Саха
литературатыгар 7 кылааска аһађас уруок
«Ким да
умнуллубат, туох да умнуллубат».
Уруок
темата: «Улуу Ильмень» - саха саллааттарыгар үйэлээх өйдөбүнньүк.
Уруок
тиибэ: саха литературата уонна история силбэспит уруоктара. Уруок
сыала:
Ø үөрэтэр: поэт С.
Васильев «Улуу Ильмень» балладатын түмүктүүр уруокка үөрэнээччилэр билиилэрин
сааһылааһын;
Ø иитэр: Ађа дойдуну
көмүскүүр Улуу сэриигэ төрөөбүт дойдуларын туһугар олохторун толук уурбут саха
саллааттарын сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйүү, кинилэр хорсун быһыыларынан киэн
туттуу иэйиитин үөскэтии;
Ø сайыннарар: үөрэнээччи
саңарар, ырытар дьођурун сайыннарыы, уопсай билиитин-көрүүтүн кэңэтии.
Соруктар:
Ø
1943
с. Ильмень күөлгэ
буолбут историческай событиеђа олођуран
айымньы ис хоһоонун ырытыы;
Ø
литература
теориятын хатылааһын;
Ø
айымньы
ис номођунан ођо тус бэйэтин
опытыгар тирэђирэн түмүктэри оңорорун
ситиһии;
Уруокка
туһаныллар: проектор (С. Васильев мэтириэтэ, уруок девиһэ, сыала-соруга, тирэх
ыйытыылар, түмүктээһиннэр), видеомагнитофон(киинэттэн быһа тардыы), карточкалар.
Уруок
хаамыыта:
I.
Тэрээһин
түгэнэ.
Учуутал
киирии тылыгар уруок сыала-соруга этиллэр.
II.
Бөлөђүнэн
үлэ.
1 бөлөх. Сэрии диэн тугуй? Гражданскай
сэрии уонна Ађа дойдуну көмүскүүр сэрии туох атыннаахтарый?
2 бөлөх. Ађа дойдуну көмүскүүр Улуу
сэриигэ Сатађайтан кимнээх кыттыбыттарай? Кинилэр тустарынан тугу билэђит?
3 бөлөх. Ильмень күөлгэ буолбут
историческай кыргыһыы туһунан кэпсээн.(Киинэђэ олођуруохха сөп)
Сэрии
диэн киһи аймахха үгүс алдьархайы, өлүүнү-сүтүүнү, алдьатыыны-кээһэниини ађалар
диэтибит. Ийэ дойду көмүскэлигэр биһиги эһэлэрбит кыттыбыттар, аймах-билэ
дьоммут үлэнэн кыайыыны уһансыбыттар. 1943 с. Ильмень күөлгэ 19 хайыһар
биригээдэтин састаабыгар 300 тахса саха дьоно геройдуу кыргыспыттар.
III.
Уус-уран
литературађа сэрии алдьархайын көрдөрөр элбэх айымньылар баалларын биһиги
билэбит. Ааттаталаан эрэ.
Биир
дойдулаахпыт саха народнай поэта Күннүк Уурастыырап «Кыайыы күнэ» диэн хоһоонун
өйдүөђүн эрэ. «Күн» диэн
тылга ханнык эпитеттары туттарый? Онон кини тугу образтаан этэрий?
Кыайыы
күнэ—түмсүү күнэ, төлкө күнэ, олох күнэ, уруй күнэ,
күүппүт күммүт, күндү күммүт, үтүө күммүт, үрдүк күммүт.
Поэт
элбэх өлүүнү-сүтүүнү, алдьаныыны-кээһэниини, сору-муңу ађалбыт сэрии бүтэн, күүтүүлээх
кыайыы күнэ үүнэн, дьон бары үөрбүтүн-көппүтүн уонна эйэлээх, дьоллоох олох
туругурарыгар эрэлин этэр. Кыайыы күнэ хаһан да умнуллуо суођа диэн санаанан хоһоон
түмүктэнэр.
IV.
Бу
күүтүүлээх күндү күнү ађалсыбыт биһиги биир дойдулаахтарбыт, 19 хайыһар
биригээдэтин хорсун буойуттарын туһунан киһи сүрэђин-быарын долгутар айымньынан
С. Васильев «Улуу Ильмень» балладата буолар.
Айымньы темата (туох туһунан суруллубута):
ааспыт сэрии трагизмын көрдөрүү.
Сүрүн санаата: Ийэ дойдуну өстөөхтөртөн көмүскээһин
– хас биирдии киһи ытык иэһэ. Норуот көңүлүн туһугар хорсун быһыы умнуллубат, өлбөт
үйэлээх.
Айымньы жанра: баллада (историческай
биитэр героическай темађа хоһоонунан суруллубут лиро-эпическэй айымньы)
Айымньы геройдаах дуо? Автор – лирическэй герой.
V.
Дьиэђэ
үлэђэ сорудах бэриллибитэ: айымньыны кэрчиктэргэ арааран, былаан оңоруохтаах
этигит. Былааммытын көрөн олорон, баллада ис хоһоонун хатылыыбыт.
- «Тођо,
сүрэђим, суоһађын?»
(Поэма
сађаланыытыгар риторическай ыйытыыларынан поэт аађааччыны тута трагическай
тыыннаах айымньыны ылынарга бэлэмниир).
- Поэт
сүрэђин ыңырыытынан ыраах айаңңа аттанар.
Бардым…
Бардым…
Бардым…
(Хатылааьын.Элбэх
точка. То5о?)
- Ильмень
күөлгэ
кэлэр.
Кэллим –
бардым (антоним). Кыырыктыйбыт Ильмень. Улуу Новгород.
Ильмень күөл былыргы
летопистарга Словенское море диэн ахтыллар. 45
км. усталаах, 35 км. туоралаах, 10 м. диэри дириңнээх улуу
күөл. 50 өрүс түһэр, сођотох
Волхов өрүс тахсар.
Новгород
– Ильменьтэн 6 км. Нуучча биир кырдьађас куората, Господин Великий Новгород
диэн ытыктаан ааттыыллар.
- Саха
норуотун историческай дьылђата кэпсэнэр.
Сүдү
кырдьађас саха норуота – Саха норуота түң былыргы суруктаах – бичиктээх
сайдыылаах омуктартан сыдьааннаађа, эрэйдээх-буруйдаах суолу ааһан дьэ үтүө көңүл
олоххо кэлбитэ этиллэр.
- Нуучча
норуотун улуу охсуһуулаах
историята ахтыллар.
Александр
Невскэй, Наполеон Бонапарт тустарынан тугу билэ5ит?
- Ильмень
күөлгэ хаарыан дьоңңор сэрии сиэртибэтэ буолбуттара.
А5а
дойду сэриитигэр Ильмень күөл, кини хоту кытылыгар турар Новгород куорат быһаарыылаах
суолталаммыттара, ол туһунан поэт маннык этэр:
Москва,
Ленинград инники кирбиитигэр
Тоң
күөңңүнэн эн өстөөђү утары тоһуйбутуң.
Элбэх национальностаах биһиги Ийэ дойдубут чулуу уолаттара сэриилэһэ
мустубуттарын поэт маннык бэлиэ тылларынан ахтар:
Нууччалыын,
сахалыын, эбээнниин,
Татаардыын,
буряттыын, чуваштыын
Элбээн
субуһан кутуллан испиттэрэ,
Өстөөх
сүрүн тоһута сүүрбүттэрэ.
- Саха
ньургун уолаттара билиңңи дьоллоох олох иһин тыыннарын толук уурбуттара.
Сибиир
тыйыс уолаттара силлиэрбиттэрэ,
Синэ
биир! – утары кимэн киирбиттэрэ…
Саха
ньургун уолаттара төһө да өлбүттэрин иһин, кинилэр кыайыыны уһансыбыттара.
Кинилэр
манна –
Сири кытта
сир буолбуттар…
Бу
сибэкки буолан дьэргэйбиттэр,
Бу
сирэм күөх буолан долгуйбуттар…
- Поэт
хаан-уруу дьоннорун аһыйан харађын уутун тођор.
Мин
туруум –
Аьыылаах
дьоннорум ааттарын чиэһигэр
…Кый ыраах Ленаттан, долгуйар Амматтан,
Кырыалаах
Дьааңыттан, көмүстээх Алдантан,
Төңүлү
күөлүттэн, киэн Ньурба ыалыттан,
Төрөөбүт
сирбиттэн – солко күөх Суоттуттан
Төбөбүн хаңкыта,
Сибэкки
бырађа!
- Поэт
Ильмень күөлү
кытта бырастыылаһар.
Мин
бүттүм –
Кэс
тылбын иэйэ кэпсэтэн!
Мин
бүттүм –
Сүрэхпин-быарбын
ытатан!
- Дойдуларыгар
эргиллибэтэх саха саллааттарыгар хоһоонунан памятник туруорар.
Хоһоон
түмүгэ – айымньы сүрүн санаата этиллэр.
Мин
бардым –
Аһыылаах
дьоннорум чиэһигэр,
Албаннаах
кыайыыларын иэһигэр,
Ис
сүрэхпиттэн долгуйан,
Иэйэ-куойа
соңуйан,
Хоһооммунан
манна венок бырађан,
Үйэлээх
памятник туруоран!!!
Хоһоон –
венок, памятник. «Улуу Ильмень» балладаны саха тыллаах баарын тухары аађыа, хорсун
буойуттар кэриэстэрэ умнуллуо суођа. Поэт хоһоонунан
эрэ буолбатах, Ильмень геройдарыгар дьиңнээх таас
памятнигы эмиэ туруорсан Старай Русса куоракка туруортарбыта.
Ол
памятник аьыллыытыгар 5 уолун сэриигэ сутэрбит Февронья Малгина диэн ытык ийэни
илдьэ сылдьыбыта.
VI.
Хоһоон
форматын болђойуођун эрэ. Жанр уратытыгар сөп түбэһэр үрүң хоһоон форматынан
суруллубут. Алгыс, кырыыс курдук дириң иэйиилээх, киһи дууһатын аймыыр. Дорђооннор
туруору уонна сытыары дьүөрэлэһэн, тыллар үөрэ-дьүөрэ хостонон иһэллэр.
Киһиэхэ,
куоракка, күөлгэ, өрүскэ туһаайыылар – Тођо, сүрэђим, суоһађын? Тођо, хааным,
куоһађын?
Дорообо, Ильмень! Дорообо, Новгород! Дорообо, нуучча омуннаах үңкүүтэ!
Дорообо,
музыка
дьиэрэйэр ньиргиэрдээх күүрүүтэ!
Дорообо, Волхов суккулла кутуллар сүүрүгэ!
(тыыннаађымсытыы
ньыматынан этэр санаатын кылгастык толору тиэрдэр. Айымньыга үрдүк күүрүүлээх
интонацияны, эрчими биэрэллэр).
Хатылааһыннар –
баллада лирическэй өттүнэн сүрүн уратыта.
Хаңалытан
этии – Саха сирэ – хомурах таптаан хонуктанар холус ыраах дойду
VII.
Бу
айымньы матыыбынан киинэ оңоһуллубута – «Ильмень үрдүнэн туруйалар» (киинэттэн
фрагмент көстөр)
VIII.
Ойуулуур-дьүһүннүүр
искусствођа эмиэ бэртээхэй айымньылар айыллыбыттара. Биһиги бэйэбит
художниктарбыт иллюстрацияларын көрүөђүн.
IX.
Поэт
Сергей Васильев «Улуу Ильмень» балладатын иһин 1969 с. П. Ойуунускай аатынан
республиканскай бириэмийэни ылбыта.
С. Васильев
туһунан быйыл туох саңаны биллигит?
X.
Дьиэђэ
үлэ - балладађа ахтыллар Новгород сирин баай историятын билиэххитин бађарабын.
Александр
Невскэй, Наполеон, Державин, Рахманинов, Есенин диэн кимнээхтэрий уонна
Новгород сиригэр туох сыһыаннаахтарый?
XI.
Рефлексия.
Ø Бүгүңңү уруоктан
туох сананы биллигит?
Ø Биһиги норуоппут Ађа
дойду сэриитигэр тођо кыайбыта буолуо дии санаатыгыт?
XII.
Бүгүңңү
уруокка көхтөөхтүк кыттыбыт ођолорго сыана туруорабын.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.