Инфоурок Другое Другие методич. материалыУченическая исследовательская работа к НПК "Вклад С.П. Кадышева в сохранение и развитие фольклора хакасского народа"

Ученическая исследовательская работа к НПК С.П. Кадышевтiy чонныy пазылбин пeткен чайаачызына иткен хозымы (Вклад С.П. Кадышева в сохранение и развитие фольклора хакасского народа)""

Скачать материал

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

Аршановская средняя общеобразовательная школа

Алтайского района Республики Хакасия

 

 

 

 

 

Секция «Хакасский язык и литература»

 

 

 

 

 

С.П. Кадышевтiy  чонныy пазылбин пeткен чайаачызына иткен хозымы

 (Вклад С.П. Кадышева в сохранение и развитие фольклора хакасского народа)

 

 

Автор: Чебодаева Настя,

ученица 8Б класса

Руководитель:

Албычакова Валентина Вячеславовна,

учитель хакасского языка и литературы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аршаново – 2015 г.


Таптырuас

 

Кiрiс……….……………………………………………………………………4

 

         I Чардых. Семен Прокопьевич Кадышевтiy чуртас 

        чолы….……………………………………………………...5

 

    II чардых.   Саблыu хайxыныy eгредiглiг саuыстыu чайаачы

тоuыстары…………………………………………...…….6

 

Сjс соо………….……………………………………………………………..11

 

Тузаланuан литература……………………………………………………..13


Кiрiс

Хакас чирініy аймах-пасха суuларында, чазыларында, таuларында, ыраххы-ыраххы аалларында полбаанда, пос тjреен чирін чахсы пілчем тізе, килістіре саuыс полбас, неке. Хакасияда, С. П.  Кадышевтіy уuаа чeрек кjjрестіг хайын истіп, аuаа прай кjyнін тартырбаан, аuаа jрінмеен улуu-кічіг дее чох полар, неке. Аныy хайлаан eнін, пір ле хати тыyнап алзаy, радио пастыра исте ле, танып салчазыy.

С. П. Кадышевтіy адын Хакасияда хыныснаy паза улуuлап адапчалар. Хайxыдаy пазылuан чон поэзиязын полuан на хакас eгренxі школада eгренгенiнеy пілче. Аныy улуu искусствозы хакас чонны сілиинеy, чeрекке jтіре сиипчеткен алыптыu кjглерінеy jріндірче. Хайxыныy пай, хоос тілі, чонныy чахсы eлiзі eчeн чуртастарын пир салчатхан алыптарыныy омалары амuы чуртастаuы тiллерніy чeреене тиреy сиип парuаннар, оларныy культураларын алuытчалар. Тиктеy нимес С. Кадышев чонныy хайxызы-нымахчызы тіп пjзік ат ал чjрче.

 Пирiлген тема минiy чeреемнi тибiреткен нименiy eчeн? Iстезiгнiy кирек полчатханын (актуальность): 2015 чылда С.П. Кадышевтiy 130 час толарxых, аuаа удур пайрамнар таныхталар.  Аuаа хоза, Литература Чылында чонныy пазылбин пeткен чайаачызына хайыu олох ла салылар.  Хакас чоныныy фольклорында уuаа кjп пiстiy чонныy хыйuа саuызы, кибiрлерi, историязы пар. С.П. Кадышев позыныy чайаачызынаy пастыра пiстi кибiрлерiбiстi, историяны пiлерге eгретче.

Тоuыстыy jjн пjгiнiС.П. Кадышевтiy чуртас чолынаyар, аныy чайаачы чолынаyар литератураны eгренерге.

Jjн пjгiннi толдырар eчeн хоза пjгiннер турuысчабыс:

1.     Саблыu хайxыныy узы пос оyдайлыu полчатханын iле сыuарарuа.

2.     С.П. Кадышевтiy чайаачызында хакас чоныныy кибiрлерi eгредiглiг полчатханын чарыдарuа.

3.     Саuамuы тустаuы С.П. Кадышевтiy чайаачызыныy тузазын паза чуртастаuы орнын iле сыuарарuа.

С.П. Кадышевтiy чайаачызына чарыдылuан алынxа тоuыс пiс таап полбаабыс. Илбек хайxыныy чуртас чолынаyар паза чайаачызынаyар алынxа статьяларны eгренiп, пу тоuысты пасчам. Аuаа хоза, читiре iстезiлбеен таластыu сурыuлар ам даа илееде.

Тоuыстыy гипотезазы – С.П. Кадышевтi, аныy чайаачы тоuыстарын кjбiзi пiлче, ундубинча паза саuамuы даа туста пiс аннаy сыuара пiстiy чоныбыстыy кибiрлерiн eгренчебiс.

Iстезiг апарарында литературнай, анализ паза синтез, тиyнестiрiс методтарнаy тузаланuабыс.

Анализ итчеy материалны Ах тасхыл альманахта сыххан С.П. Кадышевтiy тахпахтарын, хакас литература учебниктерiнде «Албынxы» паза «Ай Хуучын» алыптыu нымахтарыныy eзiктерiн таллап алuабыс; eгренxiлер аразында опрос иртiргебiс.

Тоuыс кiрiснеy, iкi чардыхнаy, сjс соонаy паза тузаланuан литература списогынаy пeт парuан.


I Чардых. Семен Прокопьевич Кадышевтiy чуртас чолы

 

«Кjріyер, миніy кизек чоным, саннаy кічіглер аразында, саuыскjгіснеy прайзынаy тиy, аннаyар, чонымныy тоозылбас-

   парбас eлeзінеyер кjглепчем прай чeреемнеy, кjглирбін, холым

       чатхан    тутчатханда, хараам чарых кjрчеткенде, тeгенxі

       тынысха читіре...»

С.П. Кадышев

 

Хайxы С. П. Кадышев піске ле, хакастарuа ла, аарлыu нимес. Аныy адын пілчелер, аарлапчалар кjп аймах тілліг чоннар, илееде кjп ученайлар, писательлер.

Семен Кадышев 14 сентябрьда 1885 чылда чох-чоос сjбiреде Шира районыныy Тарчы тіп аалында тjреен. Аныy пабазы Прона Кадышев, пайларда чалxы пол чjріп, сjбiрезiн хайди-піди ле азырап одырxаy. Хызыuыстыu чуртас аны иртjк істеніс чолына кир салuан. Он ікі частыuдаyох сыuара ол пабазынаy хада аyнап чjр сыххан, он пис частыuда, тізеy, Торuы чул аалдаuы пайда чалxы аар чeгін артынарuа киліскен. Соонаy саuамuы «Коммунар» рудниктіy хыринда полuан «Федоровка»   приискте   алтын   хазарuа   парuан.

1914 чылда, Герман чаазы пасталыбысханда, пастаuызын на хара пастыu чонны армияа ал сыхханнар. Іди ол, наада ла хоных хон салuан чибіргі частыu оол, армияа хабылып, Ачинск городта тууп итчеy заводта пол парuан. Андартын аны Илбек Октябрь революциязы ла позытхан. Хан тузында пічікке дее eгренмин jскен ол, соонда Хакасияда Совет eлгeзі турuызыл парuанда, хакастап хыuырарuа, пазарuа eгренген.

Хорылыстыu чибіргі чылларда С. П. Кадышевті тjреен аалы Тарчыдаuы аал Совет кнезіне турuыс салuаннар, андох ол, партизаннарнаy хада чjріп,  Ах  Eeстегі  хасхыларны тоосханxа чааласхан.

Отыс чыллар пасталарынаy, оларныy аалында «Ах чул» колхоз пeт парuан. Аныy иy пастаuы членнерініy пірсі С. П. Кадышев полuан. Аны сах андох бригадирге турuысханнар. Хакасияныy промышленнозын айныда тилідер eчeн, пістіy тайuа-тасхылларзар геологтар удаа чjр  сыххан. Оларuа чол пастаuxызына тайuаны jтіре пілчеткен кізілер кирек полuан. Кічігде дее, пабазынаy хада чjріп, соонаy даа, хасхыларны сeр чjріп, Ах Eeс, Хара Eeс істіндегі тасхылларны, тайuаларны прай даа ибір салuан кізі, Семен Прокопьевич геологтарuа чол пастап чjр сыххан.

Хырых чылларда, чаа пасталыбысханда, ол, ікі оолuын чааuа eдес салып, позы пазох колхозсар айланып, мал тоuызында істен парча, че тeрчедеyjк аны пазох аал Соведініy кнезіне турuыс салuаннар. Іди чоннаy хаданаy хада ла парып одырuан хайxыныy чуртас чолы.

Хайдаu даа тоuыста чjргенде, С. П. Кадышев хайлабин, чон нымаuын, алыптыu нымахтарын ыспин пол полбинча. Тиксі ибіркі чуртас, таu-суuлары, тайuа-тасхыллары кjзінеy нымахнаy, кип-чоохнаy, тахпахнаy тын турuан.


II чардых.   Саблыu хайxыныy eгредiглiг саuыстыu чайаачы тоuыстары

 

Хомыснаy ырлирына, чатханнаy хайлирына Семен оолаuас кічігдjк eгреніп алuан. Аныy улуuлары прайзы даа хайxы, нымахчы кізілер полuаннар. Аннаyар даа чатханнаy хомыс тjлдеy тjлге пиріл турчаy полuан. Он ікі частыu оолаuас пабазынаy хада аyнап парxаyда, аyxыларныy тайuадаuы отаанда, сірегде, хомыс хызыл парuан турxаy. Анда ол иирде, аyнап айланза, хомыс хахчаy паза от хазында аyxылардаy кjп хыныu   чоохтар   тыyнаxаy.

Ол хынxаy алыптар  Алтын Арыu, Албынxы, Хан Киxегей, пасхазы

даа, тeске кiрiп, постарыныy чон eч кeрезіглерінеyер алыптыu нымахтар чонuа ызарuа аныy сурынxаyнар. Семен оларныy «сурыныстарына» хайбин пол полбаxаy, аныy прай саuызы, чeрее оларда ла полxаy. Алыптыu нымахтыy тілін, аныy полталарын, алыптарныy чолларын, омаларын сала-сула пілістіг кізі хайди хоостап алар. Чоохтирuа кирек, алыптыu нымахты хайлап полары пу искусствоныy паза пір оой нимес сари полча: хайныy кjj алыптыu нымахтыy тілін чазирuа полысча. Хайxылар нымахтыy тілін кjгнеy пірге хоостап одырчалар. Сjмjн, чиит кізі, олuан-узахха хайлирuа тідінче. Палалар алнында тыy на туртухпасха чахсы. Іди Семен Кадышев алыптыu нымахтар ызарына кjніккен. Илееде чыллар иртіп парuанда, узы тиліп парuанын сизініп, ол улуu кізілерніy алнында хайлирuа саuыс тутхан. Анзы 1914 чылда, солдатха парuалахта полuан. Пу тоuазыuны ол хаxан даа ундубинча. Хызыллар хаxаннаy кjгxі-сарынxы чон. Оларныy аразында сорыu хайxылар кjп полuан. Андаuларныy кjyніне кіріп алары — оой ла ниме нимес. Амды олар Семенніy хайын, тілін чаратханнар. Анзы аuаа алuыс полuан. Андада Семен jбекелерініy чолына кірібіскен.

Хайxы-нымахчыныy искусствозы сидік, аймах оyдайлыu. Хайxы кjгxі , нымахчы полып, чатханнаy (хомыснаy) позыох ойнапча. Полuан на ырны, тахпахчы хайлап полбинча. «Хайлирuа кjгіс кeзі кирек»,—тіпчелер хайxылар. Алыптыu нымахтар пір син полбинохчалар ноза, хайзын нинxе-нинxе хараа ысчалар. Алыптыu нымахтар узун, хыныu поладырлар, тілі хоос, пай. С. П. Кадышев алыптыu нымахтарны jтіре пілче, позы даа нымах кjп ысча. Аныy нымахтары кjбізін пазылuлап парuан, чарыхха даа сыuарылuаннары илееде. Сjмjн Кадышевтіy хайы, аuын суu чіли, пос ла чайылып одырча, аны истерге чон хаxан даа хынадыр.

Пістіy вектегі 30-60 чыллардаuы, пeeнгі дее хайxы-нымахчыларныy пазылuан чайаачызын кjр кjрзебіс, чeзер чыллар мыныy алнындаuы туста пуларuаох тjjй хайxы-нымахчылар полuлааны іле кjрінче. Олар улуu поэттер полып, чуртастыy хорыuларына, чондаuы jy-пазы, иргі кип-чоохтарuа тjстеніп, наа произведениелер пeдірxеyнер. Итпезе, иргі произведениелерні аннаy андарох чахсыландырып, ызып одырxаyнар. Алыптыu нымахтар традициязы кjбізін андаu устар сылтаанда наачылалxаy, кjп чeс чыллар аразында улам jзіп одырxаy. Че пасха хайxы-нымахчылары, тізеy, искен нымахтарны ла ызып, нааны пeдірбеxеyнер, олар хайди искеннер, jjнін пір дее алыстырбин, хайралластыu чонuа читір пирxеyнер, че тілін, хай пірее оох-теек нимелерін олар даа чазап одырxаyнар. Ана андаu устарныy сылтаанда вектеy векке чонныy чыылuан


алыптыu нымахтары хайраллалxаy, чонда чалбах тарап, толдыра чуртаснаy чуртаxаyнар. Че тыy eрдеy нимес пар полыбысханнар андаuлары даа, хайзылары алыптыu нымахты чахсы пілзелер дее, хайлап иолбинчатхан нымахчылар.

Семен Прокопьевич хакас чоныныy иy саблыu хайxыларыныy санына кірче. Ол чон нымахтарын пiске хайраллап читiрген. Чонныy нымахтарына  тjстене, позы саuын тапхан нымахтары парох. Оларныy пiрсi «Лeнек» тіп нымах, аны олuаннар тыy  хынып хыuырчалар.

Хакас чонныy хайxы-нымахчыларыныy артыuы полып, ол илееде чирлерзер чjріп, сабланuан. 1958 чылда Узбек ССР-ныy jjн городы Ташкентте улуu чыылыuа прай Азиядаy паза Африкадаy килген писательлер С. П. Кадышевтіy хайын хайхазып истіптірлер. 1959 чылда Улан-Удэ городсар хайлирuа чjрiп, пазох ла прайзын хайхатхан. Аны анда искеннер Сибирьдегі паза Ыраххы Востоктаuы чоннарныy алыптыu нымахтарын eгренердеyер иртірілген конференциядаuы ученайлар. 1960 чылда Москвада ирткен востоковед-ученайларныy чоннар аразындаuы XXV конгрезінде, Оргкомитеттіy хыuыриинаy, Семен Прокопьевич «Алтын Арыu» алыптыu нымахты eзiкти хайлап пирген. Читі хыллыu чадыuанын ол анда eннендір пиргенде, чыылысхан eредігліг чон аныy хайын, чатхан сабызын тыy  хынып  тыyнаптыр, уuаа  чапсыптыр. Ол чjрізінеyер позы піди пасхан:

Аарлыu пістіy Москвада

Алтон  аймах чон чыылuан,

Алтон аймах чон алнында

«Алтын  Арыuны»  хайлап пиргем. [1, с. 126]

Ирткен иліг чылларда аннаy пазылuан «Албынxы» тіп алыптыu нымахта (чонда «Хулатай» тіп адалча) аныy кeзі, узы іле кjрін парuан. Пічікке тимнепчеткенде, Семен Прокопьевич чонныy пу алыптыu нымаuын улам чахсы иде хоостап пирген. Олох туста чонныy саuызын хыйыстырбаан, хыйuа саuызын пiске читiрген, чонныy тілінеy сибер тузаланuан. Кjзiдiмге алза, «Албынxы» тiп алыптыu нымахта С.П. Кадышев пiстi пурунuы jбекелерiбiстiy хыйuа саuызын сизiнерге полысча. Iди Хулатай чирлер ибiр кjрерге саuыс тутча, улуu чоохтанча:

               Чалбах чирнiy eстeн айландыр кjрерxiк,

               Чарых тигiр алтын ибiр кjрерxiк,

               Чалбах чирнiy eстeнде,

               Хара хула ат чiли, ат тjрiдi ни,

               Чарых позым Хулатай чiли,

               Алып-кeлeк тjрiдi ни! [8, с. 5]

Алып-Хан оолuын улуu чоохтанмасха, посты иртiре кjдiрiп, махтанмасха, пасха кiзiлернi улуuлирuа кирек тiп eгреде чоохтапча:

               - Иркем-кинxем Хулатай,

               Изiy синiy иртпезiн,

               Аuылыy синiy аспазын.

               Чалбах чирнiy eстeнде

               Аттаy артых ат пар,

               Чарых тигiр алтында


Ирдеy артых ир пар.   

Паза чолuа сыuар алнында, оолuына чахыu пирче:

               Хайда-мында син чjрчетсеy,

               Арuа чонны арали чjрзеy,

               Jкiс-чабысты син кjрзеy,

               Jjзiy ачып чjрчеткейзiy,

               Jкiс хулунны ат jскiр чjргейзiy. [8, с. 6]  Пу сjстерде пiстiy чоныбыстыy пурунuыдаy сыuара пiске читкен тиреy хыйuа саuызы пар: кiзiлернi паза арuыстарын айап, полызарuа. Мындаu хыйuа саuысты пiс iдjк «Ай Хуучын» тiп алыптыu нымахта кjр таапчабыс:

               Jкiс хулунны ат jскiрчедедiр,

               Jкiс олuанны ир jскiрчедедiр,

               Кибi чох кiзее

               Кип чахсызын кизiртiпче,

            Ады чох кiзее

               Ат чахсызын мeндiрчедедiр…[2, с. 6] Iди Хан Мирген алып кiзi аар чуртасты тобырчатхан кiзiлерге, jкiстерге полысча. Олаyай ла нимес, че улуuлап «Ат чахсызын мeндiрчедедiр», Алып Хан, тiзеy, «Албынxы» тiп алыптыu нымахта «Киптiy чахсызын кизiртче».

Пабам-ixеy постары чиит полuан туста саuысха кирiп, «Мыныy алнында, eр ниместе, пiстiy хакас аалларда, алай ба автобуста, автовокзалда даа улуu частыu апсах-инейлер пiстеy «Сiрер хайдаyзар? Ixе-пабаларыy кемнер» тiп сурxаy полuаннар. Ана ол кибiрнi пiс «Албынxы» тiп алыптыu нымахта хыuырып алчабыс:

            Ада-ixеyер кем полды,

            Ады-солаyар ноо полды? [8, 19]

«Ай Хуучын» тiп алыптыu нымахта пос чирiн паза чонын улуuлаxаy, поuдархаxаy кибiрнi таапчабыс:

               Халых чонына Хан Мирген

               Анда чоохтап парчададыр:

               «Хараuы сiлiг чахсы чоным,

Арuал чаттыy чирiне парим.

Мин айланып килгенxе,

Чаuазы чох кип киспеyер,

Чарuызы чох чон полбаyар!» [2, 15]

«Албынxы» тiп алыптыu нымахта андаuох кибiрнi таапчабыс:

               Чонныy eчeн Албынxы

               Кjп чобалды пу чирде…..

               Чобалчатхан пу чонны

               Чобаuдаy азырдым пу кeнде.

               Чирлiг ханнар, пу чирдеy

               Чир-сууyарuа парыyар  [8, 44]

Пiстiy чон хаxан-пуруннаy сыuара пiрее кiзi чолuа сыхчатса, алuаxаyнар (чахыu пирxеyнер), чолы ачых ползын, итчеy киректерi килiссiн eчeн тiп саuынчабыс. Iди «Ай Хуучын» алыптыu нымахта чон позыныy хан-пигiне чолuа сыхчатханда, чахыu пирче:

               «Ханыбыс-пигiбiс Хан Мирген,


Аалланда алныy ползын,

Аалдаuызы сини ползын,

Чоллаанда чолыy ползын,

Чолдаuызы сини ползын!» [2, 15]

Семен Прокопьевичтіy нинxе кjп нымах, кип-чоох, тахпах, хара кічігдеy сыuара пір дее ундубин, пазында ал чjргені чи таyнастыu нимес пе? Алыптыu ла нымахтарны ол отыс азырох пілген (анда тоuызон муy азырох стихнаy чоохталчатхан строка). Пеер кірбинче аныy нинxе кjп пілген кип-чоохтары, чазаu нымахтары, тахпахтары, сиспектері паза кибелiстерi. Анда хакас чоныныy, муyар чыллар тобырып, чыып   алuан   ис-пайы.

Хакас чонныy кjглерін, ырларын ол аарлыu ис-пайны чіли ал чjрче. Аныy тахпахтарында чонныy jтіг, пай саuызы іди ле урылып одырча. Чуртаста ыр, кjг тыy кирек полчатханын, позыныy чуртасха хынчатханын ол тахпахтарында искірче:

Хызыл паарлыu хусхаxах

Хыныu eннеy кjглепче.

Хыйuа тузымда чjргенде,

Унім дее халзын пу чирде. [1, с. 128]

Аныy сіліг тахпахтарында Ах Eeс, Аuбан, Чулым, Ким, Хара талай, Байкал паза даа пасхалары учурапчалар. Амuы туста кем ыраххы чирлерзер чjрбинче? Поэзияныy узыныy jjн тамырын тутчатхан кізініy чjрізі киліскен чирлер аттары паза омалары алтыннаy аарлыu сjстернеy чазал халчатханuа тjjй пілдірче. Кjзідімге алза, ах тубан тартыныбысчатхан, хара пуснаy чабын салuан пjзік Соян тасхыллары, чап-чарых суuлыu хайхастыu Байкал кjл, Крымдаuы Ай Петри чи? [9, с. 117]. Аныy аймах таuнаy тоuазии — сіліг тахпахнаy чоохтастыu! Пу олаyай аныy сjстері тахпахха тjjй нимес   чіли   пілдірче.

Кjгxілер марыuлазында халuанxы тусха читіре ол сыбыра хынып араласхан. Ырxы полып сабланuаннаyар, аны чииттjк «ырxы Сjмjн» тіп адаxаyнар.

Семен Прокопьевичтіy позыныy кибелiстерi парохтар. Ол кибелiстерi аныy чонныy пазылбин пeткен чайаачызынаy пір кінніглер. Удаа кибелiстерi чон сjспектеріне тjjй поладырлар: килкім саuысты ол хысхаxах, мирген сjске киптеп салча, олох туста анда eгредігліг пай саuыс сурланча:

     Чоннаy хыя чjрзеy,            Алай ба:       Чахсы ползаy — позыyа.

     Чобааyа   чобаu   хозылар.                 Чабал ползаy — позыyаох.

     Чоннаy пірге ползаy,                                 Чахсы  итсеy — позыyа.

     Саuызыyа  саuыс хозылар.                         Чабал  итсеy — позыyаох.

1954 чылдаy сыuара С. П. Кадышев РСФСР-ныy писательлер Союзыныy члені полча. Хакас чонныy культуразын алuыдарына улуu хозым иткеннеyер, ол РСФСР-ныy Верховнай Соведініy Президиумыныy Аарластыu Пічиинеy паза Знак Почета тіп орденнеy сыйыхталuан. Ол сыйыхтар пістіy странада чон искусствозы, аныy устары хайдаu пjзік паалалчатханын киречілепчелер.

Улуu хомзанысха, 93-і чазын апарчадып, илбек хакас хайxы, 1977 чылда eреен. Андаu улуu   талаанныuлар чeс чыл аразында  чонда  пірерлеп тjріпчелер.  С. П. Кадышевтіy чайаачызы хакас чоныныy культуразын тилідерінде улуu іс артысхан. Аннаy пазылuан онарлап алыптыu паза олаyай нымахтар, кип-чоохтар паза тахпахтыu кjглер, кибелiстер аймах чыындызында хайраллалчалар. Ідjк орыс тілі пастыра пасха даа чоннарныy ис-пайы полчалар. Сыuарыл парuан книгалары піске хаxан даа аарлыuлар,   соондаuы   даа   тjллерге   тоозылбин   халарлар.

Сeрееліг пай сjстіг, хыйuа саuыстыu кізініy чарых омазы чон саuызында. Аны чахсы пілген полuан на кізініy саuысха киргенінеy хайxыныy омазын піріктіріп, чыып алза, тeбен-пасха чібекнеy хоостаан, анаy тіріг сустарнаy чарыдыбысхан таyнастыu сом пол парарxых. [5, с. 115]

Литература тоuынxызы нимес тее кізі, оортахтаy даа полза, аныy тахпахтарынаy танысханда, чир-чайаан морсымныu пазылuан сылтаанда, уuаа чарых, пос ла кjрчеткенге тjjй кjзіділче. [9, 118] Аныy сіліг тахпахтарында Ах Eeс, Аuбан, Чулым, Ким, Хара талай, Байкал паза даа пасхалары учурапчалар. Поэзияныy узыныy jjн тамырын тутчатхан кізініy чjрізі киліскен чирлер аттары паза омалары алтыннаy аарлыu сjстернеy чазал халчатханuа тjjй пілдірче. Кjзідімге алза, ах тубан тартыныбысчатхан, хара пуснаy чабын салuан пjзік Соян тасхыллары, чап-чарых суuлыu хайхастыu Байкал кjл, Крымдаuы Ай Петри чи? Аныy аймах таuнаy тоuазии — сіліг тахпахнаy чоохтастыu!

Андаu оyдайнаy, пiс кjрчебiстер, хайдаu улуu iс артыс салuан С.П. Кадышев хакас культуразы, литературазы тилирiне. Че уламох аарлыu аныy чайаачы тоuыстарыныy хоостыра чиит улусты хакас чоныныy хыйuа саuызынаy таныстырарuа паза кибiрлерiне кjнiктiрерге.


Сjс соо

 

С. П. Кадышевтіy пічікке пазылuан паза чарыхха сыххан «Алтын Арыu», «Ах Чібек Арыu», «Хан Кичегей», «Кjк хан» паза даа пасха альптыu нымахтары хакас чонныy культуразын кjріндіре пjзік кjдір салuаннар. Оларны литература, тіл сурыuларынаy палuалыстыра паза история хоостыра тоuынчатханнар тиреy піліп аларuа кeстеніп eгренчелер. Хакас чонныy пурунuыда пічікке пазылбаан аныy историязы, хыйuа саuызы паза кибiрлерi алыптыu нымахтарда. История, чон культуразы, кибiрлерi ол ыраххы тустарда саuынuан саuыстары алыптыu нымахтар хоостыра пу кeнге читкеннер. Алыптыu нымахтарда, сизіктіг eгрензе, илееде пурунuы паза ортынuы вектер тузында чуртаан (амuы хакастарныy ыраххы пурунuылары) чонныy хайхастыu пай культуразы паза оларныy иптіг кибірлері уuаа чарых   кjрінчелер.

Тоuысты пазарда, пiс постарыбыстыy алнында саuамuы тустаuы С.П. Кадышевтiy чайаачызыныy тузазын паза чуртастаuы орнын iле сыuарарuа тiп позыбыстыy алнында хоза пjгiн турuысхан полuабыс. Iди пiс мындаu салтарларuа килдiбiс: С.П. Кадышевтiy ады, аныy чайаачызы пeeнгi кeнде ундудылбаан, аuаа хоза аннаy андар тамырланча паза кeс алынча. Кjзiдiмге алза, аныy адынаy республиканыy культура туразы адалuан, хайда саuамuы туста тоuынчатхан улустыy иy не киректелчеткен тоuызыныy пiрсi – пiстiy чонныy кибiрлерiн тилiдерiне улуu хайыu салары полча. Паза хакас чонында тjремiл айтыстар иртiрiлче. Саблыu хайxыныy тjреен аалында, ол хаxан-да чуртаан туразында музей-тура С.П. Кадышевтiy адын ундубасха тiп азылuан. Аuаа хоза, Ширадаuы культура туразында С.П. Кадышевтiy сомы мозаика оyдайынаy хоосталuан.

Пiстiy eгренxiлернеy опрос иткенде (анда араласхан 5-11 класстаuы 40 eгренxi), мындаu салтарларuа килгебiс: 60% eгренxi С.П. Кадышевтiy адын пiлче, eс пасха сомныy аразында илбек хайxыныy сомын орта адап пиргеннер, хай-пiрее алыптыu нымахтарын хыuырuаннаy адап полuан; 24% хайxыныy саблыu адын искеннер, че сомын паза алыптыu нымахтарын орта адап полбааннар, 16% - аннаyар пiр дее ниме пiлбинче.

Андаu оyдайнаy, С.П. Кадышевтi, аныy чайаачы тоuыстарын кjбiзi пiлче, ундубинча паза саuамuы даа туста пiс аннаy сыuара пiстiy чоныбыстыy кибiрлерiн eгренчебiс тiп пу тоuыстыy гипотезазы килiстiре полча тирге чарир.

Тоuыстыy jjн паза хоза пjгiннерi толдыразынаy  толдырuам тiп санапчам.

С. П. Кадышевтеy пазылuан чон ис-пайы, аныy кибелiстерi дее чарыхха илееде сыuарылuаннар, орыс таа тіліне тілбестелгеннер. Ол даа саринаy аныy eлiзі уuаа ырыстыu. Че аныy сабланчатханында мыныy даа алнындаuы, хаxанох чуртап, алыптыu нымах пeдірген, ысхан хайxыларныy-нымахчыларныy сабланызы, кeзі парох, аннаyар аныy сабланызы—ол пeкeлее хакас чонныy пазылбин пeткен чайаачызыныy сабланызы.


Ікі дее чeс чыл ирт парзын, че Семен Прокопьевич Кадышевтіy чайаачызында чуртаан чуртазы килер тустаuы улустыy кjyнін чылыu сыйбир. Чонuа чапсых тоuыстар сыйлаан улустыu ады хаxан даа чоннаy хада чуртир.


Тузаланuан литература:

 

1.     Валентина Майногашева. Хакас чоныныy хайxызы. /Ах тасхыл. – Аuбан,  1977. - №23. – С. 126-130

2.     Г.А. Казагашева и др. Внеклассное чтение. Литературная хрестоматия для 7 класса хак. одиннадцатилетней средней школы. – Абакан, 1992. – С. 6-23.

3.     Г. Челбораков. Аныy кjглерi чeреем кjjретче. /Ах тасхыл. – Аuбан, 1985. - №33. – С. 120.

4.     Е.М. Сагалакова и др. Внеклассное чтение. Литературная хрестоматия для 6 класса хак. одиннадцатилетней средней школы. – Абакан, 1991. – С. 54-56.

5.     М. Чебодаев. Хакас чоныныy саблыu хайxызы. /Ах тасхыл. – Аuбан, 1985. - №33. – С. 115-116.

6.     С. Добров Ах оолдаy Семен Кадышевке. /Ах тасхыл. – Аuбан, 1985. - №33. – С. 121.

7.     Сjмjн Кадышев. Тахпахтар. /Ах тасхыл. – Аuбан, 1977. - №23. – С. 131.

8.     Хакасская литература для 7 кл. одиннадцатилетней школы/Сост. А.В. Астанаева, - Хак. кн.изд-во, 1992. – С. 3-6.

9.     Я.И. Сунчугашев. Ах Eeстегi тоuазыuлар. /Ах тасхыл. – Аuбан, 1985. –

 №33. – С. 117-119.

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Ученическая исследовательская работа к НПК "Вклад С.П. Кадышева в сохранение и развитие фольклора хакасского народа""

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 3 месяца

Электронный архивариус

Получите профессию

Менеджер по туризму

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 626 642 материала в базе

Скачать материал

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 24.11.2015 528
    • DOCX 101 кбайт
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Албычакова Валентина Вячеславовна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    • На сайте: 8 лет и 4 месяца
    • Подписчики: 23
    • Всего просмотров: 70126
    • Всего материалов: 111

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Секретарь-администратор

Секретарь-администратор (делопроизводитель)

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе

Курс профессиональной переподготовки

Руководство электронной службой архивов, библиотек и информационно-библиотечных центров

Начальник отдела (заведующий отделом) архива

600 ч.

9840 руб. 5900 руб.
Подать заявку О курсе

Курс профессиональной переподготовки

Организация деятельности библиотекаря в профессиональном образовании

Библиотекарь

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3950 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 281 человек из 66 регионов

Курс повышения квалификации

Специалист в области охраны труда

72/180 ч.

от 1750 руб. от 1050 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 42 человека из 21 региона

Мини-курс

Искусство понимания: техники успешной жизни, отношений и бизнеса

4 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Инновационные технологии для бизнеса

4 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Управление личной продуктивностью менеджера

10 ч.

1180 руб. 590 руб.
Подать заявку О курсе
Сейчас в эфире

Как школьному учителю зарабатывать онлайн?

Перейти к трансляции