Учебно-методическое пособие по эволюции человека на каракалпакском языке

O’ZBEKSTANRESPUBLİKASI`

XALI`QBİLİMLENDİRİWMİNİSTRLİGİ

A’JİNİYaZATI`NDAG’I`NO’KİSMA’MLEKETLİKPEDAGOGİKALI`QİNSTİTUTI`

O.E.Utemisov,

A.Ajiev,

A.O.Utemisov

ADAM EVOLYuTsİYaSI`NI`N’ PALEONTOLOGİYaLI`Q

HA’M FİLOGENETİK DA’LİLLERİ

(antropogenez pa’ninen metodikali`q qollanba)

NO’KİS-2011

O.E.Utemisov,

A.B.Ajiev,

A.O.Utemisov

Du’ziwshiler:

Metodikali`qqollanbadaPalentologiyali`q qazi`lma qaldi`qlardi`n’ jasi`n ani`qlaw usi`llari`, qazi`lma qaldi`qlardi`n’ su’yeklerin o’lshew, bas su’yeginin’ miy quti`si`, jaq sheke, ayaq-qol, jambas su’yeklerin o’lshew genetikali`q aji`rali`wi`n ani`qlaw usi`llari`, adamni`n’ qazi`lma qaldi`qlari`ni`n’ tabi`lg’an orni`, ji`li` h’a’m tu’ri h’a’m olardi`n’ basqi`shpa-basqi`sh maymi`ldan adamg’a aylani`wi`, adamni`n’ maymi`ldan payda boli`wi`ni`n’ fiolgenetik da’lilleri, genlik evolyutsiyasi` boyi`nsha materiallarberilgen.

Qollanbani`pedagogikali`qinstitut, universitet, akedemiyali`qlitsey h’a’m ka’sip-o’nerkolledjlertalabalari`h’a’moqi`ti`wshi`lari`paydalani`wi`naboladi`.

JUWAPLI`REDAKTOR

Q.M.Qoshanov-A’jiniyazati`ndag’i`No’kimsma’mleketlikpedagogikali`qinstituti`filologiyailimlerinin’kandidati`, professor

PİKİR BİLDİRİWShİLER:

Kirisiw

Usi` ji`li` 12 - fevralda Darvinnin’ tuwi`lg’ani`na 200 – ji`l toladi`,  al 24-noyabrde bolsa oni`n’ en’ basli` miyneti bolg’an «Tu’rlerdin’ kelip shi`g’i`wi`na» 150-ji`l toladi`. Darvin bul miynetinde strategiyali`q sebeplerge ko’re adamni`n’ kelip shi`g’i`wi` h’aqqi`nda ma’seleni tali`qi`lamaydi`. Ol  bul mashqalag’a o’zinin’  teoriyasi`ni`n’ azlap g’ana «sa’wle tu’siretug’i`ni`n» g’ana ishara etedi. «Sa’wle tu’siwi» h’aqqi`ndag’i` Darvin pikirin ilim tariyxi`ndag’i` en’ «i`qsham» ayti`mi` (yaki understatements tin’ en’ u’lken «kemshiligi») si`pati`nda  mi`salg’a keltiredi.Ol bul ori`nda en’  uti`mli` ilimiy boljawlardan biri dep esaplanadi`. Sa’wle shi`ni`da da «jaqti`rtti`», h’a’m o’tken 150 – ji`l ishinde adamni`n’ uli`wma ata – babadan h’a’zirgi da’wirdegi maymi`llar menen birgelikte a’stelik penen evolyutsiyalani`wi` joli` menen ali`ng’anli`g’i` h’aqki`ndag’i` Darvin ideyalari`ni`n’ ko’plegen tasti`yi`qlawlari` ali`ndi`.

Bul jerde u’sh ilimiy bag’dardi`n’ ayi`ri`m jetiskenlikleri h’aqqi`nda ayti`p o’temiz, olar son’g’i` waqi`tlarda antropogenez h’aqki`ndag’i` pikirlerdin’ rawajlani`wi`na u’lken u’lesin qosi`p kelmekte.  Bular: 

1) Paleoantropologiya;

2) Genetika (ken’ mag’anda sali`sti`rmali` genomika h’a’m paleogenomikani` o’z ishine aladi`); 

3) Evolyutsiyali`q psixologiya (bul da ken’ mag’anda insan  h’a’m basqa da h’aywandardi`n’ etologiyasi`n, eksperimental psixologiya h’.t.b. di` o’z ishine aladi`).

Bir g’ana bayanatta  antropogenez  benen baylani`sli`  barli`q da’liyller  h’a’m teoriyalardi` h’a’r ta’repleme qarap shi`g’i`wdi`n’ ilaji` bolmaytug’i`n tu’sinikli na’rse. Soni`n’ ushi`n da biraz mag’li`wmatlardi`  qaldi`ri`p ketiwge tuwra keledi. Darvinnin’ o’zi usi` dizimdegi da’slepki eki punktke o’zinin’ iye bolmag’anli`g’i`, al u’shinshisine keletug’i`n bolsaq, oni`n’ o’zi oni`n’  tiykarlari`n jarati`wdi` sol waqi`tta endi kiriskenligi qi`zi`qli`. Darvin sali`sti`rmali`  anatomiya  h’a’m  embriologiyag’a tayandi`  – usi`ni`n’ o’zi-aq,  adamni`n’ kelip shi`g’i`wi` h’aqki`ndag’i` o’z teoriyasi`n isenimli tu’rde  tiykarlawi` ushi`n jetkilili boldi`.

I-BAP

1. Paleoantropologiyajetiskenlikleri

Darvinnin’  da’wirinde usi` mag’li`wmatlar deregi derlik a’melde bolmadi`. Darvin paleontologiyali`q ji`lnamani`n’ qanshelli toli`q emesligin jaqsi` tu’sinip jetti, h’a’m ol h’a’tte insan ata-babalari`ni`n’ qaldi`qlari`ni`n’ qashanlardi`r tabi`li`wi`na isenbedi. Darvin soni`n’ ushi`n da «İnsanni`n’ kelip shi`g’i`wi`  h’a’m ji`ni`sli`q  tan’law» («Tu’rlerdin’ kelip shi`g’i`wi`» nan   12 ji`l keyin ja’riyalang’an) miynetinde paleoantropologiya h’aqki`nda awi`z ashpaydi`.

Shi`ni`nda da, sol gezlerde neandertallardi`n’  su’yekleri tabi`la  basladi`, biraq ta kontekstten si`rtta, basqa bir isenimli tabi`lmalarbar bolmasa, oldardi` duri`s tu’sindirme beriw ju’da’ qi`yi`n boldi`. En’  aqi`ri`nda h’a’tte TomasGeksli  bular tek qanday da bir jabayi`lar, h’a’zirgi adamlardi`n’ artta qalg’anlari` dep esapladi`.

Biraq 20 a’sirde jag’day keskin o’zgerdi. A’jayi`p tabi`lmalar du’zilip, olardi`n’ tiykari`nda  da’slep gominin si`zi`qli` evolyutsiyasi`ni`n’ aytarli`qtay du’ziliske iye bolg’an su’wreti qa’liplestirildi: avstralopiteklerden sheber adamlar kelip shi`qti`, onnan-arxantroplar, olardan bolsa – paleoantroplar  yaki neandertallar, al olardan bolsa  – h’a’zirgi da’wir adamlari`.

1-su’wret. Eskiko’z-qaraslarg’aqaraygomininevolyutsiyasi`.

Sondaybolsadason’g’i` 15 ji`ldapaleoantropologiyadah’aqi`yqi`y «sekiriw» ju’zberdi.Evolyutsiyadarag’i`ni`n’jan’ashaqalari`ni`n’birpu’tinqatarlari`ashi`ladi`, olusi`waqi`tqashekemgigeqarag’andaa’dewirshaqalang’anedi. Son’g’i` 15 ji`ldabayanetilgengominintu’rlerinin’sani`ekiesegeartti`. Jan’adanali`ng’anmag’li`wmatlarko’pshilikjag’daylardaburi`ng’i`ko’zqaraslardanwazkeshiwditalapetipoti`rdi`.

Birinshiden, gomininevolyutsiyasi`tuwri`si`zi`qli`emesligiani`qboldi`, alolbirinshidenshaqata’rizliboli`wi`belgiliboli`pqaldi`. Ko’pshilikjag’daylardagomininlerdin’birwaqi`tti`n’o’zindeu’shten, to’rtten, h’a’ttebunnandako’ptu’rleri, soni`n’ishindebirterritoriyadajasag’an. Tekjalg’i`zHomo sapienstu’rijasag’anh’a’zirgijag’daytipikboli`ptabi`lmaydi`. Olsali`sti`rmali`jaqi`nwaqi`ttaqa’liplesken. Ma’selen, 40-50 mi`n’ji`llaraldi`njerdebirwaqi`ttaitimal, adamlardi`n’to’rttu’ri: h’a’zirgiadamlar, neandertaladam, Shi`g’i`sAziyadarelikterektuslarh’a’mkarlikadamlarFloresatawlari`ndajasadi`. Gomininnin’ko’ptu’rliliginin’qi`sqari`wi`ni`n’sebebi, arxaiktu’rlerdin’a’dewirjetiliskentu’rleri, birinshigezekteh’a’zirgiadamlarta’repinengu’respenenqi`si`pshi`g’ari`li`wi`depesaplawg’atiykarlarbar.

2-su’wret. A’yyemgiGomininevolyutsiyasi`ni`n’ko’rinisi.

Gomininevolyutsiyali`qderegiqaptalshaqalari`menenh’a’mh’a’rqi`yli`alternativimkaniyatlari`menenbayi`di`, bulto’mendegisu’wretteko’rsetilgendey (ko’rsetilgen 5 tu’rbirwaqi`ttaAfrikadajasawi`mu’mkinboldi`) keniantroph’a’mH.rudolfensis tan H.ergaster/erectustin’kelipshi`g’i`wi`ni`n’jan’aalternativstsenariyasi`ju’zegekeldi.

3-su’wret. Gomoninlerdin’filogenetikali`qrawajlani`wsxemasi`

Bulsxemagomininevolyutsiyasi`ni`n’SmithsonianInstitutionsayti`nanali`ng’an. Sxemadagomininnnin’  18 tu’rikeltirilgenboli`p,  olar 6 tuwi`sqatiyisliboladi`. Adamlardi`n’ja’neekitu’riog’ankiritilmegen. Yag’ni`ybizbuljerdegomininnilerdin’,primatlardi`n’ju’da’ko’ptu’rligruppalari`bolg’anli`g’i`nko’remiz.

Saxelantroptao’zinin’jasi`boyi`nshausi`rolgesa’ykeskeledi, sebebi, oni`n’jasi`adamh’a’mshimpanzesi`zi`qlari`ni`n’aji`rali`wi`waqti`h’aqqi`ndag’i`molekulyar-genetikali`qmag’li`wmatlarmenenshamamenensa’ykeskeledi.

Jaqi`ndaashi`lg’ana’h’miyetliformalarg’aSahelanthropus tchadensis (2001 - ji`l, Chadko’li, 6-7 mlnjalburi`n)(4-su’wret.)Bulformauli`wmaalg’andaadamh’a’mshimpanzenin’uli`wmababalari`ni`n’qandaybolg’anli`g’i`h’aqqi`ndag’i`pikirlergesa’ykeskeledi.

4-su’wret. Jaqi`ndaashi`lg’ana’h’miyetliformalarg’aSahelanthropustchadensis (2001 - ji`l, Chadko’li, 6-7 mlnji`lburi`n).

Saxelantroptaja’neekina’rseqi`zi`qli`esaplanadi`. Birinshisi– bulu’lkenjaq su’yegitesiginin’maymi`llarg’aqarag’andaaldi`g’aji`li`si`pjaylasqanli`g’i`, albuloni`n’ekiayag’i`ndaju’rgeninin’belgisiboli`ptabi`ladi`, soni`n’ushi`ndaomi`rtqabassu’yekkearti`nanemes, alto’meninenbaylani`sqanboladi`. Ekinshibirqi`zi`qli`jag’dayi`, saxelantropashi`qsavannadajasamadi`, alaralaslandshaftjag’dayi`ndajasap, bundaashi`quchastkalartog’aylarmenenalmasi`poti`rdi`. Bularekiayaqtatikju’riwashi`qken’isliklerdejasawg’abeyimlesiwiaqi`betindekelipshi`qqandegeneskipikirlergeqarsi`keledi.

5-su’wret.

Basqabira’h’miyetlitabi`lma  - Orrorintugenensis (2000 - ji`l, Keniya,  6 mlnji`lg’ashamalas). Buldaadamh’a’mshimpanzenin’uli`wmababalari`najaqi`nbolg’anformaesaplanadi`. Bassu’yegijoq, biraqbelinin’du’zilisiboyi`nshaba’ribirantropologlarekiayaqtaju’rgenligih’aqki`ndajuwmaqqakeledi. Ja’ne orrorin de tek savannada g’ana emes, al tog’ayda da jasag’an. 

Uli`wma aytqanda, eki ayaqta tik ju’riw gomininlerge en’ basi`nan ta’n bolg’an na’rse ekenligi  bu’gingi ku’nge kelip ayqi`n boli`p qaldi`, adam h’a’m  shimpanze wa’killerinin’ si`zi`qlari`nan «bizin’» si`zi`qlari`mi`z aji`ralg’an waqi`tti`n’ o’zinen baslap – aq, yag’ni`y  triba Hominini eki ayag’i`nda ju’re baslag’an. Bul adaptatsiya pu’tkilley ashi`q ken’isliklerde keshirilgen tirishilik penen tikkeley baylani`sli` emes edi. 

6-su’wret. Gomonni`n’aldi`n’g’i`ko’rinisiekiayaqtatikju’riwi.

Ekiayaqtaju’riwdin’kelipshi`g’i`wi`h’aqki`ndabirqanshateoriyalarbarboli`p, olardi`n’h’a’rbirinetoqtapo’tiwdin’imkani`joq. Mi`salsi`pati`ndatekjaqi`ndag’i`birmiynettiatapo’tpekshimen, bundabolsaorangutanglardi`n’shaqalardi`qollari`meneneuslapali`p, shaqalardaekiayaqlari`menenju’riwiadamni`n’ju’risinko’birekesletetug’i`ni`ayti`po’tiledi. Yag’ni`yekiayaqlapju’riwdishimpanzeyakigorillalardi`n’barmaqsu’yeklerinetayani`pju’riwmanerasi`nanemes, albizin’babalari`mi`zdatereklerdetirishiliketiwstadiyasi`ndah’a’reketetiwusi`llari`nankeltiripshi`g’ari`wmu’mkin.

7-su’wret. Australopithecus afarensis, 3-4 mlnjasi`.

Gomininbarli`qerteevolyutsiyasi`Afrikadaboli`po’tti, shamamenen 4,2 mlnji`laldi`nAustralopithecustuwi`si`ni`n’birinshiwa’killerimineusi`jerdekelipshi`qti`.(7-su’wret).

2000 - ji`li`Efiopiyadatabi`lg’anjasafaravstralopitekinin’ (Australopithecus afarensis),jaqsi`saqlang’an,  3,3 mlnji`lburi`njasag’anu’shjasarqi`zdi`n’skeletintabi`lmasi`pati`ndaatapo’tiwgeboladi`.

8-su’wret. «Lyusiqi`zi`».

Afaravstralopiteklerinin’ «funktsionaldixotomiyasi`» sonni`da’lilleydi: derlikaldi`naji`li`sqan, derlikadamdag’i`si`yaqli`denesinin’to’mengibo’legimaymi`lg’auqsag’anjoqari`bo’legimenenu’ylesimliboladi`.

Usi` «maymi`lg’auqsasjoqari`bo’legin»birizertlewshileravstropolitiklereleayri`li`pu’lgermegenbabalari`ni`n’miyrasi`depesaplasa, basqalari`bolsayari`mtereklerdetirishiliketiwinin’guwasi` depesaplaydi` (8-su’wret)«Lyusiatli`qi`z» adamsi`yaqli`ju’realdi`,  tereklergejabi`si`ph’a’reketlendih’a’mmaymi`lsi`yaqli`pikirledi.

                    A                                                      B

9-su’wret.Avstrolopitekler ji`rtqi`shlardi`n’ h’a’m quslardi`n’ oljasi`na aylang’an.  (A- qusti`n’ oljasi`na aylang’an marti`shkani`n’ bas su’yeginin’ ko’rinisi, B-Taungsadag’i` bala bas su’yeginin’ ko’rinsi).

Avstralopiteklerdibirinshiboli`pashi`wshi`bolg’anRaymondDartbulardi`n’pavianlarh’a’mirih’aywanlardi`jedelawlawshi`lari`bolg’andepesaplaydi`. Avstralopiteklerdin’, a’lbette, derlikbasqashatirishiliketkenliginh’a’mko’pshilikwaqi`tlardajabayi`h’aywanlarg’a, soni`n’ishindejabayi`quslarg’ajembolg’anli`g’i`njaqi`ndaali`ng’anmag’li`wmatlarko’rsetipberedi (9-su’wret).

10-su’wret. Avstrolopiteklerh’a’merektuslardi`n’ayaqizleri.

Avstralopiteklerju’risleritaph’a’zirgiadamlardag’i`si`yaqli`bolg’an, alLaetoliavstralopiteklerinin’ataqli`izlerinin’ko’shirmeleribuni`da’lilleydi. (arqaTanzaniya), jasi`bolsa 3,6 mlnji`lg’ashamalasboladi` (10-su’wret).

Shamamenenbunnan 1 mlnji`lburi`n, yag’ni`ybesmillionji`lli`qda’wirdawami`ndaAfrikadaadamg’auqsasekiayaqli`maymi`llardi`n’aytarli`qtayu’lkenh’a’mju’da’h’a’rqi`yli`gruppasi`tirishilikettih’a’mgu’llep – jaynadi`, olarekiayag’i`ndaji`li`si`wmaneralari`boyi`nshabarli`qbasqamaymi`llardanku’shlikeskinaji`rali`pturdi`. Biraqmiyinin’o’lshemiboyi`nshabulekiayaqli`maymi`llarh’a’zirgishimpanzelerdenpari`qlanbadi`. Sonday – aq, olardi`n’shimpanzelerdenintellektualuqi`pli`qlari`boyi`nshaarti`qmashi`li`qqaiyebolg’anli`g’i`nah’eshbirtiykarlarjoq.

Darvinkeleshektegitabi`lmalarh’aqki`ndah’eshna’rsenibilmestenturi`p – aq, «adamni`n’kelipshi`g’i`wi`» kitabi`ndabizin’uzaqbabalari`mi`zba’rinenburi`nAfrikadajasag’anli`g’i`nayti`wi`di`qqatqa i`layi`q.

Nomohabillisjas 1,9 mlnji`l               Quraljaraqlar.

11-su’wret. Qazi`lmatabi`lmalar.

Shamamenen 2,4 millionji`laldi`nusi`ekiayaqli`maymi`llargruppasi`ni`n’liniyalari`nanbirindejan’aevolyutsiyali`qtendentsiya – miyinin’u’lkeyiwibaqlandi`.  Gomininnin’da’slepkiwa’kilimiyishimpanzeh’a’mavstralopiteklerushi`nta’nbolg’an 400-450 kubsm. miyko’leminenarti`qboldi` - bulHomohabilisboli`p, ola’piwayi`tasqurallardi`en’da’slepkitayarlawshi`si`boldi`. Ha’zirgimaymi`llarbundayqurallardi`tayarlawuqi`bi`naiyeemes,  olardanen’ataqli`si`talantli`si`depesaplang’anbonoboKanzibulboyi`nsha, eksperimentatorlarolardi`qanshelliu’yretiwgeuri`ni`wlari`naqaramastan, ju’da’elespesiztabi`sqaerisealdi`. Homohabillislerdin’basmiyinin’o’lshemiortasha 650 kubsantimetrdiquradi`.  Miyko’leminin’arti`wi`h’a’mtasqurallardi`n’paydaboli`wi`menenbirqatardaja’neu’shinshio’zgeriskelipshi`qti`, gomininler, itimal, o’zratsionlari`nairio’lgenh’aywanlardi`n’go’shlerinkiritti, tasqurallari`nolarzatlardi`bo’leklewdeyamasago’shlerdisu’yeklermenenmaydalawdaqollandi`. Biraqhabillisleririawlardi`n’awlawshi`lari`bolmag’an. Olaruzaqtanatarlarboldi`, buni`tasqurallardi`n’irisho’pjewshilerdin’su’yeklerindegiizlerinin’irijabayi`h’aywanlardi`n’tisizlerinin’u’stineno’tkenligida’lilleydi. Yag’ni`yji`rtqi`shlaro’zoljalari`nabirinshiboli`pjetipkelgen, aladamlarolardi`n’qaldi`qlari`npaydalang’an.

A

B

12-su’wret. Ah’a’mBHomogeorgicus. 2002 ji`l. 1.8 mln jas, Gruziya.

Miyinin’ o’siwi (h’a’m denesinin’)  kelesi da’wiri ratsioni`nda go’sh awqatlardi`n’ u’lesinin’ arti`wi` menen sa’yes keledi (Ayyemgi Afrika arxatroplari` bolg’an H. Ergaster de 1,9 mln ji`llar aldi`n kelip shi`qqan). Go’sh awqatlardi`n’ u’lesi ne ushi`n artti`? İtimal, H.ergaster iri yamasa ortasha jabayi` h’aywandi` awlawdi` u’yrengen boli`wi` yamasa o’limtikler jewshiler bolg’an boli`wi`  h’a’m basqa o’limtik jewshiler menen  uti`mli` basekede  boli`wdi` u’yrengen boli`wi` mu’mkin (11-su’wret).

 Adamlar mine usi` da’wirde tuwi`lg’an kontinentinen si`rtqa shi`g’a baslag’an. Gruziyali` arxeologlardi`n’ jaqi`nda tapqan tabi`lmalari` buni`n’ mi`sali`  bola aladi`. Olar Gruziyada tabi`lg’an su’yektin’  jasi`n 1,7 mln jas dep, adamlardi`n’  Homogeorgicus  ayi`ri`m bir tu’rine tiyisli ekenligin bayanladi`, al bul tu’r bolsa bir qatar belgileri boyi`nsha xabilisalar menen  ergaster/erektuslardi`n’ arasi`ndag’i` arali`q tu’r esaplanadi`. Biraq, bul formani`n’ tu’r statusi` bati`s antropologlari` ta’repinen ta’n ali`nbaydi`, olar gruziyali` adam erektuslar yaki ergasterlerdin’ a’yyemgi wa’kili dep esaplaydi`  – buni` qabi`l etilgen klassifikatsiyag’a tiykarlani`p belgileydi.  Dmanis adamlari`ni`n’ skeleti usta adam h’a’m tik ju’riwshi adam arasi`ndag’i` bosli`qti` tolti`radi` (12-su’wret:).

Solay etip, 1,75 ji`l aldi`n erektuslar (ken’ mag’anadi`) Evraziniyani`n’ ken’ dalalari`na ko’ship o’tedi. Bul adamlardi`n’ Afrikadan si`rtqa tarqali`wi`ni`n’ da’slepki  tolqi`ni` edi.

1,6 mln ji`l aldi`n erektuslar  Aziyani`n’  tu’slik – shi`g’i`si`nda  payda  boldi`, olar uzaq waqi`t jasap qaldi` – son’g’i`  erektuslar usi` jerde a’sirler dawami`nda, itimal tek  50 mi`n’ ji`lg’a shamalas aldi`n  jasadi`.

13-su’wret. Chjoukoudyan u’ngirinen tabi`lg’an qazi`lmalar.

1,3 mln ji`l buri`n erektuslar Arqa Qi`tayda payda bola baslaydi`, bul rayon a’dewir jaydari` klimatqa iye boli`p, bul joqari` iykemlesiwshilikti an’latadi`. Bul jerde 40 gradus arqa ken’likte jergilikli erektusler formalari` sinantroplar degen at penen belgili  boli`p,  bunnan 400 mi`n’ ji`llar buri`n  jasap kelgen. Bul sanlar jan’a sa’nelerge sa’ykes sa’neni ani`qlawdi`n’ jan’a radoimetrikali`q metodi` ja’rdeminde ali`ng’an mag’li`wmatlari` tiykari`nda keltirildi, al bug’an bolsa u’n’gir jatqi`zi`qlari`ndag’i` kvarts kristallari`ndag’i` alyuminiy  h’a’m berilliy radioizotoplari`ni`n’ qatnasi` tiykarlandi`. Sinantrop 270  mi`n’ ji`lg’a u’lkeyip ketti (13-su’wret).

14-su’wret. Nomofloresiensis. 2004 ji`l 38-18 mi`n’ jas, atawi`nda Flores (İndoneziyadag’i`)

Arxantroplardi`n’ birlesken atawlardag’i` ayi`ri`m populyatsiyalari`ni`n’ izolyatsiyalani`wi` karlik adamlardi`n’ payda boli`wi`na ali`p keldi, olar H. Floresiensis boldi`p, qaldi`qlari` 2004 – ji`li` İndoneziyani`n’ Flores  atawi`nda tabi`lg’an. Xobbitlerbabalari` Dmanisliadamlardi`n’boli`wi`mu’mkin. (14-su’wret).

Тастан исленген қурал-жарақлар ҳәм қайта исленген суенлер

Астыңғы жақтың көриниси

Батыс Европадағы әййемги заман адамлары: Homo antecessor, 1,1-1,2 млн жыл бурын, Испания

15-su’wret. Bati`sEvropadag’i`a’yyemgizamanadamlari` tabi`lmalari`

Bunnan 1,1-1,2 mlnji`lg’a shamalas buri`n erektuslardi`n’ jayi`li`p ketken awladlari` Bati`s Evropada payda bola baslaydi`. Bul adamlardi`n’ qaldi`qlari` İspaniyadan tabi`li`p, Homo antecessor di`n’ ayi`ri`qsha tu’ri si`pati`nda bayan etiledi. İtimal, olar neandertallar h’a’m h’a’zirgi adamlardi`n’ uli`wma babalari`na jaqi`n bolar.  Adamlar  Evropag’a bunnan million ji`llar  buri`n  kelgen. (15-su’wret)

1.1. Adam rawajlani`wi`ndag’i` miy h’a’m otti`n’ roli

1. Miydin’ keskin u’lkeyiwi -> energiyani`n’ jumasli`wi`ni`n’ arti`wi`.

Miydin’ xi`zmet atqari`wi` ushi`n jan’a tuwli`g’an balani`n’ paydalanatug’i`n barli`q energiyasi`ni`n’ 60% i ketedi. Eresek adamlarda bolsa energiyani`n’  jumsali`wi`  25 % ke shekem kemeyedi  h’a’m bul joqari` da’rejedegi maymi`l menen sali`sti`rg’an (8%) og’ada u’lken shamada boladi`. Ne menen kompensatsiyalawg’a boladi`?

2. A’yyemgi erektuslar: ratsiondag’i` go’sh mug’dari`ni`n’  ko’beyiwi.

3. Kelesi a’h’miyetli qa’dem awqatti` otta tayarlaw bolg’an boli`wi` itimal, al bul bolsa awqatlani`wdi`n’ sapasi` menen kaloriyali`li`g’i`n keskin artti`radi` (bular h’aywanlar menen o’tkerilgen eksperimentlerde ani`qlang’an).

4. Qi`zi`qli` fakt: shimpanze shaynawg’a sutkasi`na 5 saat, al h’a’zirgi  awqati`n otta tayarlawshi` an’shi` - toplawshi`lar bolsa-tek bir saati`n sari`playdi`.

5. Ot qashan payda bolg’an? En’ a’yyemgi ot jag’i`wlar Palestinadan tabi`lg’an boli`p, jasi` 790 mi`n ji`llar  dep  esaplanadi`.

Biraq ta, bunnan da a’yyemgi bolg’an h’a’m tarti`sli`, jasi` 1,5 mln ji`llar bolg’an ot jag’i`wlar Afrikadan tabi`lg’an. Bul ot jag’i`wlar Homo erectus su’yek qaldi`qlari` menen assotsiatsiyalang’an, biraq h’a’zirshe bul otlardi` ekstruslar qadalag’anli`g’i` yaki qanday da bir ta’biyg’i`y o’rtler ekenliginin’   da’lili tabi`lg’an joq. Jaqsi` awqatlani`w –aqi`lg’a bay boli`wdi`n’ girewi. (16-su’wret).

16-su’wret. Miyh’a’mjali`n

1.2. Adamni`n’kelipshi`g’i`wi`ndaevolyutsiyali`qh’a’mfilogenetikbasqi`shlari`

Genetikali`qo’zgeriwinin’funktsionalli`qprotsessi, adaptatsiyali`qtan’law, organikali`qtirishiliktin’h’a’rqi`yli`tiykari`najatadi`h’a’madamevolyutsiyasi`ni`n’basqi`shi`nko’rsetedi.

Adamni`n’tu’rsi`pati`ndaqa’liplesiwprotsessin, tu’rishindegianatomiyali`qh’a’mfiziologiyali`qtu’rinizertlewmenenantropologiyashug’i`llanadi`. Ko’pshilikellerdebulilimdifizikali`qantropologiyadepataydi`. Ma’deniyantropologiyadanayi`rmashi`li`g’i`diagnostika, tariyqashekemgiantropologiyah’a’metnografiyag’akiredi.

1939-ji`li`Shvedta’biyatsi`nawshi`si`K.Linneyo’zinin’«Ta’biyatti`n’sistemasi`»nda (SustemaNaturie) adamdi`primatlardi`n’birewisi`pati`ndaNomoSapiensdepklassifikatsiyaladi`. Sonnan berli ilimpazlar arasi`nda adamni`n’ zoologiyali`q sistemada sonday ori`nda ekenligine h’esh qanday gu’man tuwmadi`. Ol tiykari`nan anatomiyali`q ayri`qshali`g’i`na tiykarlang’an. Bul sistemada primatlar su’t emiziwshiler klassi`ni`n’ bir otryadi`n payda etedi h’a’m eki kishi otryadqa bo’linedi. Yari`m maymi`llar (lemurler, dolgopyatlar) h’a’m joqari` primatlarg’a Go’ne maymi`llari` kiredi. Adam ta’rizli maymi`llar (gibbonlar h’a’m u’lken adam ta’rizli maymi`llar orangutan, gorilla, shimpanze). Britaniya biologi Tomas Geksli sali`sti`rmali` u’lken bolmag’an jastag’i` qazi`lma qaldi`qqa birinshi boli`p bah’a berdi. XX-a’sirde Evropada, Aziya h’a’m Afrikada adam tuh’i`mlas wakillerinin’ gominoidlardi`n’ ko’p qaldi`g’i` ani`qlandi`. Bul tabi`lma h’a’zirgi ku’nlerdede jetilistirilmekte. Biz qaysi` waqi`tta adam evolyutsiyasi` iske asqan, sonday-aq ayri`m da’rejege shekem, bul protsesske qaysi` faktorlar ta’sir etiwin ko’p bilemiz.

Basli` mashqalalardi`n’ birewi bul identifikatsiya sol primatlardi`n’ gominoidlarg’a baslama bergenin ilimpazlar aldi`na da’rh’al qoya alami`z. XIX-a’sir dawami`nda bul boyi`nsha bir neshshe boljawg’a ajraldi`. Olardi`n’ ayri`mlari` adamni`n’ adam ta’rezli maymi`l menen tuwi`slasli`g’i`n biykarlaydi`h’a’m gominoidlar tochkasi`ni`n’ kelip shi`g’i`wi`n ko’birek primitivli primatlar menen baylani`sti`radi`. Basqalari` adam shimpanze, gorilla  jaqi`n tuwi`sqa jatadi` h’a’m uzaq da’wir jasag’an, uli`wma ata tekten payda bolg’an. Ha’zirshe olar h’a’zirgi u’sh formag’a bo’linbeydi. Bul h’a’r qi`yli` pikir fundamental mashqalani` ko’rsetedi. Gominoidlardi`n’ rawajlani`wi`ndag’i` basqi`shi`na tiyisli organizmlerdi moyi`nlawg’a ta’n kriteriyani` islep shi`g’i`w h’a’m a’yemgi primatlardan  bunday basqi`shlardi` qolay ajrati`w en’ basli`si`.

Gominoidlarg’a anatomiyali`q h’a’m biomolekulyarli`q da’rejede primatlar qatari`nan ayri`qsha ori`n aji`rati`wi` qatar ayi`rmashi`li`qqa iye. Olardi`n’ ayi`rmashi`li`qlari`ni`n’ biri, birinshi ayi`rmashi`li`q payda boli`wi` na’tiyjesinde du’zilgen jasaw sharayati`na beyimlesiwi payda boldi`.

Adamni`n’ a’h’miyetli belgilerinin’ biri-tik ju’riw. Basqa primatlar az mug’dari`n esapqa almag’anda ko’p jag’dayda ag’ashta jasaydi` h’a’m to’rt ayaqli` esaplanadi`. Ayri`m marti`shka ta’rezliler, babtsinlar jerde jasawg’a iykemlesken. Olar ko’birek to’rt ayaqlap ju’rgen. Al adam ta’rizli maymi`llardan gorilla tiykari`nan jerde jasaydi`, azlap tik h’alda qolg’a tayani`p ju’riw xarakterli.

Adam denesinin’ tik jag’dayda jaylasi`wi` ko’p ekilemshi adaptivlik o’zgeriwi menen baylani`sli`. Bulardi`n’ qatari`na qoli`ni`n’, ayag’i`ni`n’, tabani`ni`n’, segizko’z omi`rtqalari`ni`n’ birigiwi h’a’m omi`rtqasi`ni`n’ iyiliwi, sonday-aq basi`ni`n’ omi`rtqa bag’anasi` menen birigiwi kiredi. Adamni`n’ primatlarg’a sali`sti`rg’anda ayri`qsha jag’dayda boli`wi`ndag’i` da’slepki ayi`rmashi`li`g’i` miydin’ shekten ti`s u’lkeyiwi. Mi`sali` shimpanze miyinin’ ortasha salmag’i` h’a’zirgi adamlar menen sali`sti`rg’anda u’sh ma’rtebe, h’a’tte Nomo habilis tek (gominoidlardi`n’ birinshisi) eki ma’rte u’lken. Biraq adam miyinin’ u’lkenligi jalg’i`z ayri`qshali`g’i` emes oni`n’ h’a’r qi`yli` bo’limleri qa’niygelesip rawajlang’an, nerv kletkalari`ni`n’ sani` artqan h’a’m olardi`n’ jaylasi`wi` o’zgergen. Sonday-aq basqada ayri`m modifikatsiyasi` adam  bas miyinin’ joqari` mu’mkinshiliklerge ali`p keledi. Ashi`narli` jeri, bas su’yeginin’ qazi`lma qaldi`qlari` bul ko’p strukturali`q o’zgerislerinin’ jeterli sali`sti`rmali`da’lili bola almaydi`. Tik ju’riwinin’ iykemlesiwi basqalari`nan ayi`rmashi`li`g’i` miyinin’ u’lkeyiwi, oni`n’ menen tikkeley baylani`sli` emes. Biraq tik ju’riw menen miydin’ rawajlani`wi` toli`q arali`q o’z-ara baylani`sli`.

U’shinshi bazali`q o’zgeriwine tisinin’ du’zilisi h’a’m oni` paydalani`w tiyisli. A’yyemgi adamlarda boli`p o’tken transformatsiya awqatlani`w usi`li`ni`n’ o’zgeriwi menen baylani`sli` xarakterli o’zgeriwi, tisinin’ ko’leminin’ kishreyiwi h’a’m qazi`q tistin’ uzi`nli`g’i`, diosistemasi`ni`n’ arali`g’i` jabi`qli`g’i`, qazi`q tisinin’ primatlarda o’sikligi, formasi`ni`n’ o’zgeriwi, iykemligi h’a’r qi`yli` tisinin’ shaynaw u’sti, parabolikali`q tis dugasi`ni`n’ rawajlani`wi`, aldi`ng’i` bo’limi do’n’gelek formada, al qaptali`nan si`rtqa ken’eygen.

Evolyutsiya bari`si`nda gominoidlardi`n’ miyinin’ u’lkeyiwi, tisinin’ transformatsiyasi` h’a’m krinalli`q baylani`si`ni`n’ o’zgeriwi bas su’yeginin’ h’a’r qi`yli` elementinin’ h’a’m betinin’ proportsiyasi`ni`n’ strukturasi`ni`n’ anag’urli`m o’zgeriwi menen baylani`sli`.

Molekulyar biologiyali`q metodi`n qollani`w gominoydti`n’ payda boli`w waqti`n ani`qlawg’a h’a’m oni`n’ basqa primatlar semyasi` menen tuwi`sli`q baylani`si`n jan’asha jaqi`nlasi`wg’a mu’mkinshilik beredi. Paydalanatug’i`n metodlar qatari`na  immunologiyali`q analizde jatadi`. Primatlardi` h’a’r qi`yli` tu’rlerinin’ albumin beloginin’ imunalli`q juwabi`n sali`sti`rg’anda qansha uqsas reaktsiyada bolsa, sonsha jaqi`n tuwi`li`s. DNKni gibridizatsiyalaw qos dizbegindegi jup tiykarlardi`n’ tuwri` keliwine qarap tuwi`sli`q jaqi`nli`g’i`n ani`qlaw mu’mkinshiligin berdi.

Keltirilgen usi`llar evolyutsiya bari`si`nda gorilla, shimpanze h’a’m adam ju’da’ tuwi`sli`q jaqi`nli`g’i`n sali`sti`rmali`li`g’i`  jaqi`nda ajralg’ani`n ko’rsetedi. Mi`sali` shimpanze, gorilla DNKsi du’zilisi 1% ajraladi`.

Adamni`n’ kelip shi`g’i`wi` tuwrali` politsentrizm h’a’m monotsentrizm pikir qanday bolsa da’slepki rasani`n’ ajrali`wi`da solay ani`qlanadi`. U’lken u’sh mongoloid, evropoid h’a’m negroidlardi`n’ kelip shi`g’i`wi` 1870-ji`li` T.Geksli miynetinde keltirilgen. 1941-ji`li` Ya.Roginskiy evropoidlerdi h’a’m negroidlardi`bir, mongoloidlerdi bo’lek toparg’a kirgizgen. Bul pikirdi G.F.Debets xa’m kuwatlag’an.

Aldi`ng’i` Aziyada jaylasqan bati`s birinshi orayi` evropoid h’a’m mongoloidlarg’a baslama bergen, keyin shi`g’i`sqa tarqalg’an. Shi`g’i`s orayi`, Shi`g’i`s Aziyada jaylasqan h’a’m Aziya mongoloidi`na Amerikali`larg’a baslama bergen. Rasani`n’ payda boli`wi`ni`n’ birinshi orayi` ortang’i` h’a’m keyingi poleolitke tuwri` keledi.

Monotsentristlik teoriyada Kouel h’a’m Yakimov miynetlerinde gominoidlardi`n’ h’a’r qi`yli` topari`ni`n’ evolyutsiyali`q rawajlani`wi`nda geografiyali`q jag’day u’lken rol oynaytug’i`ni` keltirilgen. Yakimovani`n’ pikiri boyi`nsha suwi`g’raq muzli`q zonasi`nda paleoantroplardi`n’ klassik tipinin’ rawajlani`wi` sipientlik bag’dari`ni`n’ evolyutsiyasi` qatan’ h’a’m shi`damli`li`g’i` menen ajraladi`.

Monotsentristlik teoriya paleotsentristlik ko’z qaraslardan to’mendegi mag’li`wmatlardi` keltiriwge boladi`.

1.     Ha’zirgi adamlar rasani`n’ iykemlesiwge iye bolmag’an belgileri boyi`nsha uqsasli`g’i` rasalarda birdey h’a’m olardi`n’ kelip shi`g’i`wi`ni`n’ h’a’r qi`yli` ken’islikte bolsada bir.

2.     Ha’r bir rasani`n’ jergilikli qazi`lmalarda uqsasli`g’i`Homo payda bolg’an oraydan shettegi paleoantroplar menen aralasi`wi`

Paleoantroplardan h’a’m arxantroplardi`n’ ayi`rmashi`li`g’i` barli`q h’a’zirgi rasalardi`n’ ko’zinin’ u’stindegi qi`rg’a iye emes, beti kishirek, betinin’ biyikligine protsentlik qatnasi`n ko’rsetsek barli`g’i`nda iyek asti` du’mpegine iye, to’mengi ayaq ishki relfinin’ du’zilisi xarakterli. Ha’mmesinde birinshi azi`w tisi ekinshisinen kishi, joqari` qazi`q tistin’ koronkasi` barli`g’i`nda joqarg’i` koronkoy tisi qazi`lma gominoidlardi`n’ protsenti. Bul indeks barli`q rasalarda man’lay pazuxasi`ni`n’ rawajlani`wi`, iyek asti` oyi`g’i` h’a’mmesinde 80 jaqi`n.

Arxantrop h’a’m paleoantroplardi`n’ ayri`m qaldi`qlari` usi`nday jergilikli ayi`rmashi`li`q h’a’zirgi rasalarda joq. Atlantropti`n’ to’mengi jag’i`ni`n’ to’mengi yari`m ay keseginin’ eni kemirek, enine qatnasi` az, indeksi 74 ke ten’, en’ to’men ortashasi` du’nya xali`qlari`nda 96 g’a ten’, maksimali` 115 ke ten’. Ko’pshiliginde ortashasi` barli`q rasalarda 101 den 107 ge deyin. Ko’p mug’dardag’i` h’a’m ayri`m jeke qazi`lma tabi`lmalar bir qi`yli` salmaqqa iye emes. Soni` esapqa ali`w kerek 5 1,5 sigma barli`q variantlardi`n’ 84% quraydi`. Xeberer Yavan pitekantroplar sinantroplardan 15 ko’rsetkishi boyi`nsha ajralatug’i`ni`n ko’rsetti. Oldovoy bas su’yeklerinin’ ayri`qsha ko’z u’sti qi`ri` shekten zi`yat u’lken, basqa gominoidlarda tabi`lmag’an h’a’m oni`n’ jag’i`ni`n’ joqarg’i` eni 166 mm  ten’. Bul o’lshem h’a’zirgi zaman rasalari`nda shama menen 105 mm  den 108 mm, paleoantroplarda 109-140 mmge ten’ keledi. Afrika negrleri Oldovoy pitantroplardan, mongollar sinantroplardan kelip shi`qqan dep ayti`w qi`yi`n. Sebebi, ortasha seap penen bul qazi`lma gominoidlardi`n’ bir-birinen betinin’ joqarg’i` eni 166g’a h’a’m 121 ge ten’, sonda 121 alsaq 45 mm qi`li`p ortasha kvadratli`q o’zgeriw u’lkenligi (3,8 mm) 11,7 mm martebege arti`q boli`wi`nan mu’mkin.

Shvalbani`n’ mag’li`wmati` boyi`nsha ol elzastsevlerde ortasha 26,6, Djaggi negirlerinde 27,5, m neandertallarda 39 dan 44,2 ge deyin o’zgeredi.

Verteshslellesh (Vengriya) Mendel waqti`nan tabi`lg’an axrantroplardi`n’ jelke su’yegi a’yyemgi adamlardi`n’ bas su’yeginin’ du’zilisi h’a’r qi`yli` ekenligin da’lilleydi. Solay etip jelke su’yeginin’ biyikligi olarda 106 mm. Sinantroplarda bul o’lshem u’sh individte 80-84 ortasha 84.  Neandertallardi`n’ jelke bo’limi biyikligi 81-89 ortasha 85. Ha’zirgi evropali`qlardi`n’ bas su’yeginin’ jelke bo’liminin’ biyikligi 93 mm. Monogoloidlarda 94 mm, avstraliyali`larda 94 mm boli`p, h’a’zirgi rasalar arasi`nda ayi`rmashi`li`q onsha u’lken emes.

Eger sinantrop h’a’m igandong adamlardi`n’ bas su’yegin birlestirgende u’lkenligi 84,7 mm boli`p, ol Verteshsellesh arasi`ndag’i` ayi`rmashi`li`q 21,3 mm ten’. Jelke perdesinin’ ortasha kvadratli`q ayi`rmashi`li`g’i` 5 mm. Shi`g’i`s formasi`ni`n’ bas su’yeginin’ ortasha qa’pesi 1,8 ge ten’, al u’sh eselengen qa’pesi 5,4 ten’.

Ha’zirgi rasalardi`n’ sheke su’yeginin’ biyikligine, betinin’ joqarg’i` biyikligine protsentlik qatnasi`ni`n’ indeks ko’rsetkishi (dugasi` boyi`nsha) Afrika negrlerinde 71,  Evropali`larda 69,  Mongoloid toparlari`nda 68, Egipetlilerde 69,5,  İndeetslerde 69, Polindeetslerde 71,5.  Soni`n’ menen qazi`lma gominoidlarda bul indeksdin’ ayi`rmashi`li`g’i` joqari` keledi. Sinantroplarda 84,5, rodazeitslerde 57,  shapellerde 58 di quraydi`.

Usi`nday ko’rinis betinin’ joqari` biyikligi orbitasi`ni`n’ ko’rsetkishi protsentlik qatnasi`ndada ko’rinedi. Bul barli`q mag’li`wmatlar politsentrizm kontseptsiyasi` menen kelispeydi.

   Politsentrizm.

Antropologiyani`n’ qi`yi`n ma’selelerinin’ biri h’a’zirgi tiptegi adamni`n’ payda boli`w orni` h’aqqi`ndag’i` ma’sele.

Politsentrizm ideyasi`ni`n’ tiykari`n sali`wshi` Veydenrex 1938-ji`li` internatsional kongreste bayanati`nda neantroplardi`n’ kelip shi`g’i`wi`n h’a’m kelip shi`g’i`w oraylarg’a bo’lgen. Qubla-Bati`s Aziyadan gominoidlardi`n’ evolyutsiya si`zi`g’i` pitikantroplardan ngandong paleoantroplar arqali` vadyan sapinske o’tken h’a’m keyin Afrika aborigenine aylang’an. Shi`g’i`s Aziyada rawajlani`w joli` sinantroplardan mongoloid h’a’m amerikali`q rasag’a aylang’an. Qubla Afrikada rodezey adami`nan negrler yamasa bushmenler kelip shi`qqan. Qubla Bati`s Aziyadan palestin paleoantroplardan h’a’zirgi evropoidlar kelip shi`qqan degen teoriyasi`n ayti`p shi`g’adi`.

     1943-ji`li` o’zinin’ u’lken monografiyasi`nda Veydenrex politsentrizmdi qorg’awshi` jan’a materiallari`n usi`ndi`. Oni`n ma’nisi sinantroplardi`n’ mangoloidlarg’a, pitakantroplardi`n’ h’a’m avstraliyali`lar bir neshshe belgileri boyi`nsha morfologiyali`q uqsasli`g’i`n ko’rsetken.

     Tek 1940-ji`llari` a’yyemgi qazi`lma adamlardi`n’ qaldi`qlari`ni`n’ su’yeklerin ani`g’raq u’yrengennen keyin h’a’m h’a’zirgi adamlar rasasi`ni`n’ skeletlerin sali`sti`ri`p politsentrizm ideyasi`n qayta qarap shi`g’i`wg’a h’a’m teoriyasi`n islep shi`g’i`w za’ru’rligi degen juwmaqqa keldi. Ha’zirgi adamni`n’ kelip shi`g’i`wi`n h’a’m oni`n’ rasasi`n Roginskiy to’mendegishe juwmaqlaydi`.

1. A’yemgi gomionoid h’a’m h’a’zirgi adamlar rasasi` arasi`nda morfologiyali`q tuwri` keliwi joq.

2. Tek Bati`s neandertal, eringedorf, siyrek shteyngeyma adamlari`nda h’a’zirgi evropali` rasalarg’a ayri`m belgileri usaydi`.

3. Sinantroplardi` mangol rasasi` menen rodozeitslerde avstraliyali` rasa menen pitakantroplarda h’a’m neandartal adamdi` avstraliyali` h’a’m negroid rasa menen o’zine ta’n uqsasli`qtan bolmawi` politsentrizm teoriyasi`n biykarlaydi`.

4. Neantroplardi`n’ h’a’r qi`yli` adam maymi`llardan yamasa h’a’r qi`yli` neandertallardan g’a’rezsiz h’a’m tuwri`dan-tuwri` payda bolg’an degen teoriyag’a ko’p faktorlar keltirgen.

A). Ha’zirgi jasawshi` adamlar rasasi` ko’p morfologiyali`q, g’a’rezsiz o’zgergen belgileri boyi`nsha neandertallardan ajralatug’i`n ko’p uqsasli`qlarg’a iye.

B). A’yemgi gominoidlar arasi`ndag’i` bunday belgilerdegi ko’p ayi`rmashi`li`q h’a’zirgi rasalarda ju’da’ uqsas.

V). Darvinnin’ ashqan jan’ali`g’i` quramali` emotsiyani`n’ ko’riniwinin’ h’a’zirgi adamlar rasasi`nda uqsasli`g’i`, konvergentsiya printsipi.

5. Montsentrizm teoriyasi`na qarsi` teoriyali`q boljaw boyi`nsha uli`wma evolyutsiya ni`zamli`li`g’i`na h’a’m adamni`n’ payda boli`wi`na sotsialli`q tirishilik formasi`nda miynetin’ payda  bolg’an arnawli` ni`zami`na baylani`sli`.

6. Neantroplar payda boli`w protsessi ken’ territoriyada o’tken. Qubla Aziya, Aldi`ng’i` Aziya, Shi`g’i`s Jer orta ten’izi, Shi`g’i`s Aziya.

7. Bul protsesste o’tkinshi bo’lek toparlardi`n’ aralasi`wi` h’a’r qi`yli` toparlarda payda bolg’an jetiskenlik ayi`rmashi`li`qlari` h’a’m oni`n’ bekinisiwi, a’ste tarali`wi` u’lken rol oynag’an.

8. Skul u’n’giri xali`qlari`ni`n’ antropologiyali`q quramni`n’ geterozigotali` toli`q ani`qlang’an. Soni`n’ menen neantroplardi`n’ payda bolg’an bul zonada rasali`q aralasi`wi` ani`qlang’an.

9. A’yyemgi gominoidlarda h’a’r qi`yli` toparlarda tariyxi`y rawajlani`wi`ni`n’ bir tegis bolmawi`, olardi`n’ xojali`q iskerligi, jag’dayi` h’a’m  bul toparlardi`n’ bo’lekleniw da’rejesine baylani`sli` bolg’an. Buni`n’ na’tiyjesinde en’ a’yyemgi h’a’m a’yyemgi paleoantroplardi`n’ h’a’mmesi neatroplardi`n’ payda boli`wi`nda birdey qatnaspag’an.

10. Bati`s neandertallari` menen h’a’zirgi rasalardi`n’ uqsasli`g’i`ni`n’ ayri`m belgileri aralasi`w protsessinin’ na’tiyjeside bolg’an.

11. Ha’zirgi jasawshi` adamlardi`n’ birligi ja’miyetlik rawajlani`w ni`zamlari` tiykari`nda boli`p qalmastan oni`n’ barli`q rasalari`n quraytug’i`n tuwi`sli`g’i`na baylani`sli`.

  Buri`ng’a SSSR etnografiya instituti`nda 1949-ji`lg’i`Hsapiens kelip shi`g’i`w mashqalasi` ken’esinde monotsentrizm pozitsiyasi`n Levin, Yakimov, Roginskiy qorg’adi` h’a’m Yakimov Evropa territoriyasi`nda adamni`n’ rawajlani`wi`ni`n’ neandertal da’wirinde bas miydin’ evolyutsiyasi`ni`n’ eki printsipli si`zi`g’i`n belgilep o’tedi.

1.                  Bas miy sapa jag’i`nan o’zgermey, massasi` san jag’i`nan artqa dawam etiwi. (neandertaldi`n’shapelltopari`).

2.                  Basmiyinin’ayri`mbo’legiko’lemio’zgermeysapajag’i`nanqaytaquri`li`wi`. (neandertallardi`n’topari`).

Yakimovboyi`nshakeyingitopari`nanHsapienskelip shi`qqan. Ol bultopardanmuzli`qterritoriyadaju’da’suwi`qjag’dayta’sirineiykemlesiwinenpaydabolg’an.

Tolstovpaleoantroplarrasasi`h’a’zirgiadamlardi`n’rasasi`ni`n’bir-birineuqsasli`g’i`joqdegenlergeqosi`lg’an. BorskiyDovetsantropologiya, arxeologiyani`n’materiallari`natayani`pmonotsentrizmteoriyasi`nako’pqarsi`bolg’anh’a’mHsapiensbirori`ndapaydabolmag’andepko’rsetedi.

Kunu 500000 ji`lburi`njerdeHsapiens (pitekantrop, sinantrop, geydenbergadam,Shell, Oldovaya, Saldanya, Rodezeyadami`)   jasag’andep «fizikali`qantropologiya» primatlardi`n’tuwi`sli`qshi`g’i`si`ni`n’sxemasi`nkeltirgen. Ondah’a’zirgiEvropaadamrasasi`ni`n’shaqasi`ni`n’uli`wmabag’anadanpleotsendeajralg’ani`nko’rsetkenh’a’mbasqarasalarsvinskomb, pshedmost, kromanonajralg’an.

II-BAP

Sali`sti`rmali` genetikani`n’ jetiskenlikleri

17-su’wret. Adamzatti`n’a’yyemgitariyxi`ndag’i` «shiyshenin’moyni`» na’tiyjesi. (http://www.bradfoundation.com/journey/)

Xa’zirgi adamlardi`n’ mitoxondrial DNK h’a’m u-xromosomalari`n sali`sti`rmali` analizlewadamzatti`n’ bunnan 160 – 200 mi`n’ ji`llar shi`g’i`s Afrikada jasag’an onsha u’lken bolmag’an populyatsiyadan kelip shi`qqanli`g’i`n ko’rsetedi. Homo sapiens ju’da’ to’men genetikali`qpolimorfizmge iye bolg’an ju’da jas boldi`;  rasalar arasi`ndag’i` genetikali`q ayi`rmashi`li`q bir populyatsiyadag’i` shimpanzenin’ h’a’r tu’rli osobolari` arasi`ndag’i`  ayi`rmashi`li`qqa qarag’anda kem boldi` (17-su’wret). Bul adamzatti`n’ a’yyemgi tariyxi`ndag’i` «shiyshenin’ moyni`» na’tiyjesi edi.

Genetikali`q h’a’m arxeologiyali`q mag’li`wmatlar tiykari`nda H.sapiensti`n’ tarqali`w jollari`n h’a’m waqi`yalardi`n’ xronologiyasi`n shama menen qayta tiklew mu’mkin boldi`. Bizin’ tu’rimizdin’ babalar populyatsiyasi` mtDNK analizleri na’tiyjesi boyi`nsha,Shi`g’i`s Afrikada bunnan  160 000 ji`l buri`n jasag’an.

Олардың қолланатуғын қурал жарақларының түрлери.

18-su’wret. Ha’zirgizamanadamlari`ni`n’anatomiyali`qeskitabi`lmalari`: jasi`-195 mi`n’ji`l, Omo, Tu’slikEfiopiya, 1967-ji`l.

Soni`si` ju’da’ qi`zi`qli`, anatomiyali`q h’a’zirgi zaman adamlari`ni`n’  en’ a’yyemgi qazi`lma qaldi`qlari` da tap mine usi` rayonda tabi`lg’an h’a’m jasi` usi`g’an ten’  boli`p shi`g’adi`. Olar 1967 – ji`li` Efiopiyani`n’ tu’sliginde RichardLiki ta’repinen ashi`ldi`,  biraq bul su’yeklerdin’ jasi`n da’l ani`qlaw jaqi`nda g’an a’melge asti`. Onda bul bas  su’yeklerine 195 mi`n’ ji`l bolg’an dep tabi`ldi`. 195mi`n’ji`llaraldi`nEfiopiyada  «anatomiyali`qh’a’zirgizaman» adamlari`jasadi`. (18-su’wret:).

Tabi`lma qi`zi`qli` tariyxqa iye.RichardLikiekspeditsiyasi` qazi`p tapqan adamni`n’ su’yekleri jas izertlewshini h’ayran qaldi`radi`. Kazi`w o’tkerip ati`rg’an jerge  ata analari` Luish’a’mMeriLikiler de jetip kelgende h’ayran qali`wi`ni`n’ shegi bolmadi`-maqtawdi`n’ ori`ni`na keyis ol kereksiz «anatomoiyali`q h’a’zirgi» adamdi` qazi`p tabi`wg’a  grant pullari`n jumsap ati`rsan’ degen so’zlerdi aytadi`. Olardi`n’  pikirinshe, di`qqatti` en’ a’yyemgi gominid - avstralopitekler, xabilisler h’a’m usi` si`yaqli`lardi` izlep tabi`wg’a bag’darlaw kerek edi. Biraq bu’gingi ku’nde sol na’rse tu’sinikli boli`p qaldi`, RichardLikidin’  tabi`lmasi`ni`n’  bah’asi`  a’yyemgi gominidlerdin’ su’yeklerinin’ bah’ali`li`g’i`nan to’men bolmay shi`qti`.

Ha’zirgi zaman tipindegi a’yyemgi adamlar ma’deniy jaqtan o’zlerinin’ Evropali` neandertallari`nan h’esh qanday da arti`qmashi`li`qlarg’a iye  bolmadi`. Onda bunda da  birdey ortasha paleolitikali`q tas industriyasi` a’melde bolg’an. Hesh qanday ayi`ri`qsha belgiler «Haqi`yqi`y insani`y ruwxi`y ma’deniyat»i`nda Omo adamlari`nda h’esh qanday aji`rali`p turmag’an. Bulardi`n’ ba’ri son’i`nan payda bolg’an. 

19-su’wret.

Sapienslardi`n’ en’ da’slepki Afrikadan si`rtqa shi`g’i`wlari` – arxeologiyali`q mag’li`wmatlar boyi`nsha – bunnan 135-115 mi`n’ ji`llar aldi`n a’melge asqan.

20-su’wret.

En’  da’slepki shi`g’i`wlari`  onsha uzaqqa ali`p baratug’i`n aqi`betlerge ali`p kelmegen, sapiensler  aldi`ng’i` Aziyag’abunnan keyin shi`g’i`p ketedi.

21-su’wret.

Bunnan 90-85 mi`n’ ji`llar aldi`n sapienslardi`n’ Afrikdan ekinshi shi`g’i`wi` a’melge asti`.

22-su’wret.

Adamlar da’slep Aziyani`n’ tu’slik jag’alari`  boylap tarqala  basladi`.

Sumatrada  Toba vulkani`ni`n’ ku’shli jari`li`wi` bunnan 74 000 mi`n’ ji`llar aldi`n’ boli`p o’tken, ol yadroli`q qi`s ma’wsimine h’a’m keskin suwi`qti`n’ boli`wi`na ali`p kelgen, al bul bolsa bir neshe a’sirlerge sozi`lg’an. Adamlardi`n’ populyatsiyasi` keskin kemeyip ketken.

Әййемги сүйектен исленген оқ жайлар, Тарийхый ўакытларда усыдан оқ жайларды бушменлер ислеген.

Бломбоста табылған охра тас бөлегиндеги геометриялық нағыслар

Тесилген бақаншақлардан мойыншақлар ислеген.

23-su’wret.     A’yyemgi adamlardi`n’ ruwxi`y ma’deniyati`ni`n’ oyani`wi`: Shi`g’i`s Afrika, 72000 ji`l buri`n

Shama menen mine usi` waqi`tta, adamni`n’ ma’deniy evolyutsiyasi`nda,  oni`n’ «ruwxi`y jetisiwin»de basli` waqi`yalardi`n’ boli`p o’tkenligi og’ada qi`zi`qli`. Mine usi` da’wirde ko’p sanda en’ da’slepki tag’i`nshaqlar (qi`yi`rshi`q taslardan islengen tag’i`nshaq) h’a’m geometriyali`q nag’i`slar  payda  bolg’an, olar taslarg’a yaki straus ma’yeklerine qi`ri`p yaki oyi`p sali`ng’an.

Bular simvolikali`q oylaw h’a’m so’ylewdin’ rawajlani`wi`ni`n’ belgileri boli`p esaplanadi`. A’yyemgi tag’i`nshaqlar tek qanday bolsa solayi`nsha du’zilgen bolmastan, al belgili bir razmer h’a’m ren’lerdegi qi`yi`rqi`sh taslardan terip jasalg’an edi. Olar adam h’a’m oni`n’ qa’wiminin’ statusi`n ani`qlawshi` simvollar rolin atqarg’an degen boljawlar bar. Al bul o’z gezeginde aytarli`qtay quramali`, qatlamlasqan ja’miyettin’  bolg’anli`g’i`nan derek beredi.

Tag’i`nshaqlar en’ da’slep Tu’slik Afrikada, jasi`  optiko-lyuministsent datalasti`ri`w ja’rdeminde ko’p sanli` topi`raq u’lgilerin jasi`n ani`qlaw mu’mkin bolg’an eki arxeologiyali`q ma’deniyatta ken’nen tarqala  baslag’an.

Bunnan 72000 ji`llar aldi`n joqari` ma’deniyatti`n’ en’ da’slep payda  bolg’anli`g’i`n ani`qlawg’a erisildi, biraq ju’da’ ko’p jasamastan mi`n’lag’an ji`llardan kem, joq boli`p ketken. Ol  uzaq u’zilislerden keyin bunnan 65 000 ji`llar aldi`n ja’ne qaytadan payda bolg’an (24-su’wret.: İnsan ma’deniyati`ni`n’ kelip shi`g’i`wi`  eki etaptaAfrikada ju’zege kelgen).

24-su’wret:

Usi`g’an qarmastan adamlardi`n’  tarqali`wi` dawam ete bergen. Adamlar Avstraliyag’a kirip bara baslag’an. Atap aytqanda, Avtraliyadag’i` en’  da’slepki an’shi`lardi`n’ iskerligi  aqi`betinde iri qaltali` h’aywanlar faunalari`ni`n’ joq  boli`p ketiwinin’ sebepshi bolg’anli`g’i` bu’gingi ku’nde  ta’n ali`ng’an, bul bunnan 40 000 mi`n’ ji`llar aldi`n a’melge asqan.

Mi`nanday bolg’ang’a uqsaydi`, a’yyemgi avstraliyali`lar o’simliklerdi o’rtew joli` menen an’ awlag’an boli`p, bul h’a’reket ko’plegen h’aywanlardi`n’ joq boli`p ketiwine h’a’m u’lken aymaqlardi`n’ sho’lge aylani`wi`na ali`p kelgen.

Avstraliyag’a adamlar kirip kelgenge shekem ko’p sanli` asa iri qaltali` h’aywanlar, ma’selen qaltali` ari`slanlar o’sip rawajlang’an. Klimat  o’zgerisleri Avstraliya h’aywanlari`ni`n’ massali`q joq boli`p ketiwinin’ sebepshisi bolmadi`.

Bunnan ko’p ji`llar keyin, bunnan 12 000 ji`l buri`n, bunday derlik barli`q iri  h’aywanlardi`n’ ju’da’ tezlik penen joq boli`p ketiwi menen baylani`sli` bolg’an apatshi`li`q, Arqa  h’a’m Tu’slik Amerikada boli`p o’tti – bul sol jerlerde adamlar kelgennen keyin a’melge asqan Genetika  h’a’m arxeologiyani`n’ jan’a mag’li`wmatlari`  Amerika adamlardi`n’  qoni`s basi`w tariyxi`n  jaqti`landi`radi`.

25-su’wret:

Kelesi a’h’miyetli waqi`ya – sapienslerdin’ Evropag’a keliwi, neandertallardan ko’ship o’tken boldi`. Son’g’i` ji`llarda radiouglerodli`datalasti`ri`w metodlari`ni`n’ jedel rawajli`ni`wi` boli`p o’tip ati`rg’ani`n eslew ori`nli`. Bul sapienslerdin’ Evropag’a qoni`s basi`w sa’nesin tasti`yi`qlaw imkani`n bere aldi`.

Жаңа мағлыўматларға қарағанда көмир жасы Шове үнгири көмирдиң жасы 36000 мың жыл әййемги мағлыўматлар болса 31000 жыл деп билген.

26-su’wret. Evropadag’i`sapienslerdin’ko’shiwi.

Mine usi` jan’a mag’li`wmatlar (26-su’wret.: radiouglerodli` datalasti`ri`w Evropani`n’ h’a’zirgi zaman tipindegi adamlar ta’repinen jawlap ali`ni`wi`ni`n’ tariyxi`n qayta qarap shi`g’i`wg’a ma’jbu’r etedi):

1.Orta h’a’m Bati`s Evropani` koloniyalasti`ri`w: bunnan 46–41 mi`n’ ji`llar aldi`n

2Tarqali`w  tezligi:  ji`li`na 400 m

3.Eki usi`l arqali`: Orta ten’iz jag’alawlari`  boylap h’a’m Dunay oypatli`qlari` boyi`nsha

4. Neandertallar menen birgelikte ko’pshilik rayonlarda turmi`s keshiriw: 6000 ji`llarldan arti`q emes, Frantsiyani`n’ bati`si`nda  – 1000-2000 ji`llar.

5 Orinyak  da’wirinin’  baslani`wi`, bul da’wirde u’ngir jazi`wlari` payda bolg’an:  bunnan 41000 ji`l aldi`n.

27-su’wret. Afrikadan ko’shiw na’tiyjesinde sapiensler ko’rinislerin joytadi`.

Homo sapiens ti`n’ afrikali`q ata–babalari` watani` teoriyasi` morfologiyali`q h’a’m genetikali`q o’zgeriwshen’lik tarqali`wi` boyi`nsha  mag’li`wmatlar ja’rdeminde tasti`yi`qlanadi`. Kelip shi`g’i`w rayoni`nan qansha uzaqta jaylasqan bolsa, ol yaki bul o’zgeriwshen’lik te sonsha to’men da’rejede boladi`. Bul kraniologiyali`q materialda da ko’rsetip o’tildi – bas su’yeginin’ formasi`ni`n’  o’zgeriwi genetikali`q  jaqtan da u’yrenildi. Afrika boyi`nsha  tarqala oti`ri`p bizin’ ata – babalari`mi`z kem – kemnen morfologiyali`q jaqtan da,  genetikali`q jaqtan da h’a’r tu’rliligin jog’alti`p bardi` (qaran’.: Afrika boyi`nsha tarqala oti`ri`p bizin’ ata– babalari`mi`z genlerin jog’altti` h’a’m aytarli`qtay da’rejede uqsas boli`p qaldi`).

Табылған сүйеклердиң морфологиясына тийкарлана отырып неандерталлардың таралыўы ҳақкында ой-пикирлер; қаралтым күлреңде көрсетилген ақшыл күлрең сувенетлердиң шығыс тәрепке қарай оның тарқалыўын белгилеп берген. Булардың барлығы сүйеклердиң генетикалық анализлерине тийкарланып Оклодикова үнгирлерде табылған.

28-su’wret. Neandertallar areali`.

Paleogenomiklerdin’ qol jetkergen  tabi`slari` h’a’tte, tek sapienslar h’aqki`nda g’ana emes, al neandertallar h’aqki`nda da qanday da bir genetikali`q juwmaqlar jasaw imkani`n bere aldi`. Ma’selen, paleogenomiklerdin’ jetiskenlikleri arqali` neandertalalar areallari` shi`g’i`sqa qarap a’dewir uzaqlarg’a jayi`li`p kete alg’anldi`g’i`n da’lillewge erisildi. Altay u’n’girlerinen tabi`lg’an su’yekti mtDNK arqali` tekserilgende, oni`n’ ayqi`n neandertal ekenligi ani`qlandi`. Bunnan basqa da,  neandertallarda, sapiensler si`yaqli` to’men da’rejedegi genetikali`q h’a’r tu’rlilikke iye bolg’anli`g’i`n adi`p bari`lg’an izertlewler ko’rsetip berdi (28-su’wret.:Paleogenetikali`q mag’li`wmatlar neandertallardi`n’areallari`n  2000 kmshi`g’i`sqaqarapken’eytedi).

Bular neandertallardi`n’ da, sapienslar si`yaqli` «shiyshe moyi`ni`» nan - son’i`nan jedel ekspansiya da’wiri baslanatug’i`n san jag’i`nan keskin kemeyiwdi basi`nan keshirgenliginen derek beredi. Genetikali`q   mag’li`wmatlar tiykari`nda neandertallar menen h’a’zirgi zaman adamlari`ni`n’ en’ son’g’i` uli`wma ata-babalari`bunnan 600-800 mi`n’ ji`llar aldi`n jasag’anli`g’i`n ani`qlang’an. Ha’zirgi adamlardi`n’ arasi`nda tuwri` anali`q  liniyasi`  boyi`nsha neandertallardi`n’  a’wladlari`ni`n’ joq ekenligi a’melde da’lillengen.

29-su’wret. Neandertallar sari` h’a’m aq ren’li bolg’an.

Neandertallar h’aqki`nda ga’p ketken eken, onda, jaqi`ndag’i` ja’ne bir paleogenetikali`q izertlew h’aqki`nda ayti`p o’tiw ori`nli` boladi`. Eki neandertaldi`n’ su’yeklerinin’ DNK analizi, olardi`n’  semiz  h’a’m ashi`q ren’li terige iye bolg’anli`g’i`n ko’rsetip berdi. Eki individumda da melanokortin retseptori` (MC1R) geninde mutatsiya bayqalg’an boli`p, ol retseptordi` waqti` – waqti` isten shi`g’ari`p turg’an. Ha’zirgi zaman evropali`lardi` juwan shashli`li`q h’a’m terisinin’ ashi`q ren’liligi, analiz na’tiyjelerige usi` gennin’ mutatsiyasi`na sa’ykes kelse de, basqa na’rsege baylani`sli` boli`p shi`g’adi`.

Yag’ni`y bul belgiler Evropani`n’ a’yyemgi turg’i`nlari` neandertallarg’a  h’a’m h’a’zirgi evropali`larg’a baylani`ssi`z rawajlani`wi`n ko’rsetedi.  Neandertallarsemizbolg’an. (29-su’wret.:).

Ko’plegen genetikali`q mag’li`wmatlar, soni`n’ ishindeneandertal genomi` boyi`nsha jan’a mag’li`wmatlar, Afrikadanshi`qqan sapienslar Evropa h’a’m Aziyani` qoni`s basqan adamlardi`n’ basqa tu’rleri menen tuqi`mlang’an degen gipotezag’a qarsi` keletug’i`ni`n da’lilleydi. Sonday  bolsa da, usi`nday gibridlesiwdin’ mu’mkin ekenligin ko’rsetetug’i`n da mag’li`wmatlar joq emes.

Usi`nday ko’z qarasti`n’ ta’reptarlari`ni`n’ biri Michigan  universitetinen Alan Templton esaplanadi`. Ol genomni`n’ jalg’i`z uchastkasi` boyi`nsha (ma’selen, mtDNK boyi`nsha) adamzatti`n’ evolyutsiyasi`  h’a’m tarqali`w tariyxi` boyi`nsha aqi`rg’i`  juwmaqlardi` shi`g’ari`wg’a bolmaydi` dep duri`s ko’rsetip o’tedi. Bunday juwmaqlardi` shi`g’ari`w ushi`n genomni`n’ ko’plegen h’a’r qi`yli` uchastkalari`n kompleks analiz etiw kerek boladi`. A.R.Templtonni`n’ mag’li`wmatlari` boyi`nsha, DNKni`n’ h’a’r qi`yli`  uchastkalari` adamzatti`n’  tariyxi`n’da  boli`p o’tken h’a’r qi`yli`  waqi`yalardi`n’ izin saqlap qala aldi`. Uli`wma  su’wret arxeologiyani`n’ mag’li`wmatlari`  boyi`nsha rekonstruktsiyalang’ani`na sa’ykes keledi. DNK ni`n’ u’sh  uchastkasi`  Afrikadan  shi`g’i`wdi`n’ bunnan 1,9 mln ji`llar aldi`n ju’zege kelgen a’yyemgi tolqi`nni`n’ o’zinde saqlay alg’an. Bul a’melde bizin’ tami`ri`mi`zda a’yyemgi Aziyali`q arxantropovlardi`n’ qani`ni`n’  ag’i`p  turg’ani`n bildiredi. DNK ni`n’  jeti uchastkasi` bolsa bunnan 0,65 mln ji`llar aldi`n Afrikadan ekinshi  shi`g’i`w h’aqki`nda derek beredi (ashel ekspansiyasi`). Bul tolqi`nni`n’ wakilleri de bizin’ tikkeley ata-babalari`mi`z boladi`. Aqi`rg’i`si`, DNKni`n’ ja’ne bes uchastkasi` (soni`n’ ishinde mtDNK h’a’m Y-xromosoma) Afrikadan bunnan 100 mi`n’ ji`llar aldi`n a’melge asqan u’shinshi shi`g’i`wdi` tasti`yi`qlaydi`.

Bulardan  basqa, A.Templton mag’li`wmatlari` bizin’ babalari`mi`zdi`n’  Evraziyali`q h’a’m Afrikali`q populyatsiyalari` arasi`nda genler almasi`wi`, arali`qlar qashi`q boli`wi`ni`n’ qi`yi`nshi`li`qlardi` keltirip shi`g’ari`wi`na qaramastan, a’melde h’esh qashan toqtamag’ani`n ko’rsetip beredi. A’yyemgi adamzat izolatsiyalang’an populyatsiyalar ji`yi`nti`g’i` boli`p qalmastan-son’g’i` eki million ji`llar dawami`nda sali`sti`rmali` bir pu’tin boli`p qalg’anli`g’i` kelip shi`g’adi`. Ayti`p o’tiwimiz kerek A.Templton maqalasi`, a’lbette, bu’gingi ku’ndegi u’stem  bolg’an ko’z qaraslar menen keskin tu’rde pari`qlanadi`.

İnsan h’a’m baska da primatlardi`n’ (shimpanze, makaka rezusa) genomi`ni`n’ sali`sti`rmali` analizi antropogenez dawami`nda belok-kodlawshi` genler ju’da’ kem o’zgeriske ushi`rag’ani`n ko’rsetedi.

Tan’law ta’sirinde  o’zgeriske ushi`rag’an genlerde genlerdin’ u’lesi  immunitetke, kletklar arali`q o’z-ara ta’sirge h’a’m signallardi`n’ beriliwine sali`sti`rg’anda artqan. İtimal, primatlardi`n’ uli`wma h’a’m gomininnin’ toli`q emes molekulyar evolyutsiyasi` ju’da’ ten’ o’lshewli bolmag’an templerge iye bolg’an, yag’ni`y jedel o’zgerisler da’wiri turg’i`nli`q da’wirleri menen almasi`p turg’an.

Gominin evolyutsiyasi` dawami`nda aytarli`qtay o’zgeriske ushi`rag’an belok-kodlawshi` genlerdin’ sani`ni`n’ ishinen so’ylew menen baylani`sli` bolg’an gen FOXP2 ayi`ri`qsha qi`zi`g’i`wshi`li`qti`  keltirip shi`g’aradi`. Usi` gen kodlanatug’i`n adam belogi` shimpanzelik analogi`nan eki aminokislotasi` (bul az emes) menen o’zgeshelenedi, bunda FOXP2  genindengi mutatsiya so’ylewdegi aytarli`qtay kemshiliklerdin’ ju’zege keliwine ali`p keliwi mu’mkin ekenligi belgili. Bul eki aminokislotani` almasti`ri`w ayi`ri`p ayti`latug’i`n seslerdi ayti`w uqi`pli`li`g’i`ni`n’  rawajlani`wi` menen  qanday da bir baylani`sli` bolatug’i`n  boljaw imkani`n berdi. Soni`si` ju’da’ qi`zi`qli`, neandertaldi`n’ FOXP2 geni, jaqi`nda ani`qlang’ani`nday-aq, h’a’zirgi adamda qanday bolsa tap sonday boli`p shi`qti`. Buni` neandertallar qanday da bir tu’rde so’yley alg’an degennin’ paydasi`na bolatug’i`n argument si`pati`nda  qarawg’a boladi`. A’lbette, soni` da este tuti`w kerek, FOXP2 geni - bul  «so’ylew geni» emes, ol itimal, belgili bir bulshi`q etlerdin’ jedel koordinatsiyalag’an h’a’reket uqi`pli`li`g’i` menen baylani`sli` boladi`, ma’selen, sayrawshi` quslarda mine usi` gen sayraw menen baylani`sli`: oni`n’ ekspressiyasi` sayraw ushi`n juwap beretug’i`n miydin’ bo’limlerinde sayraw waqti`nda keskin pa’sen’lep ketedi.

Sonday-aq, ASPM h’a’m  microcephalin genleri de qi`zi`qli`. Unamli` tan’lap ali`wdi`n’ ta’sir ko’rsetiwinin’ izleri olarda ani`qlang’an, h’a’m bul  genler miydin’  rawajlani`wi` menen  baylani`sli` (sebebi, mutatsiya olardag’i` mikrotsefaliyag’a ali`p kelgenligi belgili). ASPM beloginin’  kletkalardi`n’  neyrong’a aylani`wi`n pa’sen’letetug’i`n ko’rsetilgen. Basqasha aytqanda, kletkalar-neyronlardi`n’ baslang’i`shlari` ASPM qatnasi`nda, neyronlarg’a aylanbastan turi`p, ko’p sanda bo’liniwge u’lgeredi. Solay etip, mutatsiyalardi`n’ usi` genlerde bekinip qali`wi` miydin’ o’siwi menen baylani`sli`  boli`wi` mu’mkin.

Microcephalin аллель генлердиң генеалогиясы қызылда D-аллель көринисине ийе емес, көк реңдеги D-аллель көриниси

30-su’wret. Bizin’babalari`mi`zdi`n’neandertallarmenentuqi`mlani`wi`ni`n’genetikali`qtasti`yi`qlawi`ali`ndi`.

Mikrotsefalin geni menen ja’ne bir qi`zi`qli` fakt baylani`sli`. microcephalin geninin’ jaqi`n tuwi`sqan allellerinin’ en’ ken’ tarqalg’an  gruppasi` adamzat populyatsiyasi`nda tek bunnan ba’ri boli`p  37 000 ji`llar aldi`n kelip shi`qti` h’a’mju’da’ ken’ tarqaldi` itimal bul tan’lawdi`n’  aqi`betinde bolg’an boli`wi` mu’mkin ekenligi ko’rsetip berdi. İtimal alleldin’ bul gruppasi`, D h’a’ribi menen belgilenip, o’zin tasi`p  ju’riwshilerge qanday da bir a’h’miyetli arti`qmashi`li`qti` bere aldi`. Usi` D-allelleri adamzat populyatsiyasi`nda bunnan 37000 mi`n’ ji`llar aldi`n payda boladi`, jalg’i`z «babalar» geninen kelip shi`g’adi`. Bunda D-allelleri menen basqa barli`q qalg’analleller arasi`nda ju’da’ u’lken ayi`rmashi`li`qlar bolatug’i`n ani`qlandi`. Barli`q D-allel emeslerin ali`p ju’riwshilerdin’ uli`wma babalari` bunnan shama menen million ji`llar aldi`n, al D- h’a’m D-allel emeslerin ali`p ju’riwshilerdin’ uli`wma babalari`-bunnan shama menen 1,7 mln ji`llar aldi`n jasag’anli`g’i` kelip shi`g’adi`.

Avtorlar eki izolyatsiyalang’an populyatsiyalar jasap o’tken boli`wi` kerek degen juwmaqqa keledi. Olardan biri D-allelide, ekinshisinde bolsa-D-alleli emes birikken yaki aralasqan boladi`.

Usi` eki populyatsiya menen son’g’i`li`qta neler boli`p o’tti? İtimal olar tek birigip ketken  h’a’m aralasqan boldi`wi` mu’mkin. Onda insan  genomi`nda microcephalin genindegi si`yaqli` usi`nday geneanalogiyag’a iye bolg’an  genlerdin’ ko’p sanda boli`wi` kerek. Biraq bul baqlanbadi`. Al sapienslar bolsa bunnan 37 000 ji`llar aldi`n qanday da bir basqa adamlar menen ku’tilmegen tuqi`mlani`w na’tiyjesinde paydali` allel D ni` ala alg’an. Tap mine usi` varianti` avtorlar en’  itimalli`  dep esaplaydi`.

Usi` «o’zge adamlar» kimler bolg’an? Ta’biyg’i`y tu’rde soni` boljaw mu’mkin, bular neandertallar boli`p, bizin’ babalari`mi`z sol gezleri Evropani`n’ bir aymag’i`nda, itimal, Aziyani`n’  orayi` h’a’m bati`si`nda jasag’an. Shi`ni`nda da,  neandertal genomi`nda, oni` h’a’zir oqi`p ko’riwge uri`ni`w  bolmaqta, mikrotsefalin geninin’ D-alleli tabi`lmag’an, biraq buni` ele D-alleldin’ neandertalli`q kelip shi`g’i`w gipotezasi`n biykarlaw dep qarawg’a bolmaydi` (olar ele genomi` belgisiz bolg’an aziat neandertallari`nan ali`ng’an boli`wi` da mu’mkin). Bizin’ babalari`mi`zdi`n’  neandertallar menen tuqi`mlani`wi`ni`n’ genetikali`q  tasti`yi`qlawi` ali`ndi` (30-su’wret).

Soni` da esapqa ali`w kerek, Afrikadan shi`qqan sapienslar Evraziyada a’yyemgi adamzat tuwi`si`ni`n’ wa’killeri boli`p taralg’an jat dep sanaldi`. Al usi` Evraziyani`n’ tu’pkilikli turg’i`nlari` itimal jergilikli sharayatlarg’a qanday da bir en’ jaqsi` tu’rde iykemlese alg’an. Sapiensler de, eger olar ba’ri bir aborigenler menen tuqi`mlang’an bolsa, onda olardan qanday da bir paydali` genlerdi ala alg’an boli`wi` toli`q mu’mkin.

Uli`wma aytqanda, belok-kodlawshi` genler antropogenez bari`si`nda kem o’zgeriske ushi`rag’an.

Biraq ta geypara regulyatorli`q izbe izlikte, sonday-aq, ko’plegen genlerdin’, a’sirese, basqa genlerdin’ ekspressiyasi`n regulyatsiyalawshi` transkriptsion faktorlardi`n’ genlerinde ekspressiya da’rejesinde aytarli`qtay o’zgerisler ju’zege kelgen.

Ma’selen, adamlar, shimpanze, orangutanlar h’a’m makako rezuslar bawi`ri`ndag’i` kletkalardag’i` 907 gennin’ aktivlik da’rejesin sali`sti`ri`w aktivliligi basqa primatlarg’a sali`sti`rg’anda keskin arti`p ketetug’i`n bir qatar genlerdi insanda  ani`qlaw imkani`n berdi. Bul genlerdin’ arasi`nda  30% i transkriptsion faktorlardan ibarat boladi`. Shimpanzede aktivligi artqan genlerdin’ arasi`nda  transkriptsion faktorlar  5% ten kem. İtimal, gen-regulyatorlar aktivliginin’ o’zgeriwi mine usi` adamzat liniyasi`  evolyutsiyasi`nda u’lken rol oynag’an boli`wi` mu’mkin.

Miydin’ ekspressiyalanatug’i`n kletkalarda ko’plegen genlerdin’ aktivliligi ku’shli o’zgeriske ushi`rag’an. Antropogenez  dawami`nda  bir qatar genlerdin’ o’zgeriwi, soni`n’ ishinde da’m seziw  h’a’m immun sistemasi`ni`n’ jumi`si` menen baylani`sli` bolg’an genlerdin’   psevdogenizatsiyasi`  (yag’ni`y qayti`msi`z «si`ni`wi`») ju’zege kelgen.

2.1. Adamlardi`n’ kelip shi`g’i`wi` h’a’m antropologiyani`n’ h’a’zirgi zaman mashqalalari`

         Gominoidlardi`n’ differentsiyalani`wi`nda xarakterli du’zilis belgilerin (marker)  paydalani`w, adamlardi`n’ anaw ya mi`naw da’rejede rawajlani`w basqi`shi`n  moyi`nli`qqa ta’miynleydi. Biraq h’aqi`yqati`nda tabi`lg’an qazi`lma qaldi`qlar h’esh qashan toli`q bolmaydi`. Ko’birek tabi`latug’i`n tisler bo’leklengen yamasa jaq  bo’lekleri menen,  sira bas su’yeginin’  bo’legi h’a’m ayaq qol su’yekleri. Solay etip  anatomiyali`q kriteriyalardi` qollani`li`w barqullama mu’mkin emes. Qosi`msha qi`yi`nshi`li`qlar qazi`lma tabi`lmalar ju’da’ az, sonli`qtan  evolyutsiyalani`wshi` gominoidti`n’ (tar muri`n maymi`l) shi`nji`r qatari`nda qoyi`w u’zliksiz  boli`wi` u’lken mashqala tur. Juwmaqlaw na’tiyjesinde sheklengen material tiykari`nda shi`g’ari`lg’an juwmaq  bilesiz, ashi`q tali`qlawg’a h’a’m qaraw belgili da’rejede basekige ali`p keledi.

         Qazi`lma qaldi`qlardan tabi`lg’an fakt ori`nlani`p ati`rg’an qazi`wda a’h’myietli bolmasada tabi`lg’an zatti`n’ isenimliligi  bah’alani`wi`n ta’myinlew kerek. Mi`sali`: tariyxi`y da’wirge deyingi maymi`ldi`n’ Gigantopithecusblacki u’lken tisinin’ aptekadan qubla Kitaydan, keyin ko’p sandag’i` u’lgileri Aziyani`n’ basqa qazi`wlari`nda tabi`lg’an.

         Adamlar izertlew sani`n h’a’r ji`l sayi`n uzi`n boli`p barati`rg’ani`n ko’rsetedi. Bul usi`ldi` klassifikatsiya  etiw kerek. Sebebi ol absolyut  yamasa sali`sti`rmali` sa’neni bereme h’a’m olar barli`q pleitotsenge yamasa kaynozoy erasi`na yamasa tek sali`sti`rmali` o’tken geologiyali`q qatlamg’a tu’sinik bermeydi.

         A’piwayi` adamlar qa’dimgi qa’legen sa’neni yamasa ani`q sa’neni ku’n menen ani`qlaydi`. Million ji`l keyingi  waqi`tta ku’n kalendari` menen ani`qlawdi` qollani`ladi`. Biraq texnikali`q mu’mkinshilikler ko’p ani`qli`qti` ta’miynleydi, msali`, a’yyemgi yavan adami`  pekin adami`nan ertrek payda bolg’an boli`wi` kerek. Biraq anaya ya mi`nawsi`nda ani`q uaqti`n ko’rsetiwge ani`q isenim joq, tek 400-500 mi`n’ ji`l keyingi da’wir dep esaplaw mu’mkin. Birinshi sa’neler geologiyali`q qatlamdi` ani`qlaw joli` menen ju’rgizildi. Tabi`lg’an qazi`lmani` h’a’r qi`yli`  qatlamnan tabi`li`wi`na  qarap rekonstruktsiyalaw tiykari`nda oni`n’ qaysi` uaqi`ttan ekenin ani`qladi`. Bul usi`l sali`sti`rmali` jasi`n ani`qlawg’a boladi`. Ha’zirgi uaqi`tta ani`q jasi`n ani`qlaw birinshi ret 1940-j payda boldi`. Bunda radioaktiv uranni`n’ izotopi`ni`n’ tarqali`wi`na h’a’m oni`n’ tarqalmay qalg’an bo’legine qarap qazi`lmani`n’ jasi`n ani`qlawg’a boladi`. Bunda uglerod (azotqa aylani`wshi`) h’a’m Uran –238 tarqali`wi`nan  Teriw 230 h’a’m radiy-336 payda boladi`. Eger qaldi`q kaliyge bay porodada tabi`lsa kaliy argonoid usi`li` qollani`ladi`. Bunda kaliy 40 ti`n’ tarqali`wi`nan argon 40 payda boladi`, solay etip poroda ani`qlanadi`.

Kaliy-argonli` usi`l pleiotsen h’a’m pleyestotsen tabi`lmalari`nan sa’nesin ani`qlawdi`n’ tiykari`. Uglerod usi`li` absolyut ji`li`n ani`qlawda bah’ali` h’a’m kishi diapazong’a iye (50 mi`n’ ji`l). Aminokislota menen ji`li`n ani`qlaw usi`li` ju’da’  isenimli emes. Organizm o’lgende L izomeri, D izomerge aylanadi`. D h’a’m L izomerlerinin’  qatnasi`na qarap su’yektin’ jasi` ani`qlanadi`. Bunday o’zgeriw tezligi temperaturag’a baylani`sli`, al qazi`lma tabi`lmag’a buri`ng’i` temperaturani`n’ ta’sirin ani`qlaw qi`yi`n.

Sol o’zgerislerge jerdin’ magnit maydani`ni`n’ o’zgeriwin belgilew arqali` tabi`lg’an qazi`lmani`n’ jasi`n ani`qlawg’a boladi`.

Maymi`l h’a’m adamlardi`n’  uqsasli`g’i`, parqi`.

Adam ta’rizli maymi`ldi`n’ (antropoid) h’a’m adamni`n’ uqsasli`g’i`n ko’pshilik anatomiyali`q h’a’m funktsionalli`q uqsasli`q ayri`qshali`g’i` da’lil boli`p esaplanadi`. Oni` birinshi ret Ch.Darvinnin’  ta’repdari` T.Geksli ani`qladi`. Sali`sti`rmali`-anatomiyali`q izertlew o’tkizip adam menen joqari` maymi`l arasi`ndag’i` ayi`rmashi`li`q joqari` h’a’m to’men maymi`l arasi`ndag’i` ayi`rmashi`li`q joqari` h’a’m to’men maymi`l arasi`ndag’i` ayi`rmashi`li`qqa qarag’anda az ekenin ko’rsetti.

Si`rtqi` ko’rinisi boyi`nsha adam h’a’m adam ta’rizli maymi`l denesinin’ u’lkenligi, denesinen ayag’i`ni`n’ uzi`nli`g’i`, moyi`nni`n’ uzi`nli`g’i`, iyinnin’ ken’ligi oti`rg’i`sh mozoldi`n’ bolmawi`, muri`nni`n’ bet tegisliginen shi`g’i`p turi`wi`, qulaq qalqani`ni`n’ uqsasli`g’i`n da’lilleydi. Antropoidlardi`n’ denesi mami`q ju’nsiz siyrek ju’n menen  qaplang’an h’a’m oni`n’ arasi`nan terisi ko’rinip turadi`. Adam mimikasi`na ju’da’ uqsas.

İshki organlari`nan o’kpe bo’leklerinin’ sani`, bu’yrektegi sarg’i`shlar sani`, qurt ta’rizli soqi`r ishegi azi`w tistegi du’mpeshiklerdin’ bir  kelisikli   ko’mekey du’zilisinin’ uqsasli`g’i` t.b.

Ji`ni`si`y ko’beyiw waqti` h’a’m eki qabatli`qti`n’ waqti` adam ta’rizli maymi`lda tap adamdag’i`day.

Bioximiyali`q ko’rsetkishi boyi`nshaa ju’da’  jaqi`n: 4  qan gruppasi`, belok almasi`w reaktsiyasi`ni`n’ uqsasli`g’i`, kesellikleri. Adam ta’rizli maymi`l adamni`n’ ko’p keselliklerin izertlewde eksperimental boli`wi` tosattan emes. Adam  h’a’m antropoidlar xromosoma sani` boyi`nshada uqsas (adamda 46, shimpanzede gorilla, orangutanda 48). Ko’p ta’repleme  a’h’miyetli gemoglobin, mioglobin t.b. beloklardi`n’ birinshi du’zilisi boyi`nshada uqsas.

Biraq adam h’a’m antropoidlar arasi`nda adamni`n’ tik ju’riwge o’tiwshi  baylani`sli` sezilerli ayi`rmashi`li`qqa iye. Adamni`n’ omi`rtqa bag’anasi`S ta’rizli iyilgen, tabani` (oyi`qqa iye). Ol ju’rgende qozg’ali`wdi` jen’illestiredi. Adam tik ju’rgende janbas o’zine ishki organlar basi`mi`n qabi`llaydi`. Sog’an baylani`sli` oni`n’ du’zilisi antropoidlardan keskin ayi`ri`ladi`. Ol pa’s ken’ segiz ko’z benen  bekkem birikken. Barmaqlari`ni`n’ du’zilisi boyi`nshada keskirt ayri`ladi`. Adamni`n’ qoli`ni`n’ u’lken barmag’i` ku’shli rawajlang’an, bas qasi`nan ku’shli qarama-qarsi` jaylasqan h’a’m h’a’reketshen’. Barmaqlari`ni`n’ bunday du’zilisiwi h’a’r qi`yli` h’a’m na’zik h’a’reketleniw uqi`pli`li`g’i`na iye. Antropoidlarda ag’ashta jasawi`na baylani`sli` qoli`ni`n’ barmaqlari`  ilgish ta’rizli, tabanlari` uslawshi` tipte.

Ag’ashta qozg’alg’anda adam ta’rizli maymi`l tabanni`n’ si`rtqi` shetine tayanadi`, tek salmaqli`qta aldi`n’g’i` ayag’i` menen saqlaydi`.  Barmaq tabani` menen ju’retug’i`n gorillada toli`q tegislengen h’alda bolmaydi`.

Adam h’a’m antropoidlar arasi`nda miy h’a’m bas su’yegi du’zilisinde de ayri`ladi`. Adamni`n’ bas su’yegi su’yek qi`ri`na h’a’m tutas iyek asti` dugasi`na iye emes. Miy  bo’limi su’yeklerge bet bo’liminen joqari`, man’lay, sheke, jaq a’zzilew, qazi`q tisi kishi, to’mengi jaqta iyek asti` o’sikshe. Maymi`lda kerisinshe, bet bo’limi ku’shli rawajlang’an ayi`rmashi`lq joq.

Primatlar tuwi`si`ni`n’ si`patlamasi`

Ha’zirgi uaqi`tta jasawshi` primatlardi`n’ arasi`nda bul topardi`n’ evolyutsiyasi`ni`n’ h’a’r qi`yli` basqi`shi` keltirilgen mel da’wirine ta’n h’aywanlardan adam u’lken adam ta’rizli maymi`llardi` h’a’m adamg’a deyin.

Primatlardi`n’ adaptatsiyali`q xarakter belgileri nerv sistemasi`ni`n’ ayri`m bo’limlerinin’ shekten ti`s joqari` rawajlani`wi`, ayri`qsha bas miydin’ aqi`lli` minezine baylani`sli`  h’a’m bulshi`q etinin’ shaqqan, na’zik h’a’reketinin’ bo’limleri. Nerv sistemasi`ni`n’ bunday rawajlani`wi`, primatlardi`n’ h’a’m ko’pshilik h’a’zirgi formalari`ni`n’ ag’ashta jasawi`na baylani`sli`. Ag’ashta jasawshi` shaqqanli`q h’a’m seziw organlari`ni`n’ jaqsi` rawajlani`wi` za’ru’rli. Ag’ashtan ag’ashqa sekiriwshi ko’zi jaqsi`  rawajlang’an boli`wi` za’ru’r. Ko’pshilk primatlarda 2 ko’zi alg’a qaraydi` h’a’m sonli`qtan sol ko’rinisti bir ko’riwge jag’day tuwg’i`zadi`.

Primatlardi`n’ evolyutsiyasi`nda bas su’yeginin’ bet bo’limi a’stelik penen  qi`sqalani`p bradi`. Bul o’zgeriw adaptivlik h’a’reketke iye. Sonli`qtan aldi`na qarag’an 2 ko’z benen qorshag’an ortali`qqa qarawi`na h’esh na’rse qarsi`li`q etpeydi. Tumsi`g’i`ni`n’ qi`sqari`wi` jag’i`ni`n’ qi`sqari`wi`na h’a’m tisinin’ belgili  bo’leginin’ jog’ali`wi`na ali`p keledi.

Bir ta’repten antropogenezde miy quwi`sli`g’i` u’lkeyip miyinin’ adaptivlik h’a’m ko’leminin’ o’siwine ali`p keledi. Ekinshi ta’repten bas su’yeginin’ miy quti`si`ni`n’ konfiguratsiyasi` h’a’m du’zilisi qorshag’an ortali`q foktorlari`na sali`sti`rmali` beyimlesken bag’darda az aldi`na bo’lekleniw bag’dari`nada o’zgeredi.

Bul bas miy quti`si`ni`n’ qayta du’ziliwine ta’sir jasaydi` miy qayta aylani`w teoriyasi`na toli`q tuwra keledi.

Arxantroplardi`n’, palentroplardi`n’ bas su’yeginin’ ko’z aldi` h’a’m jelke valiki arnawli` konstruktsiya dep qarawg’a boladi` tayani`sh saqi`yna. Antropogenezde miy quti`si`  su’yeginin’  basi`m jag’dayda biyikligine u’lkeyiwi h’a’m oni`n’ konfiguratsiyasi`ni`n’ sporoigeskiy kupola  formasi`ni`n’  kupola formasi`na konfiguratsiyasi`ni`n’ o’zgeriwi yari`mi`nan ellips ta’rizli u’sti raspori`ni`n’ kemeyiwine h’a’m faspor saqi`ynasi`ni`n’ jog’ali`wi`na ali`p keledi. (ko’z aldi` h’a’m jelke valik) Ha’r qi`yli` zi`yanli` ta’sirine adaptatsiya na’tiyjesinde payda boladi`.

Bas su’yeginin’ qayta du’zilisinin’ tabi`li`wlari` klimatli`q geografiyali`q turaqli`li`g’i`nan tan’lawdan bas miy ko’lemine ta’siri toqtag’annan keyin payda bolg’ani`n sa’wlelendiredi h’a’m realli`q (populyatsiyali`q) qa’liplesiwdin’ sali`sti`rma g’a’rezsizligin h’a’m miy quti`si`n konstruktivlik o’zgesheligin da’lilleydi.

Primatlardi`n’ ayaq qoli`ni`n’ 5 barmag’i`ni`n’ birewi qalg’ani`na sali`sti`rmali` qarama-qarsi` jaylasqan. Usi`g’an baylani`sli` ag’ash shaqasi`n  yamasa awqati`n uslawi` mu’mkin. Barmag’i` seziwshi yari`m sheshka menen ko’binshe tas ti`rnaq penen tamalang’an h’aywanlardikindey iymek emes.

Primatlardi`n’ evolyutsiyasi`ni`n’ erte basqi`shi`nda (yari`m maymi`l) ti`shqan tu’rin esletedi h’a’m terekte jasag’an. Ha’zir jasawshi` usi` yari`m maymi`l  tuwi`si` turpayi` kri`sag’a yamasa ti`shqang’a usaydi`.

Yari`m maymi`ldi`n’ evolyutsiyali`q alg’a ilgerilegen wa’kili  uzi`ntaban, (terekte tu’nde jasawshi`) ko’zi u’lken, barmag’i` ji`rtqi`shti`rnaq, ti`rnaq, joqari` primatlarday ju’n menen qaplang’an, beti qozg’almali`. Joqari` primatlarda bir-biri menen pikirlesiwin miyshe, al basqa su’t emiziwshiler iyis seziw atqaradi`.

Joqari` primatlar (sonnan adam ta’rizli h’a’m adam) ren’di aji`rati`wshi` stretik ko’zge do’n’gelek bas su’yegine h’a’m sali`sti`rmali` u’lken, jaqsi` rawajlang’an bas miyge iye. Usi`g’an baylani`sli` quramali` minez formalari`n u’yreniwge uqi`pli`. Usi`g’an qaramastan ko’pshilik qozg’ali`sqa 4 ayag’i` menen h’a’reketlenedi, ayri`m ag’ashta jasawshi` maymi`llar ko’pshilik uaqti`nda tik jag’dayi`nda boladi`. Tik ju’riw antropoidlardi`n’ evolyutsiyasi`nda u’lken rol oynaydi`. Ol aldi`n’g’i` ayag’i`n azi`qlari`n ali`w, balalari`na qaraw h’a’m h’a’r qi`yli` funktsiyalardi` atqari`wg’a bosaydi`.

Ha’zirgi uaqi`tta adam ta’rizli maymi`llardi`n’ 4 tui`wsi` jasaydi`. Gibbon, orangutang, gorilla, shimpanze. Olardi`n’ barli`g’i` evropada jasaydi` h’a’m barli`q du’zilisi minezi qalg’an maymi`llar menen arali`q jag’daydi` iyeleydi.

Adam ta’rizli maymi`llardi`n’ arqa miyi basqa maymi`llardan sali`sti`rmali`  quyri`g’i` joq. Sonli`qtan belin du’ziw uslap turi`wg’a qolayli`.

Adam ta’rizli  maymi`llar gominoidtay ken’ ko’kirek kletkasi`na iye. Biraq bul  2 topar sani` menen ayri`ladi`, aldi`n’g’i` ayag’i` h’a’m omi`rtqali` braxiotsiyag’a ko’birek  iykemlesken, gu’rek h’a’m kesiwshi tisi gominoidlar tisinen irilew,  ku’shlilew. Gorilla, shimpanze ko’p waqti`n jerde o’tkeredi. Ju’rgende ko’birek artqi` ayag’i`na tayanadi`, qoli` su’yegi tas h’a’m awqati`n basqada  zatlardi` ali`p ju’rip qozg’alti`w xi`zmetin atqaradi`.

Keyingi bir neshe on ji`lli`qta bioximikler olardi`n’ xromosomasi` h’a’m beloklari`n  sali`sti`ra oti`ri`p organizmlerdin’ tuwi`sli`g’i`n  ani`qlaw metodi`n islep shi`qti`. Gendegi beloklari` instruktsiya boyi`nsha sintezlenedi. Joqarg’i`  2  tu’rdin’ ua’killerinin’ belogi` qansha jaqi`n kelse, olardi`n’ genetik kartasi`da h’a’m tu’r arasi`ndag’i` tuwi`sli`g’i`da jaqi`n.

Adam h’a’m shimpanzenin’ belogi ooT uqsas. Bul mag’li`wmat h’a’m dene du’zilisinin’ uqsasli`g’i`, h’a’zirgi jasawshi` organizmlr arasi`nda bizin’ ata-tegimizge ju’da’ jaqi`ni`. Biologlar adamlar tikkeley shimpanzeden kelip shi`qqan dep esaplaydi`, 2  tu’rde 1 neshe mln buri`n jasag’an. Uli`wma adam ta’rizli maymi`ldan kedip shi`qqan. Olardi` bir-birinen birneshe o’lgen tu’rler aji`ratadi`.

Gorillag’a aylang’an ata-tek liniyasi` gomonoidlar liniyasi`nan aji`ralg’an shimpanze bir qansha buri`ni`raq, bunnan buri`n orangutan ti`rnag’i` payda bolg’an.

Jaqi`nda antropologlar ta’repinen tabi`lg’an  bir neshe za’ru’rli qazi`lma qaldi`lari`n tapti` h’a’m qayta barli`q mag’li`wmatlardi` talladi`. Bul tu’siniksizliklerdi azda bolsa ali`p taslawg’a mu’mkinshilik berdi. Biraq solay bolsada bir neshe mashqalalar qaldi`.

Bizin’ h’a’zir jasawshi` jaqi`nlari`mi`z adam trizli maymi`l, bizin’ ata-tegimizdi qi`di`ri`w Afrikada ju’rgizilgen.

2.2. Adam h’a’m maymi`llardi`n’ kelip shi`g’i`wi`nda palentologik da’liller.

Primatlar otryadi` - 1. Yari`mmaymi`llar (Prosirmi). 2. Joqari` primatlar (Antihropidea).  3. Taza svet maymi`li` (kaputsinalar, marmozetkalar). 4. Go’ne kuk maymi`l (makaka, paviga) na bo’linedi.

Ha’zirgi jasawshi` maymi`llar arasi`nda evalyutsiyali`q rawajlani`wdi`n’ h’a’r qi`yli` basqi`shi`ndag’i` por da’wirindegi su’t emiziwshiler, adam ta’rizli maymi`llardan adamg’a deyin ushi`rasadi`.

Primatlardi`n’ o’zine ta’n iykemlesiwshilik (adaptatsiyali`q) belgisi nerv sistemasi`ni`n’ ayri`m bo’limi ju’da’ joqari` rawajlang’an ayri`qsha bas miynin’ aqi`lli`, minez h’a’m bulshi`q ettin’ shaqqan, na’zik h’a’reketin basqaratug’i`n bo’limi. Primatlar ata-teginin’ h’a’m h’a’zirgi lerakin nerv sistemasi`ni`n’ bunday rawajlani`wi` ag’ashta jasaw ushi`n shaqqanli`q h’a’m seziw organi` jaqsi` boli`wi` za’ru’rli. Ag’ashtan ag’ashqa sekiriwine jaqsi` ko’z boli`wi` sha’rt. Ko’pshilik primatlardi`n’ eki ko’zi aldi`na  qarag’an h’a’m birden ko’rinisti stereoskopiyali`q (ken’islik) ko’riw payda etedi.

 Primatlarda evolyutsiyali`q protsesste bas su’yeginin’ bet bo’limi a’ste qi`sqaradi`. Bul o’zgeriw qorshag’an du’nyag’a eki ko’zi menen qarawg’a tosqi`nli`q jasamawg’a adaptatsiyasi` boli`wi` kerek. Tumsi`g’i`ni`n’ kelteriwi menen jag’i` kelteredi h’a’m tisi kemeyedi.

Ekinshi ta’repten antropogenezde miy quti`si` u’lkeyedi, bas miydin’ massasi` h’a’m ko’lemi artadi`. Miy quti`si` su’yeginin’ konfiguratsiyasi` h’a’m strukturasi` ortali`qti`n’ mexanik ta’sirinen bo’lekleniwi bag’dari`nda o’zgeredi.

Primatlardi`n’ barli`q ayaqlari`nda bes barmaqqa iye bolsa bir barmag’i` basqalari`na sali`sti`rmali` qarama qarsi` jaylasqan. Oni`n’ ja’rdeminde ag’ash shaqasi`n yamasa awqatti` uslaydi` h’a’m barmag’i` seziwshi yari`m qi`lshi`qqa iye h’a’m jalpaq tarmaqqa iye.

Primatlar evolyutsiyasi`ni`n’ da’slepki basqi`shi`nda ag’ashta jasaytug’i`n ti`shqan tu’rine uqsaydi`. Bul yari`m maymi`ldi`n’ tumsi`g’i` kri`sag’a yamasa ti`shqang’a uqsas  tupoy. Evalyutsiyada alg’a ilgerlegeni wa’kili yari`m maymi`l boli`p iri toli`q steoroskopiyali`q ko’zli  tu’nde jasawshi` joqarg’a erni ju’ni menen jabi`lg’an, beti qozg’almali` indiya uzi`ntaban. Joqari` primatlarda bir-biri menen xabar jetkeriw mimika arqali` boladi`. Al basqa su’t emiziwshilerde xabar almasi`w xi`zmetin seziw atqaradi`.

Ha’zirgi waqi`tta adam ta’rizli maymi`ldi`n’ 4 tu’ri: gibbon, orangutang, gorilla, shimpanze jasaydi`. Buladi`n’ ba’ri eski du’nya Evropada jasaydi` h’a’m o’zinin’ minezi, du’zilisi boyi`nsha qalg’an maymi`llar h’a’m gomonoilardi`n’ arali`q adam arali`q emes semeystvosi`.

Adam ta’rizli maymi`l gomonoidlarday ken’ ko’krek kletkag’a iye. Biraq eki gruppa maymi`llardi`n’ aldi`n’g’i` ayag’i` h’a’m omi`rtqasi` braxiyatsiyag’a (ag’ashta ju’riwge) biyimlesken, gu’rek h’a’m qazi`q tisi gominoidtan irilew h’a’m ku’shlirek.

Oligotsen epoxasi`nda Evropa, Afrikadan preplopitek, proxilob Egipetten, pliotsitek Frantsiyadan, limnopletek Keniyadan tabi`lg’an. Ko’pshilik qa’niygeler bular adamni`n’ ata-tegine jatpaydi`, ko’birek h’a’zirgi Gibbonlarg’a ali`p keledi dep ko’rsetedi. Oligotsen 13 mln ji`l dawam etken h’a’m antropoidlardi`n’ nuqtali` adaptiplik tarali`w da’wiri boldi`.

Miotsende ju’da’ qi`zi`qli` qazi`lma qaldi`qlari` tabi`ladi`. Olar ken’ tarqalg’an shipanze u’lkenligindey drenopitekler boli`p, Afrika, Evropa, Aziyada jasag’an. Ayri`m belgileri boyi`nsha  mi`sali`Molyari`ni`n’ shaynaw u’sti boyi`nsha adam h’a’m maymi`ldi`n’ baslani`wi` nuqtasi` tuwri` keledi. İndiyadan tabi`lg’an qazi`lmani`n’ birewi romopitek en’ ertedegi geminoyd dep esaplaydi`. Oni`n’ jasi` 19-12 mln ji`l.

Romonopitek-Ronopithecus. Birinshi gominoidlardan ku’shli o’zgergen. Keyinirek Pakistanda uqsas Sinapithecusinicusqaldi`g’i` tabi`lg’an. Ha’zirgi waqi`tta bir qansha antropologlar barli`q ramapitekler qaldi`g’i`n Sinapithecusdep ataydi`. Sinapitekler qaldi`g’i`n izertlew ol adam ta’rizli maymi`l tu’rine sali`sti`rg’anda orangutanga jaqi`nli`g’i`n ko’rsetedi. Biomolekulyarli`q izertlew orangutang shimpanze h’a’m gorillag’a qarag’anda adamni`n’ qashi`g’i`raq tui`si`.

Jaqi`ng’a shekem adam evalyutsiyasi`ndag’i` 6 mlnnan 2 mln ji`l sozi`lg’an pliotsen epoxasi`nda qazi`lma ji`lnamasi`ni`n’ u’lken aq dag’i` boli`p kelgenlikten adam evolyutsiyasi`n izertlewde pliotsen ju’da’ za’ru’rli. Sebebi pleistotsen epoxasi`nda birinshi ani`q h’a’m basekisiz gominoyd qaldi`g’i` avstralopitekler tabi`lg’an.

Bul juqa su’yekli onsha u’lken emes tirishilik ertedegi h’aqi`yqi`y gominoidlar. Birinshi oni`n’ bala bas su’yeginin’ bo’legi 1924 Begui`nal ende Taunsqa jaqi`n karerde Kusa afrikali` anatomik R. Dorton tapqan.

Pongoid h’a’m gominoyd shaqasi`ni`n’ ju’da’ erte aji`ralg’ani` İndiyani`n’ arqa ta’repinen tabi`lg’an qazi`lma qaldi`q ramopitekler. Kri`m quday ati` menen atalg’an. Ramopitekler miotsen aqi`ri`nda yamasa pliotsennin’ aqi`ri`nda shama menen 12-14 mln ji`l keyin jasag’an. Tisinin’ du’zilisine qarap olar adam ta’rizli maymi`lg’a qarag’anda ko’birek adamg’a uqsasi`raq. Solay etip olar evolyutsiyani`n’ gominoidlar shaqasi`n du’zedi.

Adam tarizli maymi`ldi`n’ adamg’a aylani`wi` tik ju’riwine o’tiwi h’a’m soni`n’ menen aldi`ng’i` ayag’i`ni`n’ ju’riwinde tayani`sh xi`zmetin atqari`wdan bosang’ani`na baylani`sli`.

Romopiteklerdin’ qaldi`qlari` Shi`g’i`s Aziyadan (Keniyadan 1962) Evropadan (Vengriya, Turtsiya) tabi`lg’an.

III-BAP

Evolyutsion psixologiyani`n’ jetiskenlikleri

31-su’wret. İlimiybilimlerdin’jag’i`msi`zli`g’i`balalarpsixologiyasi`tiykarlari`nabari`ptaqaladi`.

Darvin boljawlari` a’dettegidey ju’zege asadi`. Bul «Tu’rlerdin’ kelip shi`g’i`wi`» ni`n’ juwmaqlawshi` babi`na toli`g’i` menen tiyisli boladi`: «Keleshekte men soni` ko’re alaman, ja’ne jan’adan a’h’miyetli izertlew  maydanlari` ashi`ladi`. Psixologiya h’a’r bir aqi`li`y si`pat h’a’m uqi`pli`li`qti` kem – kemnen iyelep bari`p bekkelew za’ru’r».

Darvin ideyalari` o’z da’wirin ko’p jag’i`nan ani`qladi`, evolyutsion psixologiyani`n’  rawajlani`wi` da’slebinde a’stelik penen boli`p o’tti. Barli`q evolyutsiyali`q ideyalari`ni`n’ ishinde tap usi` adam psixikasi`ni`n’ biologiyali`q, evolyutsiyali`q kelip shi`g’i`wi` h’aqki`ndag’i` ideyasi` ken’ ja’ma’a’tshilik, din xi`zmetkerleri, h’a’tte ko’plegen ali`mlar ta’repinen en’ keskin qarama-qarsi`li`qqa ushi`rap kelmekte. İnsang’a o’zinin’ tuwma dualizmge iykemlesiwshiliginen quti`li`wi`, yag’ni`y materialli`q h’a’m ruwxi`y du’nya dep atalatug’i`n sferalar arasi`nan o’tip bolmas shegarani` o’tkeriw ju’da’ qi`yi`n boladi`. Menshikli a’h’miyetlilik h’a’m unikalli`li`q sezimlerinen ayi`ri`li`w da ju’da’ qi`yi`nshi`li`q penen keshedi. Eger jer a’lemnin’ orayi` emes eken, adam da barli`g’i`n do’retiwshi emes, biraq ol janzat esaplani`p, ol ta’biyatti`n’ ko’zsiz ku’shlerinin’ h’u’kimdarli`g’i`nan quti`lg’an h’a’m qanday da bir jollar menen o’zinin’ joqari` psixikali`q  si`patlari`na qol jetkergen boladi` (31-su’wret).

Sonsha ku’shli qarsi`li`qlarg’a  qaramastan, evolyutsiyali`q ta’sir ba’ri bir ilimiy psixologiya  h’a’m insan etologiyasi`nda u’stemligin saqlap qala aldi`. Biraq ta usi` bag’darda shug’i`llanatug’i`n ali`mlar o’z pozitsiyalari`n h’a’r qanday  topi`li`wlardan aktiv tu’rde qorg’awga umi`tli`wi` tuwri` kelmekte, bul gu’restin’ ushli`g’i` h’a’tteki en’ abroyli` ilimiy jurnallardi`n’ betlerine shekem kirip barmaqta. Ma’selen, jaqi`nda  Nature jurnali`ni`n’ redaktsiyasi` amerikali` siyasatshi`lardi`n’ antievolyutsiyali`q shi`g’i`wlari`na bildiriw ja’riyalawi`na tuwri` keldi: «insan denesi de, aqi`l oyi`da evolyutsiya joli` menen a’yyemgi primatlardan kelip shi`qqan. İnsan oylawi`ni`n’ usi`li` usi`nday kelip shi`g’i`w h’aqki`nda sonshelli isenimli guwali`q bere aladi`, bul su’yeklerdin’, immunli`q sistemani`n’  yaki ko’z qabi`ni`n’  du’zilisi  h’a’m xi`zmet atqari`wi` si`yaqli`. Bul tek neyronlardi`n’ xi`zmet atqari`w mexanizmine g’ana emes, al bizin’ a’dep – ikramli`li`g’i`mi`zdi`n’  h’a’r qi`yli`  aspektlerine de tiyisli boladi`….»(Evolutionandthebrain (Editorial) // Nature. 2007. V. 447. P. 753).İnsanqudaydi`n’qu’dretimenenjaralmag’an.

Son’g’i`ji`llardabizin’psixikami`zdi`n’en’  «joqari`» moralsi`yaqli`ko’rinisleritoli`qmaterialli`qtiykarg’aiyeekenliginda’lillewshifaktorlartezlikpenenko’plepji`ynalmaqta; Sa’ykespsixologiyali`qmexanizmlerbiologiyali`qevolyutsiyaaqi`betindekelipshi`qqan. Lekin, h’eshkimdeta’rbiyah’a’mma’deniymiyrasti`n’rolinbiykarlamaydi`.

Ma’selen, bizin’moralli`qtali`qlawlari`mi`zdi`n’olyakibulaspektlerinejuwapberetug’i`nmiyimizdin’konkretoblastlari`ani`qlanbaqta. Atapaytqanda, qabi`g’i`ekita’replemezi`yanlang’anadamlardaqi`ynali`wh’a’mayi`bi`nseziniwuqi`plari`joqboli`pketedi, biraqbundaintellektih’a’mmiyinin’basqabarli`qfunktsiyalari`toli`qsaqlani`pqaladi`. Bundayadamlarsanali`tu’rdejaqsi`ni`jamannanaji`rataaladi`, biraqtaa’meldemoralli`qtali`qlawmexanizmindeemotsialli`qqurawshi`si`joqboli`wi`o’zineta’nkemshiliklerge, usi`mexanizmnin’xi`zmetinatqari`wi`ndashetlewlerdin’boli`wi`naali`pkeledi. Bundayadamlarmoralli`qtali`qlawlardi`salqi`nesappenen: «ekivarianttanqaysi`birijuwmag’i`ndamaksimalpaydah’a’mminimalzi`yankeltiredi» ali`pbaradi`. Alsalamatadamlarja’neo’zemotsiyalari`nadaju’ginedi.

Bundayfaktlarinsanruwxi`yli`g’i`ni`n’materialli`q, neyrologiyali`qtiykarlari`ni`n’barekenliginbildiredi. Biraqpsixikani`n’bulo’zgesheliklerinin’evolyutsiyasi`h’aqki`ndaaytqanda, olardi`n’toli`qbolmasadamiyrasxorli`q, genetikali`qta’biyatqaiyeekenligin, olaro’zgeriwshen’liktibasi`nankeshirgenin,  soni`n’ushi`ndaolarg’atan’lawdi`n’ta’sirko’rsetetug’i`nlg’i`nda’lillewkerek.

Bundayizertlewlero’tkerilmekteh’a’mqi`zi`qli`juwmaqlardi`bermekte. Ma’selen, jaqi`ntuwi`sli`qanalizih’a’mbasqametodlarja’rdemindebizin’isengishlik, qanaatlani`wsi`yaqli` (David Cesarini etal 2008), kooperatsiyag’abeyimlilik, «ten’likkeumti`li`w» (egalitarizm) (WallaceB., etal 2007) h’a’mh’a’ttesiyasiyko’zqaraslartoli`qemesra’wishte  (Martinetal., 1986. Transmissionofsocialattitudes) si`patlari`mi`zaytarli`qtaytu’rde, ta’rbiyag’aemes, genlergebaylani`sli`ekenligijaqi`ndako’rsetipo’tildi.  İsengishlikh’a’mqannatlani`wshi`li`qmiyrasli`qbelgiler; Siyasiyisenimlerqorqi`ni`shqabaylani`sli`boladi`. Bundayna’rselerdin’genetikali`qtiykarlari`ni`n’barekenliginin’isenimlistatikali`qda’llilewlerinson’g’i`ji`llardaali`wg’aerisildi. A’lbette, ko’pna’rseta’rbiyag’abaylani`sli`boladi`, biraqbizin’en’quramali`psixikali`qkeshinmelerimizdin’genetikali`qqurawshi`lari`ndaesapqaalmawdi`n’ilaji`joq.

Darvininsanni`n’ «ruwxi`ysezimi» ja’miyetlikturmi`sqa’lpinebaylani`sli`bizin’babalari`mi`zdarawajlang’aninstinktlergetiykarlanadi`depesapladi`. Bulideyabu’gingiku’ndeko’plegenfaktorlarmenentasti`yi`qlanbaqta.

Kooperatsiya h’a’m altruizm insan kollektivi turmi`si`nda  u’lken rol oynadi`. Bul qubi`li`s ta’biyatta ju’da’ ken’nen tarqalg’an boli`p, h’a’tte  bakteriyalarda da ushi`raydi`. Altruizmnin’ evolyutsiya bari`si`nda rawajlang’anli`g’i`n da’lillewshi bir qatar teoriyalar islep shi`g’i`lg’an. Olardi`n’  ishinen tuwi`sqanli`q  tan’lawdi`, retsiprok altruizmdi, tikkeley  bolmag’an retsiprokli`qti`  atap o’tiwge boladi`.

Bulardan oyi`n teoriyalari`na tiykarlang’an  bir qatar modeller,  ishki gruppali`q kooperatsiya  keskin gruppa arali`q konkurentsiyada ju’da’  ku’shli rawajlang’anli`g’i`n ayi`ri`qsha atap o’tedi. Gruppa arali`q konkurentsiya ishki gruppali`q kooperatsiyani` ta’miyinleydi. Bunda kooperatsiya h’a’m altruizm tek «o’zlerine» yag’ni`y o’z gruppasi` ag’zalari`na bag’darlanatug’i`ni` ta’biyg’i`y na’rse. Bunday gruppali`q altruizmnin’ keri ta’repi paroxializm-o’zgelerge dushpani`li`q boli`p  tabi`ladi`.

Ko’plegen  evolyutsiyali`q psixologlar altruizmnin’ adamlarda da’slep  paroxializm menen kompleks tu’rde rawajlang’an dep esaplaydi`. Yag’ni`y,  bizin’ en’ a’jayi`p si`patlari`mi`z bolg’an-a’lpayi`mli`q, altruizm, o’z-ara ja’rdem-da’slep bizin’ en’ unamsi`z qi`li`qlari`mi`z bolg’an soni`n’ ishinde  gruppalar arali`q konfliktlerge, uri`slarg’a,  Kim biz benen bolmasa, Kim bizge uqsamasa, o’zin basqasha tutatug’i`nlar, olardi`n’ barli`g’i` menen dushpanli`li`qta boli`w menen   tikkeley baylani`sli` boladi`.

İtimal, Homo rodi`ni`n’ a’yyemgi wa’killerinde paroxial altruizmnin’ rawajlani`wi`nda Afrika savannalari`nda o’limtikler menen awqatlani`wg’a o’tiwi basli` rol oynag’an boli`wi` mu’mkin.

• Defitsit resurslardi` ten’ emes etip keskin bo’listiriwde gruppalar arali`q konkurentsiya keskinlesetug’i`n belgili.

• Gomininlerdin’ miyweler  h’a’m nasekomomalar menen awqatlani`wdan  savannada o’limtikler menen awqatlani`wg’a o’tiw – mine usi`ni`n’  o’zi – aq   ken’islikte en’ joqari` da’rejede ten’ emes etip bo’listiriletug’i`n resurslarag’a o’tiw boli`p esaplanadi`. Usi`ni`n’ o’zi gruppalar arali`q konkurentsiyani`n’ a’yyemgi adamlar kollektivleri arasi`nda keskin ku’sheyiwine  sebepshi bola aldi`.

Altruizmnin’ adamlarda da’slep paroxializm menen kompleks tu’rde rawajlang’an (Choi J. K., etal 2007) degen boljaw psixologiyali`q eksperimentler juwmaqlari` menen qosi`msha tu’rde tasti`yi`qlanadi`, oni`n’  bari`si`nda, ma’selen, kishkene balalarda alturizm h’a’m  paroxializm a’melde birgelikte, ma’selen 5-7 jaslari`nda rawajlanadi`, bunda er balalarda  paroxializm de, altruizm de «o’zine» qarata qi`zlarg’a sali`sti`rg’anda  ku’shlirek boladi`. Bul evolyutsiyali`q  ko’z  qarastan tu’sinikli na’rse, sebebi alg’ashqi` ja’myette erler h’ayallarg’a qarag’anda gruppalar arali`q qarama-qarsi`li`qlardan ko’birek ja’bir tartti` h’a’m jen’iske eriskende ko’birek uti`sqa erise aldi`. (ErnstFehr, etal, 2008). Soni`n’  ushi`n da erlerde ishki gruppali`q kooperatsiya da, o’zgelerge degen dushpanli`q ta ku’shli rawajlandi`. Balalardag’i` alturizm ten’likke umti`li`wg’a baylani`sli`.

Ja’ne  basqa  bir izertlew gruppani`n’  ishinde konflikt tuwi`lg’anda  adamlardi`n’ lider si`pati`nda h’ayallardi`  tan’laytug’i`ni`n ko’rsetedi. Gruppa arali`q konkurentsiya, kerisinshe, er – liderlerdi keltirip shi`g’ari`wdi` ta’miyinleydi. Bul erler h’a’m h’ayallar psixikasi`ndag’i` tuwma o’zgeshelikler sebepli ju’zege kelgen boli`wi` mu’mkin, al bul erlerdin’  reproduktiv tabi`slari` alg’ashqi` ja’ma’a’tte grappalar arali`q qarama-qarsi`li`qlardi`n sheshiliwine ku’shli tu’rde baylani`sli` bolg’anli`g’i`nda, al h’ayallardi`n’  tabi`slari` bolsa ishki gruppali`q mashqalalardi`n’ unamli` tu’rde sheshiliwine baylani`sli` tu’rde  rawajlang’an. (MarkVanVugt, etal 2008).

İshki gruppali`q konfliktlerdin’  sheshimin tabi`w – h’ayallardi`n’ isi.

Darvin, belgili bolg’ani`nday, ji`ni`sli`q tan’law teoriyasi`n islep shi`qqan boli`p, ol sol da’wirdi ku’shli tu’rde ani`qlay alg’an bolsa da,  h’a’zirgi da’wirlilerge tu’siniksiz bolg’an. Tek 20 a’sirde g’ana ilimiy ja’ma’a’t usi` teoriyani`n’ qu’diretin bah’alay aldi`. Son’g’i` ji`llari` ko’plegen adam oy pikiri h’a’r qi`yli` h’a’m minez qulqi`ni`n’ (so’ylewinen baslap yumordi` seziwine shekem) rawajlani`wi`nda  ji`ni`sli`q  tan’lawdi`n’ mu’mkin bolg’an roli h’aqqi`nda tasti`yi`qlawlardi` ali`wg’a erisildi. A’dette bunday izertlewlerde evolyutsiyali`q modellerden kelip shi`g’atug’i`n izertlenetug’i`n  anaw  yaki mi`naw  juwmaqlar h’aqki`nda so’z etiledi. Ma’selen, insan tilleri toli`q ma’milede boli`w ushi`n za’ru’r  bolg’an so’zlerge qarag’anda a’dewir ko’p sandag’i` so’zlerge iye boladi`. Adamni`n’ lingvistikali`q uqi`pli`li`g’i` intellekt demonstratsiya qurali` si`pati`nda ko’rinetug’i`n ji`ni`sli`q  tan’law ta’sirinde rawajlandi` degen boljaw da bar. Eger boljaw duri`s bolsa, onda adamlar, a’sirese erler, qarama – qarsi` ji`ni`sti`n’ ko’z tartarli`q osoblari` si`pati`nda o’z so’zlerinde siyrek gezlesetug’i`n so’zlerdi jiyi qollani`wi` kerek boladi`. Buni`n’ usi`nday boli`wi` yaki bolmawi` mu’mkin ekenligin ani`qlaw h’aqqi`nda eksperimentler o’tkerilmekte. Bul jag’daylarda eksperimentler unamli`  na’tiyjesin berdi (Jeremy Rosenberg, etal 2008).

Go’zzal qi`zlardi` ko’rgende erler aqi`lli` so’ylewlerin baslaydi`. Yumor, qoli` ashi`qli`q h’a’m basqa sezimlerdin’  payda boli`wi` h’aqki`ndag’i` boljawlar usi` taqi`lette tekseriledi h’a’m tasti`yi`qlawlari`n tappaqta Yumordi` seziw h’a’m qoli` ashi`qli`q sezimleri – ji`ni`sli`q tan’lawdi`n’ na’tiyjesi.

32-su’wret. Kollektiv, kommi menen miy rawajlani`wi` arasi`ndag’i` korrelyatsiyasi`.

Oy pikirdin’ rawajlani`wi`nda ja’miyetlik turmi`s qa’lpinin’ a’h’miyetli roli h’aqki`ndag’i` boljawlari`  a’jayi`p  tu’rde  tasti`yi`qlawi`n taba aldi`. Primatlardi`n’ miyi h’a’m aqi`li`y uqi`pli`li`qlari`ni`n’ rawajlani`wi` ja’miyetlik turmi`s qa’lpi, qa’wimleslerinin’ qi`li`qlari`n aldi`nnan ko’re biliwshilik za’ru’rliligi, olardi` u’ylestiriw, olardi`  u’yreniw menen, sonday – aq, o’z qi`lwalari`nda alturizmdi egoizm menen jaqi`n da’rejede u’ylestire biliw menen u’zliksiz baylani`sta boladi`.Ko’plegen antropologlardi`n’ ko’z-qaraslari` bu’gingi ku’nde mine usi`nday. Primatlarda oy pikir miywelerdi na’tiyjeli tu’rde izlewde, yaki awqatlardi` qi`yi`nshi`li`q penen ali`natug’i`n ori`nlardan ali`wda rawajlang’an («ekologiyali`q intellekt gipotezasi`») degen ideya bu’gingi  ku’nde az sandag’i` o’z jaqlawshi`lari`na iye boli`p oti`r. Ol eger basqa h’aywanlar (ma’selen, tiyinler) awqatlari`n ali`p jewde usi`nday  wazi`ypalardi` tabi`sli` sheshe alatug’i`n, bunda olardi`n’ miyi kishkeneleginshe qala beretug’i`n bolsa, onda primatlarg’a bunday u’lken miydin’ nege kerek ekenligin tu’sindirip bere ali`wi` mu’mkin emes. Kerisinshe, h’a’r ta’repleme ko’plegen faktler menen tasti`yi`qlanadi`. Ma’selen, antropolog Robin Danbar miyinin’ o’lshemi h’a’m sotsial gruppa o’lshemi arasi`ndag’i` unamli` korrelyatsiyani`  maymi`llarda bayqag’an. Primatlar, ko’plegen  padali` mallardan o’zgeshe h’alda o’zinin’ padalaslari`n «ju’zinen» tani`y aladi` h’a’m  h’a’r biri menen belgili bir o’z – ara mu’na’sibetti ornatqan boladi`. Al jeke mu’na’sibetler – bul en’ intellektual iskerliginin’ resurslardi` en’ ko’p talap eteutg’i`n  tu’ri boli`p tabi`ladi`.

33-su’wret. Gomininlerji`yi`ndi`si`ni`n’ko’lemi (Miydin’ ko’lemine tiykarlang’an h’alda bah’alaw).

Bul korrelyatsiyani`n’  xarakteri bizin’ ata – babalari`mi`zda gruppani`n’  maksimal o’lshemi qanday bola ali`wi`n esaplawdan ibarat. Ha’zirgi zaman adami` ushi`n gruppani`n’ maksimal o’lshemi-150 adamnan ibarat boli`p shi`g’adi`. Biz bunday gruppada gruppani`n’ h’a’r bir ag’zasi` menen jeke mu’na’sibetlerimizdi a’melge asi`ri`w, oni`n’ reputatsiyasi`n biliwge h’.t.b uqi`pli` bola alami`z. Sotsiumlardi`n’ ja’ne irirek topari` ushi`n bir pu’tinlikti saqlay biliwdin’ qanday da bir qosi`msha mexanizmlerin a’melge asi`ri`p bari`w za’ru’r boladi`.

Ne ushi`n barli`q primatlardi`n’ ishinen tek adamlar g’ana en’ sanali` boli`p shi`g’adi`? Shi`nli`qqa en’ jaqi`n bolg’an boljawlardan birinde adamlar tek sotsial h’aywanlar g’ana boli`p qalmastan, al «ultrasotsialli`q» dep ko’rsetiledi. Tek adamlar g’ana o’z strukturasi` boyi`nsha printsipial tu’rde h’a’r qi`yli` bolg’an kollektivti sho’lkemlestire ali`wg’a uqi`pli` boli`p tabi`li`p, olar o’z u’rip-a’detleri, minez-quli`q normalari`, awqatlardi` ali`p jew usi`llari`, ishki gruppali`q mu’na’sibetler sistemasi`, shan’araqlari`ni`n’  du’zilisleri h’.t.b. menen o’zgeshelenedi.

Adamlarda quramali` sotsial  ortali`qta iskerligin ali`p bari`wlari`  ushi`n ani`q belgili bir plandag’i` intellektual uqi`plari` qanday da  bir  waqi`ttan baslap rawajlani`wi` tiyis boladi`. Ga’p effektivkommunikatsiya u’yretiw, en’ basli`si` - tek g’ana qi`lwalardi` g’ana emes, al o’z qa’wimleslerinin’ oy pikirleri h’a’m tileklerin de tu’siniwi (bunday tu’siniw «oy pikir teoriyasi`» dep ataladi`)  h’aqqi`nda  barmaqta.

34-su’wret. Sotsialma’deniyintelektualli`qqa’siyetler «Uli`wmali`q» qarag’andabalalardi`n’erterekrawajlani`wi`.

Usi`nday uqi`pli`li`qlar adamlarda qalayi`nsha ju’zege kelgen? Bul boyi`nsha eki alternativ boljawlar usi`ni`ladi`. Olar yaki intellekttin’ bir pu’tin ten’ o’lshewli rawajlani`wi` aqi`betinde «uli`wma intekllekt» gipotezasi`), yaki tap usi` sotsial-ma’deniy uqi`pli`li`qlardi`n’  spetsifikali`q, tar bag’dardag’i` rawajlani`wi` aqi`betinde ju’zege kelgen, al barli`q basqa (ma’selen, logikali`q oylaw, fizikali`q a’lemdegi sebep-bag’i`ni`n’qi`li`q baylani`slari`n ani`qlaw h’.t.b.) uqi`pli`li`g’i` qosi`msha, ekinshi da’rejeli («ma’deniy intellekt» gipotezasi`) si`pati`nda  keyinirek rawajlandi`.

Solay etip, ga’p bizin’ oy pikirimiz evolyutsiyasi`ni`n’ magistral bag’dari` h’aqki`nda barmaqta. Biz o’zi «uli`wma aqi`lli`raq» boldi`q pa,  yaki birinshi gezekte qatan’ tu’rde ani`qlang’an, sotsial – bag’darlang’an aqi`li`y uqi`pli`li`ri`mi`z, al basqalari` bolsa tek  solayi`nsha qa’liplesken be.

Geypara eksperimentalli`q mag’li`wmatlar ekinshi versiyani`n’ paydasi`na tasti`yi`qlanadi`. Ma’selen, balalar eki yari`m jasi`nda «sotsialli`q» xarakterdegi wazi`ypalardi` maymi`llarg’a qarag’anda aytarli`qtay uti`mli` ori`nlay alatug’i`ni` ko’rsetip o’tiledi, birak «fizikali`q» ma’selelrdi sheshiwde shimpanze h’a’m  orangutanglar olardan qali`spaydi` (35-su’wret.: insan  h’a’m maymi`l intellektleri arasi`ndag’i` basli` o’zgeshelik ani`qlandi`).

35-su’wret. İnsanh’a’mmaymi`lintellektleriarasi`ndag’i`basli`mimikaani`qlandi`.

Darvininsan  h’a’m basqa  h’aywanlarda o’z ishki sezimlerin  an’lati`wda uqsasli`q bar ekenligine birinshi boli`p itibari`n qaratti`. 1872 – ji`li` baspadan shi`qqan kitabi` mine usi`g’an arnalg’an edi. Biz bu’gingi ku’nde insanlar menen basqa  su’t emiziwshilerdin’ ishki sezimlerin an’lati`wi` tek si`rtlay uqsas boli`p qalmastan, al  olarda  genetikali`q  h’a’m bioximiyali`q  regulyatsiyalaw sistemasi` da ju’da’ uqsas ekenligin bilemiz. Solay etip,  neyrobiologiyali`q izertlewler h’a’r qi`yli` a’dep – ikrami`li`q ma’selelerdin’ sheshimlerin tabi`wda adamlarda birinshi gezekte miydin’ emotsionalli`q sfera menen baylani`sli` bolg’an oblastlari`ni`n’ aktivlesetug’i`ni`n ko’rsetip beredi. Ma’selen, a’dillik, ten’liq h’a’m uli`wmali`q h’a’zlik ma’seleleri menen baylani`sli` dillemalari`di` sheshiwde (Ming Hsu, etal 2008).

İtimal, minez quli`qti` emotsionalli`q jaqtan regulyatsiyalaw sistemasi` menen baylani`sli` geypara genlerdegi o’zgerisler antropogenezde a’h’miyetli rol oynag’an boli`wi` mu’mkin. Ma’selen, 2005 - ji`li` insanlar regulyator oblasti`nda prodinorfin belogi`n kodlasti`ri`wshi` gennin’ bir  qansha mutatsiyalari` menen joqari` da’rejeli maymi`llardan o’zgeshelenetug’i`ni`n ko’rsetti. Prodinorfin bir qansha neyropeptidlerdin’  baslang’i`shi` boli`p, emotsional statusti` regulyatsiyalaw h’a’m minez quli`qqa ta’sir ko’rsetiw, sotsialli`q baylani`slardi` qa’liplestiriw, u’yretiw h’a’m eslep qali`w menen baylani`sli` boladi`. Bul gen insanni`n’ ata  - babalari`nda unamli` tan’lap ali`wdi`n’ ta’siri asti`nda boldi` (RockmanMV, etal 2005) endofinler bizlerdi insan etip shi`g’ardi`.

36-su’wret. Genlerminezquli`qti`, alminezquli`qgenlerdibasqaradi`

Son’g’i` ji`llarda  sotsialli`q o’zin - o’zi uslap tuti`w  h’a’m jeke o’z – ara mu’na’sibetlerdin’ neyroximiyali`q tiykarlari`na u’lken kewil bo’linbekte. İnsan h’a’m basqa h’aywanlarda quramali` bolg’an usi` birden – bir regulyatsiya sistemalari` isleytug’i`n boli`p shi`qti`. Ga’p, atap aytqanda, shan’araq h’a’m ja’miyetlik mu’na’sibetlerdi regulyatsiyalawda oksitotsin h’a’mvazopressin  neyropeptidlerih’aqki`nda barmaqta (Donaldson, Young, 2008). Bunnan basqa, neyropeptidlerdin’ o’zleri h’a’r qi`yli` h’aywanlar a’melde bir qi`yli`, sebebi olar ja’ne de ju’da’ uqsas tu’rde iskerlik ko’rsetedi.

U’yrenilgen barli`q h’aywanlarda bul peptidler, olardi`n’ ta’sir ko’rsetiwinin’ ani`q mexanizmleri h’a’r tu’rli h’aywanlarda h’a’r qi`yli`  boli`wi`na qaramastan, ja’miyetlik h’a’m ji`ni`sli`q mu’na’sibetlerdi regulyatsiyalaydi`.

Oksitotsinomi`rtqali`larda urg’ashi`lardi`n’ ji`ni`sli`q o’zi - o’zi uslap tuti`wlari`n, sonday-aq, olardi`n’ balalari` h’a’m nekeles sherigine  tan’i`lg’anli`g’i`n  regulyatsiyalaydi`. Vazopressin erkeklerge, soni`n’ ishinde olardi`n’ agressivliligine, aymaqli`q o’zin uslap tuti`wlari`na h’a’m  urg’ashi`lari` menen mu’na’sibetlerine, h’a’mmesinen ko’birek ta’sir ko’rsetedi.

Urg’ashi`lari`ni`n’ monogamli`q ti`shqani`na oksitotsin ta’sirinde o’z jubaylasi`na pu’tkil o’mir boyi` baylani`p qaladi`. Sol tu’rdin’ erkeklerinde bolsa jubaylasli`q isenimliligi vazopressin h’a’m dofamin arqali` regulyatsiyalanadi`.

Vazopressindierkek monogamli`q polevkasi`na engiziw oni` da’rh’al – aq, su’yikli er h’a’m g’amxor atag’a aylandi`ri`p qoyadi`. Biraq jaqi`n tu’rdin’ bekkem jubaylas juplardi`  payda etiw xarakterli bolmag’an erkeklerine vazopressin bunday ta’sir ko’rsete almaydi`. Solay etip, neyropeptidler h’esh te joq na’rseden anaw yaki mi`naw qi`li`qti`  payda etpesten, al tek  ilgeride bar bolg’an qi`li`q stereotiplerin g’ana regulyatsiyalaydi`.

Biraq ta buni` miydin’ geypara bo’leklerinin’ neyronlari`nda  jaylasqan oksitotsin h’a’mvazopressin retseptorlari` h’aqki`nda ayti`p bolmaydi`.Usi`nday retseptorlarg’a ta’sir  ko’rsetiw menen ti`shqanlardi`n’ monogamli`q emes tu’rinin’ erkeklerin isenimli er etiwge erisildi, yag’ni`y usi` tu’rge ta’n  bolmag’i`n qi`li`qlari`n keltirip shi`g’ari`wg’a erisildi.

Adamlarda da usi`g’an uqsas na’rseler ani`qlandi`. Ma’selen, vazopressin retseptori` geni menen qatar jaylasqan mikrosatellitlerdin’ uzi`nli`g’i` ja’miyetlik turmi`s, soni`n’ ishinde alturizm menen baylani`sli` bolg’an xarakter si`patlari`  menen korrelyatsiyalanatug’i`n boli`p shi`qti`.

Bul  mikrosatellitler shan’araq  turmi`si`na ta’sir etedi. Erkeklerde –usi` mikrosatellit allelerinen birine iye bolg’an (bul variant RS3 334 delinedi), basqa barli`q erkeklerge qarag’anda romantikali`q mu’na’sibetlerdin’  payda boli`wi` eki ese jiyirek nekelesiwge ali`p keledi. Bunnan basqa olarda shan’araq turmi`si`nda baxi`tsi`z  boli`wi`ni`n’ shansi` da eki esege ko’p boli`p shi`g’adi`. Mikrosatellittin’ «naduri`s» varianti`na iye erge ushi`rag’an h’ayallarda a’dette shan’araq mu’na’sibetlerine kewili tolmawshi`li`q  bayqaladi`.

Bunday izertlewler jaqi`nda g’ana o’tkerile basladi`, biraq uli`wmali`q kartina ko’zge taslana basladi`. Oksitotsinli`q h’a’m vazopressinli`q  sistemalardi`n’ adamlar osoblari` arasi`ndag’i` mu’na’sibetlerge ta’sir ko’rsetiwi  xarakteri boyi`nsha ti`shqanlardan onshelli pari`qlanbaytug’i`nga uqsaydi` (36-su’wret.: Genler minez quli`qti`, al minez quli`q genlerdi basqaradi`).

37-su’wret. Minez quli`q h’a’m genlerdin’ baylani`si`.

Adamda  h’aywanlarda bolmag’an yaki derlik joq emotsiyalar bar ma degen qi`zi`qli` soraw? Biz seksual sherigine ku’shli tan’i`lg’anli`q si`yaqli` sezimler h’aywanlarda da bar boli`p, h’a’tteki, adamlardag’i` si`yaqli` olar da  neyropeptidlar h’a’m mediatorlar menen regulyatsiyalanatug’i`ni`n bilemiz. Biraq adamda h’aywanlarg’a derlik ta’n bolmag’an bir emotsiya bar. Bul jek ko’riwshilik. Jek ko’riwshilik sezimi paroxializm, o’zgelerge dushpanli`q penen ti`g’i`z baylani`sli` ekenligine tiykarlar bar, bul h’aqki`nda bolsa joqari`da ayti`p o’tken edik. Ma’selen, «o’z» sotsial gruppasi`na sadi`qli`q (atap aytqanda, patriotizm)-jek ko’riwshilik sezimi rawajlani`wi` menen korrektsiyalanatug’i`n ko’rsetip o’tildi (Navarrete & Fessler, 2006). Sonday – aq, infektsiyadan, kesellenip qali`wdan seskeniw ksenofobiya, shet elliklerge unamsi`z mu’na’sibetlerde boli`w menen korrektsiyalanatug’i`ni` da ko’rsetip o’tildi (Jason Faulkner et al. 2004). İtimal adamni`n’ basqa h’aywanlardan minez qulqi`n regulyatsiyalaw oblasti`ndag’i` en’ a’h’miyetli o’zgesheleniwlerinen biri mine usi`nnan ibarat boli`wi` mu’mkin. İtimal, keskin gruppalar arali`q konkurentsiya bizin’ ata-babalari`mi`zda altruizm h’a’m paroxializmnin’ kompleks tu’rde  rawajlani`wi`na ali`p kelgen boli`wi` mu’mkin, al biz bul h’aqqi`nda joqari`da ayti`p o’tken edik, bular  emotsionalli`q sferadag’i` o’zgerisler menen baylani`sli` boldi`, atap aytqanda, paroxializmnin’ rawajlani`wi` jek ko’riwshilik seziminin’  rawajlani`wi`  menen baylani`sli` bolg’an boli`wi` mu’mkin.

Da’slebinde jek ko’riwshilik gigienali`q xarakterdegi funktsiyalardi` atqarg’an boli`wi`, biraq antropogenez bari`si`nda bul sezim, itimal,  pu’tkilley basqa, sap sotsialli`q ma’selelerdi ori`nlaw ushi`n  «rekrutatsiyalang’an» boli`wi` mu’mkin. Jek ko’riwshilikti payda etetug’i`n obekt bo’leklep taslani`wi` yaki joq etiliwi, onnan qashi`qlasi`w kerek boladi`. Bul jek ko’riwshilikti gruppani`n’ bir pu’tinligin saqlaw  mexanizmlerin rawajlandi`ri`w ushi`n ideal «shiyki zat» etip qoyadi`. Aqi`betinde bizin’ ata-babalari`mi`z o’zgelerge, «biziki emesler»ge, «bizlerdey emesler»ge jek ko’riwshilikte boli`wdi` u’yrengen. Adamlardi`n’  arasi`nda gruppalar arali`q ayi`rmashi`li`qlardi` atap ko’rsetiw ushi`n bu’gingi ku’nde de a’dep-ikramli`q, soni`n’ ishinde jek ko’riwshilikke tiykarlang’an  bah’a beriwlerdi paydalanadi` (Mark Xauzer; etal 2007) (37-su’wret: Jek ko’riwshilik - a’depliliktin’ tiykari`)

Darvin  o’z  miynetlerinde geyde o’z zamani`nan ilgerilep ketedi, bul ju’da’ h’ayran qaldi`radi`. Ma’slen, «Adamni`n’ kelip shi`g’i`wi` h’a’m ji`ni`sli`q tan’law» kitabi`nda insan h’a’m h’aywan oylawi` arasi`ndag’i` ayi`rmashi`li`q tek g’ana sapali`q g’ana emes, al soni`n’ menen birge sanli`q xarakterge iye dep tikkeley  jazadi`. Pikir 19 a’sir tu’we, h’a’zirgi ku’nde de dawli` esaplanadi`.

38-su’wret. Haywanlarlogikali`qoylawg’auqi`pli`g’i`.

Biraq ta bul pikir etologiyani`n’  mag’li`wmatlari` menen isenimli tu’rde tasti`yi`qlawi`n tabadi`. Bul jerde, h’a’r ta’repleme ayti`p o’tiw imkani`na iye emespen h’a’m tek qi`sqa konstatatsiyalar menen g’ana shekleniwge ma’jbu’rmen. Solay etip, h’aywanlarda, ilgeride insang’a ta’n dep esaplap kelingen oylaw  h’a’m minez quli`qti`n’ ko’plegen aspektlerinin’  bar ekenligi eksperimental  tu’rde ko’rsetip berilgen. Bular logika, soni`n’ ishinde  tranzitiv logikani`n’ baslamalari`; a’piwayi` arifmetikali`q a’mellerdi ori`nlaw uqi`pli`li`g’i`; «aqi`l teoriyasi`» baslamalari`, o’zgeler qi`li`qlari` motivlerin tu’siniw uqi`pli`li`g’i`, «makiavelliintellekt»i`da, intrigalar h’a’m ishki gruppali`q alyanslar, maymi`llar arasi`ndag’i` h’aqi`yqi`y qa’wimler arali`q uri`slar, qali`s o’z – ara ja’rdem h’a’m empatiya  baslamalari`, yag’ni`y, tilekleslik h’a’m t.b. (38-su’wret: Haywanlar logikali`q oylawg’a uqi`pli`; Marti`shkalar eki so’zden turatug’i`n frazani` ayta aladi`; Maymi`llar keleshek h’aqki`nda oylaydi`; Bali`qlar deduktsiyag’a degen uqi`pli`li`qqa iye; Ti`shqanlar basqalardi`n’ azarlani`wi`n sezedi; Shimpanze qali`s o’z – ara ja’rdem beriwge uqi`pli`;Uzaqshalar grammatikani` tu’sinedi; Adam h’a’m h’aywan oylawi` arasi`nda sapali`q  ayi`rmashi`li`q joq; Uri`s – kollektivizmnin’ ta’biyg’i`y ko’rinisi).

39-su’wret. Haywanlardi`n’ ma’deniy na’silleniwi.

Haywanlarda, sonday – aq, ma’deniy miyraslar da bar boladi`, ma’selen, shimpanzelerdin’ geypara populyatsiyalari`nda shan’g’alaqti` tas penen shag’i`w a’wladtan a’wladqa beriledi, bunda h’a’r qi`yli` populyatsiyalarda shag’i`wdi`n’  h’a’r tu’rli usi`llari` bolg’an. Bul da’stu’rler shimpanzenin’ populyatsiyalari`nda birinen birine beriledi h’a’m  mi`n’ ji`lli`qlar dawami`nda saqlanadi`. Al shan’g’alaqti` shag’i`w – bul tuwma qi`li`q bolmastan, oni` o’mirinin’  da’slepki ji`llari`nda u’yrenedi, u’yrengende de uzaq  waqi`t  h’a’m u’lken miynet etiw menen u’yrenedi (39-su’wret: İnsang’a aylani`wi` ushi`n maymi`llarg’a jumi`s yadi`  jetispeydi).

Darvin dinnin’ kelip shi`g’i`wi`n evolyutsiyali`q jaqtan tu’sindriw  imkaniyati` h’aqki`nda bas qati`rdi`. «Adamni`n’  kelip shi`g’i`wi` h’a’m ji`ni`sli`q tan’law» frazada Darvin dinnin’ instinktiv tami`rlari`, dinnin’ Adam  psixikasi`ni`n’ basqa  qa’siyetlerine «qosi`msha effekt» boli`wi` mu’mkinligi h’aqqi`nda ideyag’a ju’da’ jaqi`n keldi.

Bu’gigi ku’nde  «evolyutsion din tani`w» ta’n ali`ng’an ilimiy bag’dar boli`p, jedel rawajlanbaqta (Hauser, 2006; Boyer, 2008). Mine usi` bag’darlardi`n’ ishinen eki bag’dardi` aji`rati`p ko’rsetiwge boladi`:

1) Din-psixikani`n’ qanday da basqa  bir qa’siyetlerinin’ evolyutsiyali`q  rawajlani`wi`ni`n’  «ku’tilmegen» qosi`msha o’nimi tek paydali` boli`p g’ana qalmaytug’i`n boli`p esaplanadi`.

2) Adam miyinin’ diniy ideyalardi` toplaw h’a’m qabi`l etiwge uqi`pli`li`g’i`-oylawdi`n’ basqada adaptivlik qa’siyetleri bir qatarda evolyutsiyali`q  tu’rde rawajlanatug’i`n paydali` adaptatsiya boli`p tabi`ladi`.

Bul eki ta’sir birin-biri biykarlamaydi`. Tek ko’pshilik jag’dayda   qandayda bir evolyutsiyali`q o’zgeristin’ qosi`msha o’nimi soni`n’ menen bir waqi`tta (yaki aqi`bette payda bolatug’i`n) paydali` adaptatsiya boli`wi` da mu’mkin.

40-su’wret. Din-psixikani`n’ qanday da bir adaptivlik  qa’siyetlerinin’ o’nimi.

Birinshi «Din-psixikani`n’ qanday da bir adaptivlik  qa’siyetlerinin’ o’nimi» dep esaplaytug’i`n ideya shegarasi`nda dinnin’ tarqali`wi`na  a’h’miyetli  baslama boli`p  balalar psixikasi`ni`n’ bilimlerdi ereseklerden jedellik penen qabi`l etiwine bag’darlang’an adaptivlik  o’zgeshelikleri bar ekenligin ko’rsetetug’i`n qi`zi`qli` eksperimentalli`q mag’li`wmatlar ali`ndi`. (Topbl et al., 2008); usi` adaptatsiyani`n’ qosi`msha effekti indoktrinatsig’a degen arti`qsha beyimlesiwshilik  boli`p shi`g’i`wi` mu’mkin (Dawkins, 2006).

Bir jastag’i` balalar bir qateni qayta – qayta qaytalay  beredi. Eger bir neshe ret qatarasi`na oyi`nshi`qti` eki konteynerdin’  birewine (ma’selen, on’dag’i`si`na) sali`p qoyi`lsa, son’i`nan balani`n’ ko’zinshe oyi`nshi`qti` sheptegi konteynerge jasi`ri`lsa, onda ba’ri bir oyi`nshi`g’i`n on’dag’i` konteynerden izlewin dawam etedi. Bul h’a’diyse tek te intellektin’ ele de  rawajlanbag’anli`g’i` menen tu’sindiriledi. Biraq eksperimentler balalardi`n’ bul qa’teshilikke bala menen vizual kontaktta  bolatug’i`n eresek Adam oyi`nshi`g’i`n jasi`rg’an jag’dayda g’ana  jol qoyatug’i`ni`n ko’rsetitp beredi. Eger eresek adam balag’a ko’zin salmastan yaki predmetlerdi tek o’zinshe aralasti`ratug’i`n bolsa yag’ni`y eksperimentator olardi` bala ko’rmeytug’i`n etip perdenin’ arti`nan basqaratug’i`n bolsa, onda balalar bul qa’tege aytarli`qtay siyrek tu’rde jol qoyadi`. İtimal, balalar eksperimentator h’a’reketlerin u’yretiw seansi` si`pati`nda qabi`l etedi. Adam oyi`nshi`qti` bir neshe  ret on’ konteynerge jasi`radi`, al bala bolsa og’an oyi`nshi`q mudami` on’ konteynerde jaylasadi` dep u’yretip ati`r dep oylaydi`. Ha’mde bala bul sabaqti` tez o’zlestirip ala aladi`.  Son’i`nan,  oyi`nshi`qti` basqa konteynerge salg’anda bala o’zinin’ ko’zine h’esh  isenbeydi  h’a’m ol eresekler qay jerden izlewdi u’yretken bolsa,  sol jerden izlewin dawam etedi. Eger oyi`nshi`q o’zinen - o’zi ko’plegen ret on’ konteyner asti`nda bolatug’i`n bolsa, onda bala bunnan  tiyisli  sabaq shi`g’ari`p ala  almaydi` (40-su’wret:).

Kishkene balani`n’ sanasi` du’nya du’zilisi h’aqki`ndag’i` uli`wma informatsiyani` bul du’nyani` baqlawdan emes, al eresekler menen ma’milesi arqali` ali`wg’a qarati`lg’an boladi`. Balalar mudami` ereseklerden o’z aqi`l – na’siyati` menen nelerdi bo’lisetug’i`n bolsa, solardi` ku’tedi. Eger eresek adam balag’a qanday da bir informatsiyani` beretug’i`n bolsa-onda bala oni`n’ ishinen qanday da bir uli`wma mag’anani`, qa’delerdi, ta’rtiplerdi h’a’m  qorshag’an du’nya ni`zamlari`n tu’sindiriwdi tawi`p ali`wg’a h’a’reket etedi. Balalar qalegen informatsiyani` emes, al ba’rinen buri`n eresek adamnan oni`n’ menen tikkeley ma’milede bolg’anda qabi`l etip alg’an informatsiyalardi` ma’limlewge beyim  boladi`.

Balalar pisixikasi`ni`n’ usi`nday adaptiv roli ju’da’ ayqi`n na’rse. Biraq bunda balalar o’z ko’zi menen ko’rgenine emes, al og’an eresekler ne aytqan bolsa, sog’an ko’birek isenim menen qarawg’a tayar boli`p shag’adi`.  Buni`n’ bul jumi`s qosi`msha o’nimi indoktrinatsiyag’a beyimlilik boli`p shi`g’atug’i`ni` o’zi- o’zinen ani`q na’rse. Balalar a’melde du’nyani`n’ du’zilisi h’aqki`ndag’i`, olarg’a eresekler ta’repinen beriletug’i`n h’a’r qanday xabardi` oylani`p oti`rmastan qabi`l etiwge tayar boladi`. Yag’ni`y, xabarlardi`n’ h’a’r qanday egoistik fragmentleri, o’zinshe bolg’an «xabarli` viruslar»di`n’, soni`n’ ishinde ko’zsiz isenimler, mag’anasi`z salt – da’stu’rlerdin’ h’.t.b, kelip shi`g’i`wi`  h’a’m tarqali`wi` ushi`n ideal azi`qli`q ortali`q   payda boladi`.

Qosi`msha o’nimi diniy isenimler bolatug’i`n psixikani`n’ ja’ne de bir qatar qa’siyetlerin qarap o’tiw mu’mkin boladi`.

Ma’selen, sol paytta qatnaspag’an adamlar menen yadtan «sotsialli`q  mu’na’sibet»te boli`p so’ylew uqi`bi` si`yaqli` psixikani`n’ si`pati` usi`g’an kiredi. Bunsi`z u’lken sho’lkemlesken kollektivlerdin’ ju’zege keliwi mu’mkin emes bolar edi. Eger adamlar o’z minnetlerin tek ko’sem  yaki ata – anasi`ni`n’ qatnasi`nda g’ana ori`nlaytug’i`n bolsa, onda qa’wim ishinde qanday ta’rtip ornati`w mu’mkin boladi`?

O’zi joq adamni`n’ «ideal obrazi`» menen ma’milede boli`w uqi`bi`-paydali` adaptatsiya, biraq onda so’zsiz qosi`msha aqi`betler qatnasqan  boladi`. Solardi`n’ arasi`nda-adamlardi`n’ (a’sirese balalardi`n’) oylap tapqan personajlari`,  qah’armanlari`, qayti`s bolg’an ata – analari`, oylap tabi`lg’an doslari` menen realistik h’a’m emotsionalli`q jaqtan toli`sqan «o’z-ara mu’na’sibet» te boli`w  h’a’diyesesi ken’ tarqalg’an boli`p tabi`ladi`. Mine usi`nnan keyin diniy isenimge shekem tek jalg’i`z qadem g’ana qaladi`.

Adamlar basqa primatlardan tuwi`sqan bolmag’an individumlardi`n’ ju’da’  u’lken kollektivlerin du’ze ali`w uqi`pli`li`qlari` menen o’zgeshelenedi. Bul bolsa individual plandag’i` en’ ko’p «resurs talap» minez quli`q boli`p tabi`ladi`. Biz maymi`ldi`n’ miyinin’ ko’lemi menen sotsialli`q gruppani`n’ maksimal o’lsheminin’ arasi`nda unamli` korrelyatsiyani`n’ bar ekenligin ayti`p o’tken edik. Biraq adamni`n’ miyi sheksiz o’siwi mu’mkin emes, soni`n’ ushi`n da birin-birin jaqi`nnan tani`p bile bermeytug’i`n u’lken kollektivlerde iskerlik ali`p bari`wi` mu’mkin boli`wi` ushi`n arnawli` adaptatsiyalardi`  islep  shi`g’i`wg’a tuwri` keldi. Usi`nday adaptatsiyalardan biri mag’anasi` «men o’zimiz», «men sizlerden birimen», «mag’an isense boladi`» degennen turatug’i`n  quramali`, qi`mbat h’a’m qi`yi`n bo’lsheklenetug’i`n signallardi` jetkerip beriw, tani`w h’a’m joqari` bah’alaw uqi`pli`li`qlari`nan ibarat boldi`.

Din psixikani`n’ usi` qa’siyetin o’zinin’ tarqali`wi` joli`nda  qollani`wi` mu’mkin. Ko’plegen dinlerde «en’ qi`mbatli`», mashaqatli` ma’resimlerge, sonday – aq, basqa barli`q diniy toparlardi`n’ wa’killerine jat h’a’m biyma’ni bolg’an isenimlerge ayi`ri`qsha itibardi`n’ qarati`li`wi` tosi`nnan bolg’an na’rse emes. Qanday da bir ayi`ri`qsha biyma’ni na’rsege, og’an iseniw qi`yi`n bolg’ani` ushi`n da ko’zsiz iseniwdi ko’pshiliq h’allarda pidayi`li`q dep sanap kelgen. Adamlar usi` arqali` gruppali`q normalarg’a basqa h’esh na’rsege itibar bermesten boysi`ni`wi` arqali` o’zinin’ sadi`qli`g’i`n  h’a’m tayarli`g’i`n gruppani`n’  basqa ag’zalari`na da’lilleytug’i`n bolg’an.  

Biz mine usi`lay etip, esletip o’tken basqa bir ideya –  diniy oylawdi`n’  belgili bir aspektleri paydali` adaptatsiyalar si`pati`nda qaliplesiwi mu’mkin ekeknligine kelip jettik. Ba’rinen de buri`n-kollektivtin’ joqari` da’rejedegi ja’mleskenlik qurali`, paroxialli`q altruizmdi bekkemlewshi qural si`pati`nda qaraladi`.

41-su’wret. Dinpaydali`ko’nligiw.

XIXa’sirdeAQShtaju’da’ko’pleppaydabolg’anh’a’rqi`yli`tuyi`qqa’wimlerdin’sali`sti`rmali`analiziqi`zi`qli`mag’li`wmatlardi`berealdi`. Olardi`n’ arasi`nda diniyleri de, du’nyali`qlari` da (ma’selen kommunizm ideyasi`na tiykarlang’an) boldi`. Diniy qa’wimler du’niyali`qqa sali`sti`rg’anda ortasha aytarli`qtay uzaq mu’ddet jasaytug’i`n boli`p shi`qti`. Bul bolsa din  prosotsialli`q minez quli`qti` (qa’wimge berilgenlik, ja’miyet ushi`n o’zinin’ jeke ma’pinen keship jiberiw) qa’liplestiredi degen ideya menen sa’ykes keledi. Detallasti`ri`p o’tkerilgen analiz diniy qa’wimlerdin’ jasawshan’li`g’i` ustavi`ni`n’ qatan’li`g’i`na tikkeley  baylani`sli` bolatug’i`ni`n ko’rsetip beredi. Qa’wim o’z ag’zalari`na qanshelli ko’p shekelewler qoyi`p, olarg’a sonshelli «qi`mbatli`» ma’resimlerdi ori`nlawg’a tuwri` kelgen bolsa, onda qa’wim de sonshelli uzaq mu’ddetke jasawshan’ boladi`. Bul bolsa ma’resimler  h’a’m sheklewler g’ana, dinnin’  basqa aspektleri emes, qa’wimnin’ turaqli`li`g’i`nda basli` rol oynaytug’i`ni`n an’latadi`. Usi` izertlew, basqalari` menen bir qatarda, ju’da’  mashaqatli` salt-da’stu’rler, si`yi`ni`wlar h’.t.b, birinshiden, a’tiraptag’i`lardi` o’zlerinin’  sadi`qli`g’i`na (soni`n’  ushi`n da qatan’ ustavi`na iye bolg’an  qa’wim Jan ayarlar h’a’m jati`p isherlerden isenimli qorg’anli`ng’an boladi`) isendiriwdin’ effektivli qurali` bola alg’anli`g’i`n ko’rsetedi (41-su’wret).

42-su’wret. Din: paydali`adaptatsiya, evolyutsiyani`n’qosi`mshao’nimiyaki «miyvirusi`»

Ekinshiden, salt-da’stu’rler, a’sirese olardi`n’ ishinen kollektivlikleri qu’diretli jaqi`nlasti`ri`wshi` faktor boli`p tabi`ladi`  h’a’m paroxialli`q altruizmnin’ bekkemleniwin  ta’miyinleydi (42-su’wret).

Bul h’aqki`nda jaqi`nda alti` diniy konfessiyalardi`n’ wa’killeri menen o’tkerilgen to’rt izertlewdin’  juwmaqlari` usi`nnan guwali`q beredi. Bul izertlewler talap etiwge qatnasi`wshi` adamlar basqa diniy isenimlerdegige, tap terrorist-Jan keshtilerdi qollawg’a shekem bolg’an da’rejede diniy fanatizm h’a’m jek ko’riwshilikke beriliwshilikke beyim ekenligin ko’rsetedi.Biraqta namaz oqi`wlardi`n’ jiyiligi h’esh qanday effekt bermeydi.

Bulgrafikxramlarg’aturaqli`tu’rdebari`pturatug’i`nyakituraqli`tu’rdetalapetetug’i`nadamlarxramlarg’aturaqli`tu’rdebarmaytug’i`nyakituraqli`tu’rdetalapetpeytug’i`nadamlarg’aqarag’andaparoxialli`qaltruizmdibasi`mi`raqtu’rdeqanshaesegeko’birekquwatlaytug’i`ni`nko’rsetedi. Buljuwmaqlarbirgeliktegidiniyh’a’reketler – biraqqandaydabirdiniyisenimleremes-«paroxialli`qaltruizmdi» tasti`yi`qlawshi`qu’diretlifaktorboli`ptabi`latug’i`ni`nko’rsetipberedi, yag’ni`y  «o’zgelerge» jekko’riwshilikpenenbirgelikte «o’zine»sadi`qli`qboli`wdi`an’latadi` (Joqari`dag’i`sxemadaevolyutsiyali`qpsixologiyaterrorist-jankeshtifenomenintu’sindiredi).

Qi`skaqi`li`paytqandaDarvinideyalari`nadamni`n’kelipshi`g’i`wi`h’a’mevolyutsiyasi`joli`n «jaqti`rti`p» g’anaqoymastan, alusi`problemamenenshug’i`llani`wshi`izertlewshilerushi`nen’basli`bag’darko’rsetiwshijolbolg’anli`g’i`njetkilikliko’rsetpelitu’rdeko’rsetipberealdi`degenu’mittemen. Bularbulbag’dardag’i`ilgerilewshih’a’reketlerkeleshektededawametiwineisenipqalami`z.  

P A Y D A L A N G’ A N      A’ D E B İ Ya T L A R

1. Uayt E., Braun D. «Pervi`e lyudi». M., 1978 g.

2. Ch.Darvin. «Proisxojdeniya cheloveka i polovoy otbor» M., 1953 g.

3. Konstebl D. «Neondertaltsi`» M., 1979 g.

4. Prido T., «Kromanonskiy chelovek» M., 1978 g.

5. Yablokov, A.Yusufov «Evolyutsionnoe uchenie». 1989 g.

6. Antropog primatov i chelovek x.E. Nikolaevna http // www. Refcityrulcontent

7. Proisx  chleovek  i  antropogen http // edunovorodru / dato/ educat / indekChp ? lip=18 cid =99

8. Antropog cheloveka razv chelovek kramanion http // referatwru / cgi-bun / maincgi .?. lev 9

9. Dvij sili` antropogneza ziphttp // wwwstudentpor. ru.

10. Dvij sili` antropogneza ziphttp // wwwsausmar . ru / russion.

11. Antropogenez.  http // a refs. ru / prosmetr.

12. Antropogenez.  http //  refewreka / ru.

13. Antropogenez.  http //  wwwreferat. ru

GLOSARİY

Homoantecessor-

Homogeorgicus-ta 1,8 mln ji`l buri`ng’i`, Gruziyani`n’ Dmani jerinen 2006-ji`l D.Lordkipanidze Afrikadan si`rta birinshi gominid h’a’m adam qaldi`g’i`n tapqan. Bul tu’r Xomo xabilis penen H.Ergasterdin’ arali`q formasi` boli`p 3 bas su’yeginen, miy ko’lemi 600-680 sm³, dene su’yeginin’ boyi` 1,5 metr bolg’an.

Homosapiens- aqi`lli` adam. Miy quti`si` ortasha 1300 sm³, man’layi` biyik, derlik tik ju’rgen. İyek asti` dugasi` reduktsiyalang’an.

Avstralopitek-Avstrolopiteklerdin’ boyi` 122-152 sm tik ju’riwshi, ayag’i`ni`n’ su’yegi uzi`n, oni` jambas su’yeginin’ formasi`nda h’a’m bas su’yeginin’ omi`rtqa menen birigiwde tasti`yi`qlaydi`. Biraq bas miy quti`si` su’yeginin’ ko’lemi h’a’zirgi shimpanze h’a’m gorilladan u’lken emes. (500sm³).

adamni`n’ ma’deniy evolyutsiyasi`-

Alleller-gomologiyali`q xromosomalar bir qi`yli` bo’limlerinde jaylasqan bir gennin’ muqobil formalari`.

Altruizm-

Antropoid-Adam ta’rizli maymi`llar.

Arxantrop-Ayyemgi adamlar. O’lgennen keyin jaqi`nlari`n ko’mgen, g’orlerin bolsa h’a’r qi`yli` h’aywan shaqlari`, tisleri menen bezegen.

Atlantrop-

Vazopressin-gipofizdin’ arqa bo’lekshesi islep shi`g’aratug’i`n peptid ta’biyatli` garmon.

Geneanalogiya-Kelip shi`g’i`wi`n u’yreniwshi ja’rdemshi bo’lim.

Geologiyali`q qatlam-

Gominin-

Gominoid-Adam ta’rizli maymi`llar semeystvosi`. Bularg’a qazi`lma h’a’m h’a’zirgi zaman adamlari` kiredi.

İntellekt-aqi`l ta’repinen jetisken.

Karlik- pa’s boyli` adam

Keniantrop-

Qa’wim-

Konvergentsiya-bir qi`yli` si`rtqi` ortali`q sharayatlari`nda jasaytug’i`n h’a’r qi`yli` organizmlerde uqsas belgilerdin’ payda boli`wi`.

Kooperatsiya-Jasaw ushi`n gu’reste h’a’m ko’beyiwde jen’ip shi`g’i`w ushi`n organizmlerdin’ tu’rme-tu’r padalani`wi`-kooperatsiya u’lken a’h’miyetke iye. Kooperatsiya ayni`qsa topar boli`p jasaytug’i`n pal h’a’rre, h’a’rre, qumi`ri`sqalar, quslar, su’t emiziwshilerde ko’p ushi`raydi`.

Mikrosatellit-

Mikrotsefaliya-basti`n’ normadan kishi boli`wi`.

Monotsentrizm-

mtDNK-

Mutatsiya-o’zgeriw, almasi`w- barli`q tiri organizmlerge ta’n qa’siyet. Bunda na’sillik xabar yamasa na’sillik belgiler ta’biyiy yamasa na’sillik faktorlar ta’sirinde birden o’zgerip, jan’a turaqli` belgiler payda etedi, keyinrek bul belgiler Na’sillik tiykari`ni`n’ o’zgeriw xarakterine qarap mutatsiya genomli`, xromosomali` h’a’m genli mutatsiyalarg’a bo’linedi.

Neandertal-Neandertallar orta deneli massivli du’zilgen, uli`wma skeletinin’ du’zilisi boyi`nsha h’a’zirgi adamlarg’a jaqi`n keledi. Miy quti`si` ko’lemi 1200-1800 sm³, biraq bas su’yeginin’ formasi` boyi`nsha h’a’zirgi adamlardi`n’ bas su’yeginen ayi`ri`ladi`. Olar o’zinin’ o’liklerin ko’mgen h’a’m qa’birin gu’l menen bezegen.

Neyropeptid-peptid ta’biyati`na iye bolg’an neyrogormonlar. Mi`sali`, neyrotenzin, samotostatin h’a’m basqalar.

Oksitotsin-

optiko-lyuministsent

Paleoantrop-En’ qa’dimgi adamlar. Paleogen da’wirinin’ aqi`ri`nda payda bolg’an adam ta’rizli maymi`llar. Bul atama neandertallardi` tu’sindiriw ushi`n qollani`ladi`.

Paleoantropologiya-

Paleogenomik-

Paroxializm-

Politsentrizm-

Preplopitek-

Primatlar- Joqari` du’zilgen su’t emiziu’shi h’aywanlar tu’rkimi. Joqari` rawajlang’an bas miy h’a’m tuwri`g’a qarawshi` takomillashtirilgan ko’zge iye. Bularg’a lemurlar, maymi`llar kiredi.

Prodinorfin-

Prosotsial-

Psevdogenizatsiya-

Rasa-morfologiyali`q ta’repten usi` jerde jasawi`basqa topardan pari`q etiwi bir tu’rdin’ ekologiyali`q topari`.

Raspor- raspor (inshootlarda: vertikal ywnalishda tasir ќiluvchi kuchning gorizontal ywnalishda tarќaladigan bosimi).

Rekonstruktsiyalaw- qayta tiklew.

Saxelantrop-

Sipient-

su’t emiziwshi-

tik ju’riw-

Ultrasotsialli`q-

Unikalli`li`q-

Faspor-

Xabilis-

Xobbit-

shiyshe moyi`ni`-

Egoizm-qoppalli`q etiw.

Empatiya-

Endofin-

Era- Ji`l esabi` sistemasi`

Erektus-a’wladlari` 1,1-1,2 mln ji`l buri`n bati`s Evropada tarqalg’an. Bul adamlardi`n’ qaldi`g’i` İspaniyada tabi`lg’an h’a’m Homo antekssor tu’ri dep jazi`lg’an. Olar neandertallar h’a’m h’a’zirgi adamlardi`n’ ata tegine jaqi`n.

MAZMUNI`

KİRİSİW ……………………………………………………………………………..…….	3-4
I-bap. Paleoantropologiyajetiskenlikleri………………………………………….....	5-19
1.1. Adamni`n’kelipshi`g’i`wi`ndaevolyutsiyali`qh’a’mfilogenetikbasqi`shlari`…..	20-25
II-bap. Sali`sti`rmali` genetikani`n’ jetiskenlikleri………………………….……	26-43
2.1. Adamlardi`n’kelipshi`g’i`wi`h’a’mantropologiyani`n’h’a’zirgizamanmashqalalari`…………………………………………………………………………………	44-48
2.2. Adamh’a’mmaymi`llardi`n’kelipshi`g’i`wi`ndapalentologikda’liller…………	49-50
III-bap. Evolyutsion psixologiyani`n’ jetiskenlikleri ………………………………..	51-75
A’debiyatlar…………………………………………………………………………………….	76

O.E.Utemisov,

A.Ajiev,

A.O.Utemisov,

Du’ziwshiler

ADAM EVOLYuTsİYaSI`NI`N’ PALEONTOLOGİYaLI`Q

HA’M FİLOGENETİK DA’LİLLERİ

 (antropogenez pa’ninen metodikali`q qollanba)

Metodikali`q qollanba A’jiniyaz ati`ndag’i` No’kis ma’mleketlik pedagogikali`q instituti` ilimiy-metodikali`q ken’esinin’ ________________________________ №______ protokoli` menen baspadan shi`g’ari`wg’a usi`ni`s etilgen.

Tex. redaktor U.B.Bali`mova

Korrektor A.Sari`baeva

Operator N.Ni`sanbaev

A’jiniyaz ati`ndag’i` NMPİ redaktsiya-baspa bo’limi

A’jiniyaz ati`ndag’i` NMPİ kishi baspaxanasi`nda basi`lg’an. __________j.

Buyi`rtpa №_________ Nusqasi` – 100 dana. Formati` 60x84.

742005, No’kis qalasi`, A. Dosnazarov ko’shesi-104. Reestr № ____________

Краткое описание документа:

Metodikali`qqollanbadaPalentologiyali`q qazi`lma qaldi`qlardi`n’ jasi`n ani`qlaw usi`llari`, qazi`lma qaldi`qlardi`n’ su’yeklerin o’lshew, bas su’yeginin’ miy quti`si`, jaq sheke, ayaq-qol, jambas su’yeklerin o’lshew genetikali`q aji`rali`wi`n ani`qlaw usi`llari`, adamni`n’ qazi`lma qaldi`qlari`ni`n’ tabi`lg’an orni`, ji`li` h’a’m tu’ri h’a’m olardi`n’ basqi`shpa-basqi`sh maymi`ldan adamg’a aylani`wi`, adamni`n’ maymi`ldan payda boli`wi`ni`n’ fiolgenetik da’lilleri, genlik evolyutsiyasi` boyi`nsha materiallarberilgen.

Qollanbani`pedagogikali`qinstitut, universitet, akedemiyali`qlitsey h’a’m ka’sip-o’nerkolledjlertalabalari`h’a’moqi`ti`wshi`lari`paydalani`wi`naboladi`.