээлинер че. (Бо Эзир деп ыт.)

Бо Мурька деп диис. Бо Челер- Ой деп аът. Бо Узун- Кудурук деп инек.

- Эзир деп адын улуг ужук- биле бижээн чуге, чуге дизе ол ыттын шола ады.

(Коданнарны коргузер)

- Кандыг коданнар- дыр, уруглар? (кара биле ак- шокар)

- Оларга бис хуу аттан берээлинерем, уруглар. (Уругларнын харыылары)

- Эр, хейлер! Дыка идепкейлиг ажылдап тур силер. Ам дараазында улаштыр чоруулунар.

Кыдырааш – биле ажыл.

- Кыдырааштарынарны ажыдынар, че. Ай, хунун кончуг чараш кылдыр самбырадан коруп бижиир. Бижип эгелээрде шупту шын, эптиг кылдыр олуруп алыр, холдарын, буттарын шын салыр, бажын кодуруп алыр, кыдырааштарын ийлендир салып алгаш ам бижип эгелээр.

- Ай, хунун бижип алдывыс, ам номувуста Мергежилге 238- ти бижимел – биле кылыр бис. Мергежилгенин бердингенин номчуптаалынар, чуну кылынар дээн эвес.

Мергежилге 238. Номчунар. Дужуруп бижинер.

         Дириг амытаннарнын ниити аттарын чангыс шыйыг – биле, хуу аттарын ийи шыйыг- биле шыйынар.

1.     Бисте Донгур- Шилги деп инек бар. Ол суткур инек. 2. Ачамда Оглаа- Шилги деп чугурук аът бар. 3. Черликпен – угаанныг ыт. 

- Шупту бижип, кылып кааптынар бе? Ам кыдырааштарынар солуштурупкаш, эжинернин кылганы шын- дыр бе хынап корунерем. Азырал амытаннарнын ниити аттарын чангыс шыйыг- биле, шола аттарын ийи шыйыг- биле шыйып каан- дыр бе?

- Эр-хейлер!  

(Хававанны коргузер)

- Бо чуу- дур, уруглар? (Хаван) Бо хаваннын бодунун хуу ады бар- дыр уруглар- «Каргыраашпай»

IV. Сула шимчээшкин.

- Шылай берген боор силер, ам бичи дыштанып сула шимчээшкинден кылыптаалынар.

(Инектерни коргузер. Бир инекке хуу аттан чогааттырар. Оларнын ажыын база чугаалажыр).

V. Быжыглаашкын.

Мергежилге 241. (Аас- биле ажыл). 94 дугаар арында чуруктарны корунер. Чуруктарда дириг амытаннарга хуу аттардан чогаадынар. Хой сек орнунга чогаадып алганынар хуу аттарны киирип тургаш, домактарны бижинер.

         Авам … деп инээн саап олур. Оюмаа … деп ыдын чемгерип олур. Алдын- оол … деп аъдынын ооргазын аштап тур.

(Ошку- хойну коргузер. Ошкунун ажыктыын, оон суду эм шынарлыын, дугу- биле янзы- буру хеп аргып, даараарын уруглардан айтырар, билир болза чугааладыр, билбес болза тайылбырлап бээр).

- Эр- хейлер!

Карточкалар- биле ажыл.

-Ам  силернин кайы хире тывынгыр, угаанныг эвес деп кырган- ававыс Карышовна хынаар дээн- дир. Демин бо суурже киреривисте номчаан дурумувуске даянып алгаш шак бо опорлуг карточкаларнын даалгаларын кууседир бис.

Азырал дириг амытаннарнын ниити аттары.	Шола аттардан бижи.	Домактан чогаат.
Чижээ: инек	Донгур	Шыкта Донгур деп инек оъттап чор.
аът
Ыт
Диис
бызаа
хой

- Эр- хейлер. Кырган- ава силерни- дыка- ла угаанныг, тывынгыр- дыр силер, деп мактап тур.

(Дагааларны, бызаа, хураганнарны коргузер. Дагааларнын ажыын чугаалаар.)

Оюн «Мал- маганны кажаалаар»

- Ам дараазында ол огнун мында аттары чок инектери, аъттары, хойлары бар – дыр. Бис оларга аттардан чогаадып бергеш кажааларынче киирип каар бис бе?

- Мында 3 ангы кажаа бар- инек, хой, аът кылдыр 3 ангы кылдыр кажаалаар бис. Чижээ: бо инекке бир хуу ат чогаадыптар болзувусса ол инекти бо кажааже киир айдап каан боор бис. Оюннун утказы билдинди бе?

VI.Рефлексия.

- Ам бо кежээ, буянныг кырган - ава Галина Карышовнанын азырап турар мал- маганын коруп сонуургадывыс, байырлашкаш дедир каяа келир бис? Школага. Ам школавыста чедип келген бис.

- Богун кичээливисте чуну ооренип алдывыс? (азырал амытаннарнын шола аттарын улуг ужук- биле бижиир деп ооренип алдывыс).

- Чуу деп суурда, кым деп кырган- аванын бажынынче аалдап чордусус? (Найырал деп Суурда Галина Карышовна деп кырган- аванын бажынынче аалдап чордувус)

- Чуу деп дириг амытаннарга ужураштывыс, уруглар? (Коданнар, хаван, инектер, ошку- хой, дагаалар, бызаа, анай, хураган).

- Каш чузун мал азырап турар- дыр, санап корээлинерем? Кым эн сактып алган эвес шуптузун сактып, санап, адаар.

- Азырал дириг амытаннар биске ажыктыг –дыр бе? Олардан бис чуну ап турар- дыр бис? Дириг амытаннарга бис каржы болур бис бе?

Дириг амытаннарны аартып, соп болбас, оларны кадагалап, карактап, чемгерер ужурлуг бис, уруглар.

VII. Бажынга онаалга.

- Бажынга онаалганы шупту бижиир. Мергежилге 243, арын 94.

- Бо хун эки, идепкейлиг ажылдаан уругларга демдектерни салыйн.

Эки ажылдаанынар дээш четтирдим.