Урок крымскотатарской литературы в 10 классе Тема. Абляким Ильмий. Повесть «Воспоминание о голоде». Размышление главной героини о жизни и рост её духовного сознания.

 Урок крымскотатарской литературы в 10 классе

Тема.              Абляким Ильмий. Повесть «Воспоминание о голоде». Размышление главной героини о жизни и рост её духовного сознания.

По плану:

Такъвим план   Афтада 2 саат

№	Дерс мевзулары	Саат микъдары	Кечиледжек вакъты
1.	«Къырымтатар несирджилигинде дегерли хызметлер косьтерген, аджайип сёз устасы Абляким Ильмий». Омюр ве яратыджылыгъы.	1
2.	«Ачлыкъ хатирелери». 1922 сенеси ачлыкънынъ  фаджиалы нетиджеси. Оксюз къалгъан балаларнынъ такъдири, балалар эвиндеки яшайышы.	1
3.	«Ачлыкъ хатирелери». Баш къараманнынъ яшайыш акъкъында тюшюнджелери ве рухий алынынъ осюви.	1
4.	«Ачлыкъ хатирелери». Яхшылыкъ, мераметлик мевзуларнынъ акс этилюви.Эдебият назариеси. Психологик повестьнинъ хусусиетлери	1
5.	Нутукъ инкишафы дерси.    Инша. Мевзулар: «Сюндюснинъ сымасы», «Оксюз къалгъан балаларнынъ такъдири», «1922 сенеси ачлыкънынъ  фаджиалы нетиджеси».Я да сесленюв. Мевзу «Бала рухиетини тасвирлеген эсер».	1

10 сыныф

Эдебият дерси

Мевзу.       Абляким Ильмий.     «Ачлыкъ хатирелери».        Баш къараманнынъ яшайыш акъкъында           тюшюнджелери ве онынъ  рухий алынынъ осюви.

Макъсат.       1. Повестьнинъ мундериджесинен таныштырмакъ. Баш къараманнынъ эсерде тасвирленген левхалар акъкъында олгъан тюшюнджелерини къайд этмек.Тенъештирюв вастасы къулланылувыны къайд этмек.

                      2. Талебелернинъ мантыкъий фикир этюв истидатларыны ве монологик нутукъларыны шекиллендирюв.

                3. Къырымтатар эдебиятына авеслик ашламакъ, халкъымызнынъ кечмишини бильмек, келеджек акъкъында тюшюнмек кереклигини анъларына синъдирмек.

Дерснинъ кетишаты

I.  Тешкелий дакъикъа.

II. Эв вазифесини сорав.

      1.  Индивидуаль сорав (Монолог нутукъларыны инкишав этюв)

 «Ачлыкъ хатирелери» эсерининъ сюжетини (фабуласыны) айтып бермек.

     2. Фронталь сорав. (Суаль-джевап):

                        - Эсерде халкъымызнынъ аятында олып кечкен насыл бир фаджиалы адисе тасвирлене?

3. Иджадий чалышкъан биринджи талебенинъ  1921-1922 сенелери Къырымда олгъан ачлыкъ мевзудаки эсерлер акъкъында  чыкъышы.

1. Умер Ипчи. «Ачлыкъ хатирелеринден»

                          «Къакълыкъ Базары»

2.     Абибулла Одабаш. «Унутмайджакъ»

 «Ачлыкъ хатирелери» эсеринден парчаны тапып окъумакъ.

        

                    Дерслик, с. 48-49: «Ачыкъкъанда, не ачыкъкъаным! Ачкозь эджель маддеси тырмалай, сувара, козьлерим кяде къарара, сёне ки, кяде акъыя, алыкълаша. Ах, бильсенъиз де, не яман ашайджагьым келе!.. Энди къайда барайым? Къомшу-къулум чокътан безди, догьрулдыгьымы корьселер, къапу-баджаны япып, ичке сакъланалар. Къысым-акъраба десек, олар да чокътан юзь чевирди. Дайым, енгепчем эвде ёкъ да. Эвель ара-сыра чагьырып, бир тилим отьмек ашата тургьан эдилер. Шимди: «Энди, тувгьаным, биз де биттик», — деп эль чектилер. Анамын къызлыкътан къалма досту Сание дудум мени кяде чагьырып тойдура тургьан. Манъа бола, къоджасындан котек ашагьанындан берли о да вазгечти.

    Сен дюньянынъ худжурлыгъыны бакъ. Инсан базыда джеми-джемаат арасында, къысым-акъраба ортасында, тувгъан еринде де япа-ялынъыз къала экен! Санки мевлям ёлунда адашып къалгъансынъ... О опькелер энди бир якъта турсун, нелер тапып ашайым экен?.. Истейим, бермейлер. Тутып алмагъа кучюм етмей. Фукъарелер барын-ёкъун ашап битирди, байлар да ашаладжакъдай неси бар, неси ёкъ — сакъладылар. Орталыкъта кене де улакъ-токъул юре амма, бар алчы, бакъайым. Къалтырап тургъан бир джанынъ бар, тип-тирилей сувурып чыкъарырлар... Гъарип Къуртий агъама нелер яптылар: къутургъан копекдай къувалап, тутып булгъалап ольдюрдилер. Аман, Яраббим, бу инсан джанаварлыгъы бир шейге ошамай экен!.. Не ашайым экен?.. Тюшюнем, тюшюнем уйде-азбарда чалмагъа джарты чарыкъ, ыслав эскиси биле къалмады. От ашар экенсинъ, орталыкъ там-такъыр. Тобан, пичен, чалы-чырпы чайнар экенсинъ, авуз къарышты, такъат етмей!..»

Оджа сёзю:

 - Бу сатырларда 1921-1922 сенелерининъ ачлыгъы вакътында къырымтатар балаларынынъ башына тюшкен мусибетлер айдынлатыла, Сюндюснинъ омюриндеки агъыр вазиет косьтериле.

-Эсерде даа кимлернинъ такъдирлери икяе этиле?

- Бу балалар къайда яшайлар?

III. Янъы мевзу устюнде чалышув.

1.       Дерснинъ мевзу ве макъсадыны беян этюв.

    2. Повестьнинъ метининен чалышув. 

 1. Оджа сёзю:

      - Эсернинъ экинджи серлевасы насыл? («Сюндюснинъ хатире дефтеринден»)

 Оджа  Сюндюснинъ монологыны (Дерслик, саифе 69. 3-юнджи абзац) окъуй:

“Мен кимим шу? Акъикъатта мен кимим шу?

     Бундан дёрт-беш йыл эвель мен Къуддусын артына такъылып, Акъяра кельген эдим. Ойле бир ерге ки, адындан башкъа, мендже, эр ери къаранлыкъ.

      Дёрт-беш йыл сонъра, паттадакъ эмджем келе. Зор-топуз мени койге сюйреп къайта. Ойле бир ерге бизи о заман ач ве чыплакъ ёлгъа аткъан.

Бундан бир афта эвель мен домдан къачмакъ ичюн Шакире сёз бердим, кене белли-башлы бир фикир эдинмеден, айдын-ачыкъ иши анъламадан Шакирин артына такъылып, анда кетеджек олам.

    Ондан даа эвель, мен эмширемиз олан Шерфе татайын зоруле эбанай мектебине кетеджек къызларын джедвелине кечем...»

2.     Суаллер:

1).Сюндюс ким?

             Сюндюс – оксюз бала, ана-бабасы ачлыкътан ольген. Койде, Къуддустан гъайры,  онъа ярдым этмеге инсан ёкътыр, чюнки эр кес ачлыкънынъ панджасында. Онынъ ичюн Сюндюс Къуддуснынъ теклифинен  койден, ачлыкътан къачып, онен берабер  шеэрге, ач балалар  приютында ерлешмек ичюн кете.

      Лякин шуны къайд этмек керек ки, Сюндюс бирден разы олмай, тувгъан коюнден кетмеге истемей. (Метинни окъумакъ. Саифе 50-51)

«Мен даа бу яшыма къадар озь башыма койден тышкъа чыкъкъан бала дегиль эдим. Озюм Акъярын адынен чокътан таныш эдим. Озюни не корьген, не де корьмек акъылыма кельмеген эди. Мен шу къызгъынлыкънен ёлгъа чыкъсам да, бирден-бирге койден айырылмакъ, озю де койден айырылып бир къазакъ шеэрине кетмеге манъа яман худжур кельди. Артыма айланып бакъкъан сайын койнинъ, къылый козьдай чалтылдагьан идаречиклери узакътан узакъкъа козь къырпып, мени чагьыргьандай ола башлады. Кене де озь коюнъ башкъа — хорлагьан олса, аджыгъан да тапыла. Темирша байлар бизни дёгеджек олгъан олса, Асие енгем келип бизни аджыр, къуртармагъа тырышыр эди.»

  Бу сатырларда Сюндюснинъ тувгъан коюне олгъан севгисини корьмек мумкюн.

2).            Насыл шеэрге кетелер?

3).   Иджадий чалышкъан экинджи талебенинъ Акъяр акъкъында чыкъышы.

 

 «Акъяр — о не балабан бир ер экен! Насыл анълатайым. О эки пара Байдарава койлерини бир ерге къошсанъ, бир Акъяр я олур, я олмаз. Эм анда не яман чокъ да къазакъ бар экен. Бу къадар халкъ къайдан джыйылышкъан?.. Я о балабан, ярашыкълы сарайлар десенъ, насыл ясалып баш олгъан. Бу къадар ташны къайдан кетирип тёшегенлер. Анавы киббар кильсе, кок къалдырымлар, чарылып, эшилип ясалгъан

басамакълар... Акъылларгъа айрет… Бизим коюн халкъы чешмеге кеткен ёлгъа бир аякъ къалдырымчыгъы тёшемек ичюн эр йыл бутюн къыш бою топлашып-топлашып гъарылдаша да башына чыкъмай. Бунлар исе бутюн ёл, озю   ёкъушларыны, джылгъаларыны къайракъ ташларнен къалдырымлагъан чыкъкъанлар! Эм не раатлыкъ я! Не къадар ягъмур ягъса, не чамур оладжакъ, не къар тыйылып тураджакъ... Бир де тёпеге бакъсам, не корейим — кок юзю теллернен юванкъашланып чыкъкъан. Бунларын не марефетлери бар экен? Бу теллер къушчукъларгъа къонакъ экеним десем, орталыкъта къуш-муш да корюнмей. Я о халкъын яшайышына не дерсинъ? Анавы марушкелерге бакъ, фистанлары, пальтолары балкъ-чалкъ эте. Я о къызчыкълар десенъ, чечекдай кийинген, башларын тиклеген, сачларыны джайдыргъан донк-донк юрелер, чырайлары гульдай!..

Яраббим, бу халкъ къазакъ олгъаны ичюнми, ёкъса шеэрли олгъаны ичюнми бойле арув яшай экенлер? Не исе, амма да къысметли къуллар экен. Дюньянынъ дженнетинде яшайлар.»

      Оджа сёзю:

 -  Бу монологда бойле сёзлер де бар: « Халкъ ачтан къырылып бите ята, буларын бир шейден хаберлери ёкъ…»- дей Сюндюс. Бу сатырлар Сюндюснинъ фикир юрютюв, тюшюнюв, этрафны козетюв, тенъештирюв  чизгилерини акс эте.

           - Сюндюс ич бир вакъыт халкъы акъкъында, онынъ такъдири акъкъында унутмай. Меселя, Панораманы зиярет эткенде.   

 4.       Иджадий чалышкъан учюнджи талебенинъ Панорама акъкъында чыкъышы.

           

   «Панорама. Тыштан бакъкъанда баягьы бир бина. Ичине кирсенъ - буюк бир дженк мейданы - 1854 сенеси олгьан Акъяр дженки, бинълердже аскер къальаларыле, батареяларыле чёлю, къыры, денъизи, гемилериле, пароходларыле - бутюн Акъяр корюне. Инглиз, франсыз, тюрк аскерлери этрафын-дан Акъярны саргьан уджюм япалар. Рус аскерлери де Акъярны къорчалай, атышалар, чалышалар, къачышалар. О буюк дженк мейданынынъ оте-берисинде йыкъылгъан, йыкъыла яткъан биналар, батареялар. Девирилип яткъан топ, обоз арабалары. Къанлара богъулып яткъан юзлердже яралы, олю аскер... Пароходдан шеэрге топ ягъдырыла. Топ атешиле ту-ташып янгъан, яна яткъан биналар, бильмем нелер, бильмем нелер корюне. Бунларын эписи, эписи о корюнип тургъан къуббели биначыгъын ичинде сыгъдырылгъан. Не буюк марифет, не яман усталыкъ! Етмиш йыл эвельси япылгъан бир дженк, санки бугунь ола да, сен оксек-оксек бир ерден бакъып турасынъ.Насыл тюшюнип тапкъанлар, насыл беджерип япкъанлар.»

     5. Оджа сёзю:

    - Сюндюс дженк левхаларыны сейир этеркен, тувгъан халкъынынъ такъдирини тюшюнип,яш юректе бойле фикирлер догъа:

     «Панорама пек чокъ шейлер косьтерсе де, кене пек чокъ шейлер косьтерильмейип къалгъан. Керим оджанынъ дедигине коре, бу дженк бир йылдан зияде сюрген. Кезлевде, Бурлюкте, Алмада урушмалар олгъан. Бундан башкъа, Панорамада сальте аскер, дженк коресинъ.  Халкъ корюнмей.  Албуки, Акъяр халкъы докъуз-он ай шеэрде къапалып къалгъанлар. Татарлар десек, о гъариплер де бу дженкте чокъ хорлангъанлар… Ай, мен де ресим чыкъармагьа бильсем де, онларын сюрю-сюрю къамчылангъанларыны, приставларын, исправниклерин бутюн масхаралыкъларыны бала-чагъанынъ бутюн хорлукъларыны бирлей-бирлей косьтерсем де, бугуньки халкълар да оны келип-келип бакъсалар...»

 -  Приютта Сюндюс,Найле ве Шакирнен достлаша. Языджы яшларнынъ, халкъынынъ келеджегини къайгъыра, оларнынъ насыл бир инсан оладжагьыны тюшюне. Балалар эвинде Сюндюс, Куддус, Найле ве Шакир озьлерине зенаат сайлайлар ве эр бири келеджектеки омюрни озюндже тасавур эте.

    Сюндюс тувгъан койлерини унутып оламай, гъарип анасыны, бабасыны, тувгъанлары ве койдешлерини хатырлай. Шакир, ялварып, оны озь койлерине къачмагъа къандыра.

    - Лякин бир адисе Сюндюснинъ планыны боза. «Дёрт-беш йыл сонъра, паттадакъ эмджем келе. Зор-топуз мени койге сюйреп къайта. Ойле бир ерге бизи о заман ач ве чыплакъ ёлгъа аткъан». Бу сатырлардан коремизки, Сюндюс эмджесинен койге къайтмагъа меджбур ола.

 

     - Сюндюс койден кеткенде он бир яшында эди. Шимди энди он алты яшында. Арадан   беш йыл кечти. Беш-алты йыл девамында бу осьмюр осе-етише, онынъ дуйгъу-фикирлери, дюнья бакъышлары денъише. О омюрнинъ муреккеплигини анълай, озюнинъ ве халкънынъ келеджеги акъкъында тюшюне. Сюндюс ве онынъ достлары бу аятта озюне акъикъий ёл тапмагъа тырыша. Къуддус заводда къала, Найле тиббиет окъув юртунда окъуй, Шакир ве Сюндюс койлерине къайталар. Лякин олар энди бильгили, озьлерине саип олгъан, озь такъдирлерини идаре этмеге азыр олгьан шахыслардыр. Оларнынъ арзу-истеклери тувгъан халкъынынъ яшайышы, такъдиринен багьлы. Сюндюс ве Шакир тувгъан халкъына хызмет эте биледжек яшлар олгъанына окъуйыджыларда ич де шубе къалмай. Бунъа делиль Сюндюснинъ сонъки монологы  (Дерслик, с.70):

«Мен кимим шу?

    Он алты яшымда экен, ильк дефа мен шу суали кендиме берем.

   

   Эрте-кеч манъа бунынъ джевабыны араштырмакъ, араштырып булмакъ лязим олдугъыны идрак этем.

     Мен онынъ джевабыны тапмайынджа озь элими, озь-озюми алып баралмайджагъымы анълайым.

                         Етишмектен, сюйрекленмектен бездим.

     Мен бу суалин джевабыны тапмайынджа сюйрекленмектен къуртулмакъ къайда, джетилип къайда сюйрельдигими биле феркълаялмаджагъымы таныйым?

Мен кимим шу?

  «  Мен бугуньден, 

                  бу дакъкъадан башлап, 

                                   яхшы бир къыз,

                                               файдалы бир къадын,

                                                                    дегерли бир инсан олмакъ ичюн эр шейден эвель

                                                                                                                         шу суалин джевабыны арайджагьым.

Къайдан тапмакъ мумкюн,

                          насыл тапмакъ мумкюн,

                                        бутюн варлыгъымле къыдырып,

                                                               оны тападжакъ,

                                                                             онъа коре огренеджек,

                                                                               азырланаджакъ, онъа коре чалышаджакъ  ве яшайджагъым!»

6.                      Нетидже.

- Балалар, Сюндюс акъылына кельген суальге джевап тапа билирми?

7. Эвге вазифе.

     - Сиз де шимди он беш-он алты яшындасыз. «Мен кимим?» деген суаль акъылынъызгъа кельдими? Озь тюшюнджелеринъини беян этинъиз.

   - Дерсликтеки    57-60 саифеде берильген парчаларны окъуп кельмек.

  - Иджадий группагъа айры вазифе: Бугуньки театрымыз акъкъында чыкъыш азырламакъ

Краткое описание документа:

10 сыныф

Эдебият дерси

Мевзу.Абляким Ильмий.«Ачлыкъ хатирелери». Баш къараманнынъ яшайыш акъкъында тюшюнджелери ве онынъ рухий алынынъ осюви.Макъсат. 1. Повестьнинъ мундериджесинен таныштырмакъ. Баш къараманнынъ эсерде тасвирленген левхалар акъкъында олгъан тюшюнджелерини къайд этмек.Тенъештирюв вастасы къулланылувыны къайд этмек.2. Талебелернинъ мантыкъий фикир этюв истидатларыны ве монологик нутукъларыны шекиллендирюв.

3. Къырымтатар эдебиятына авеслик ашламакъ, халкъымызнынъ кечмишини бильмек, келеджек акъкъында тюшюнмек кереклигини анъларына синъдирмек.

Дерснинъ кетишаты

I. Тешкелий дакъикъа.II. Эв вазифесини сорав.1. Индивидуаль сорав (Монолог нутукъларыны инкишав этюв)«Ачлыкъ хатирелери» эсерининъ сюжетини (фабуласыны) айтып бермек.2. Фронталь сорав. (Суаль-джевап):- Эсерде халкъымызнынъ аятында олып кечкен насыл бир фаджиалы адисе тасвирлене?3. Иджадий чалышкъан биринджи талебенинъ 1921-1922 сенелери Къырымда олгъан ачлыкъ мевзудаки эсерлер акъкъында чыкъышы.1. Умер Ипчи.«Ачлыкъ хатирелеринден»«Къакълыкъ Базары»

2. Абибулла Одабаш. «Унутмайджакъ»

«Ачлыкъ хатирелери» эсеринден парчаны тапып окъумакъ. Дерслик, с. 48-49:«Ачыкъкъанда, не ачыкъкъаным! Ачкозь эджель маддеси тырмалай, сувара, козьлерим кяде къарара, сёне ки, кяде акъыя, алыкълаша. Ах, бильсенъиз де, не яман ашайджагьым келе!.. Энди къайда барайым? Къомшу-къулум чокътан безди, догьрулдыгьымы корьселер, къапу-баджаны япып, ичке сакъланалар. Къысым-акъраба десек, олар да чокътан юзь чевирди. Дайым, енгепчем эвде ёкъ да. Эвель ара-сыра чагьырып, бир тилим отьмек ашата тургьан эдилер. Шимди: «Энди, тувгьаным, биз де биттик», — деп эль чектилер. Анамын къызлыкътан къалма досту Сание дудум мени кяде чагьырып тойдура тургьан. Манъа бола, къоджасындан котек ашагьанындан берли о да вазгечти.Сен дюньянынъ худжурлыгъыны бакъ. Инсан базыда джеми-джемаат арасында, къысым-акъраба ортасында, тувгъан еринде де япа-ялынъыз къала экен! Санки мевлям ёлунда адашып къалгъансынъ... О опькелер энди бир якъта турсун, нелер тапып ашайым экен?.. Истейим, бермейлер. Тутып алмагъа кучюм етмей. Фукъарелер барын-ёкъун ашап битирди, байлар да ашаладжакъдай неси бар, неси ёкъ — сакъладылар. Орталыкъта кене де улакъ-токъул юре амма, бар алчы, бакъайым. Къалтырап тургъан бир джанынъ бар, тип-тирилей сувурып чыкъарырлар... Гъарип Къуртий агъама нелер яптылар: къутургъан копекдай къувалап, тутып булгъалап ольдюрдилер. Аман, Яраббим, бу инсан джанаварлыгъы бир шейге ошамай экен!.. Не ашайым экен?.. Тюшюнем, тюшюнем уйде-азбарда чалмагъа джарты чарыкъ, ыслав эскиси биле къалмады. От ашар экенсинъ, орталыкъ там-такъыр. Тобан, пичен, чалы-чырпы чайнар экенсинъ, авуз къарышты, такъат етмей!..»

Оджа сёзю:

- Бу сатырларда 1921-1922 сенелерининъ ачлыгъы вакътында къырымтатар балаларынынъ башына тюшкен мусибетлер айдынлатыла, Сюндюснинъ омюриндеки агъыр вазиет косьтериле.

• Эсерде даа кимлернинъ такъдирлери икяе этиле?

• Бу балалар къайда яшайлар?

III. Янъы мевзу устюнде чалышув.

1. Дерснинъ мевзу ве макъсадыны беян этюв.

2. Повестьнинъ метининен чалышув. 1. Оджа сёзю:- Эсернинъ экинджи серлевасы насыл? («Сюндюснинъ хатире дефтеринден»)Оджа Сюндюснинъ монологыны (Дерслик, саифе 69. 3-юнджи абзац) окъуй:

“Мен кимим шу?Акъикъатта мен кимим шу?

Бундан дёрт-беш йыл эвель мен Къуддусын артына такъылып, Акъяра кельген эдим. Ойле бир ерге ки, адындан башкъа, мендже, эр ери къаранлыкъ. Дёрт-беш йыл сонъра, паттадакъ эмджем келе. Зор-топуз мени койге сюйреп къайта. Ойле бир ерге бизи о заман ач ве чыплакъ ёлгъа аткъан. Бундан бир афта эвель мен домдан къачмакъ ичюн Шакире сёз бердим, кене белли-башлы бир фикир эдинмеден, айдын-ачыкъ иши анъламадан Шакирин артына такъылып, анда кетеджек олам. Ондан даа эвель, мен эмширемиз олан Шерфе татайын зоруле эбанай мектебине кетеджек къызларын джедвелине кечем...»

2. Суаллер:

1).Сюндюс ким?

Сюндюс – оксюз бала, ана-бабасы ачлыкътан ольген. Койде, Къуддустан гъайры, онъа ярдым этмеге инсан ёкътыр, чюнки эр кес ачлыкънынъ панджасында. Онынъ ичюн Сюндюс Къуддуснынъ теклифинен койден, ачлыкътан къачып, онен берабер шеэрге, ач балалар приютында ерлешмек ичюн кете.

Лякин шуны къайд этмек керек ки, Сюндюс бирден разы олмай, тувгъан коюнден кетмеге истемей. (Метинни окъумакъ. Саифе 50-51)

«Мен даа бу яшыма къадар озь башыма койден тышкъа чыкъкъан бала дегиль эдим. Озюм Акъярын адынен чокътан таныш эдим. Озюни не корьген, не де корьмек акъылыма кельмеген эди. Мен шу къызгъынлыкънен ёлгъа чыкъсам да, бирден-бирге койден айырылмакъ, озю де койден айырылып бир къазакъ шеэрине кетмеге манъа яман худжур кельди. Артыма айланып бакъкъан сайын койнинъ, къылый козьдай чалтылдагьан идаречиклери узакътан узакъкъа козь къырпып, мени чагьыргьандай ола башлады. Кене де озь коюнъ башкъа — хорлагьан олса, аджыгъан да тапыла. Темирша байлар бизни дёгеджек олгъан олса, Асие енгем келип бизни аджыр, къуртармагъа тырышыр эди.»

Бу сатырларда Сюндюснинъ тувгъан коюне олгъан севгисини корьмек мумкюн.

2. Насыл шеэрге кетелер?

2. Иджадий чалышкъан экинджи талебенинъ Акъяр акъкъында чыкъышы.

«Акъяр — о не балабан бир ер экен! Насыл анълатайым. О эки пара Байдарава койлерини бир ерге къошсанъ, бир Акъяр я олур, я олмаз. Эм анда не яман чокъ да къазакъ бар экен. Бу къадар халкъ къайдан джыйылышкъан?.. Я о балабан, ярашыкълы сарайлар десенъ, насыл ясалып баш олгъан. Бу къадар ташны къайдан кетирип тёшегенлер. Анавы киббар кильсе, кок къалдырымлар, чарылып, эшилип ясалгъан басамакълар... Акъылларгъа айрет…Бизим коюн халкъы чешмеге кеткен ёлгъа бир аякъ къалдырымчыгъы тёшемек ичюн эр йыл бутюн къыш бою топлашып-топлашып гъарылдаша да башына чыкъмай. Бунлар исе бутюн ёл, озю ёкъушларыны, джылгъаларыны къайракъ ташларнен къалдырымлагъан чыкъкъанлар! Эм не раатлыкъ я! Не къадар ягъмур ягъса, не чамур оладжакъ, не къар тыйылып тураджакъ... Бир де тёпеге бакъсам, не корейим — кок юзю теллернен юванкъашланып чыкъкъан. Бунларын не марефетлери бар экен? Бу теллер къушчукъларгъа къонакъ экеним десем, орталыкъта къуш-муш да корюнмей. Я о халкъын яшайышына не дерсинъ? Анавы марушкелерге бакъ, фистанлары, пальтолары балкъ-чалкъ эте. Я о къызчыкълар десенъ, чечекдай кийинген, башларын тиклеген, сачларыны джайдыргъан донк-донк юрелер, чырайлары гульдай!..Яраббим, бу халкъ къазакъ олгъаны ичюнми, ёкъса шеэрли олгъаны ичюнми бойле арув яшай экенлер? Не исе, амма да къысметли къуллар экен. Дюньянынъ дженнетинде яшайлар.»Оджа сёзю:- Бу монологда бойле сёзлер де бар: «Халкъ ачтан къырылып бите ята, буларын бир шейден хаберлери ёкъ…»- дей Сюндюс. Бу сатырлар Сюндюснинъ фикир юрютюв, тюшюнюв, этрафны козетюв, тенъештирюв чизгилерини акс эте. - Сюндюс ич бир вакъыт халкъы акъкъында, онынъ такъдири акъкъында унутмай. Меселя, Панораманы зиярет эткенде. 4.Иджадий чалышкъан учюнджи талебенинъ Панорама акъкъында чыкъышы. «Панорама. Тыштан бакъкъанда баягьы бир бина. Ичине кирсенъ - буюк бир дженк мейданы - 1854 сенеси олгьан Акъяр дженки, бинълердже аскер къальаларыле, батареяларыле чёлю, къыры, денъизи, гемилериле, пароходларыле - бутюн Акъяр корюне. Инглиз, франсыз, тюрк аскерлери этрафын-дан Акъярны саргьан уджюм япалар. Рус аскерлери де Акъярны къорчалай, атышалар, чалышалар, къачышалар. О буюк дженк мейданынынъ оте-берисинде йыкъылгъан, йыкъыла яткъан биналар, батареялар. Девирилип яткъан топ, обоз арабалары. Къанлара богъулып яткъан юзлердже яралы, олю аскер... Пароходдан шеэрге топ ягъдырыла. Топ атешиле ту-ташып янгъан, яна яткъан биналар, бильмем нелер, бильмем нелер корюне. Бунларын эписи, эписи о корюнип тургъан къуббели биначыгъын ичинде сыгъдырылгъан. Не буюк марифет, не яман усталыкъ! Етмиш йыл эвельси япылгъан бир дженк, санки бугунь ола да, сен оксек-оксек бир ерден бакъып турасынъ.Насыл тюшюнип тапкъанлар, насыл беджерип япкъанлар.»5. Оджа сёзю:- Сюндюс дженк левхаларыны сейир этеркен, тувгъан халкъынынъ такъдирини тюшюнип,яш юректе бойле фикирлер догъа:«Панорама пек чокъ шейлер косьтерсе де, кене пек чокъ шейлер косьтерильмейип къалгъан. Керим оджанынъ дедигине коре, бу дженк бир йылдан зияде сюрген. Кезлевде, Бурлюкте, Алмада урушмалар олгъан. Бундан башкъа, Панорамада сальте аскер, дженк коресинъ. Халкъ корюнмей. Албуки, Акъяр халкъы докъуз-он ай шеэрде къапалып къалгъанлар. Татарлар десек, о гъариплер де бу дженкте чокъ хорлангъанлар… Ай, мен де ресим чыкъармагьа бильсем де, онларын сюрю-сюрю къамчылангъанларыны, приставларын, исправниклерин бутюн масхаралыкъларыны бала-чагъанынъ бутюн хорлукъларыны бирлей-бирлей косьтерсем де, бугуньки халкълар да оны келип-келип бакъсалар...»- Приютта Сюндюс,Найле ве Шакирнен достлаша. Языджы яшларнынъ, халкъынынъ келеджегини къайгъыра, оларнынъ насыл бир инсан оладжагьыны тюшюне. Балалар эвинде Сюндюс, Куддус, Найле ве Шакир озьлерине зенаат сайлайлар ве эр бири келеджектеки омюрни озюндже тасавур эте.Сюндюс тувгъан койлерини унутып оламай, гъарип анасыны, бабасыны, тувгъанлары ве койдешлерини хатырлай. Шакир, ялварып, оны озь койлерине къачмагъа къандыра.- Лякин бир адисе Сюндюснинъ планыны боза. «Дёрт-беш йыл сонъра, паттадакъ эмджем келе. Зор-топуз мени койге сюйреп къайта. Ойле бир ерге бизи о заман ач ве чыплакъ ёлгъа аткъан». Бу сатырлардан коремизки, Сюндюс эмджесинен койге къайтмагъа меджбур ола.- Сюндюс койден кеткенде он бир яшында эди. Шимди энди он алты яшында. Арадан беш йыл кечти. Беш-алты йыл девамында бу осьмюр осе-етише, онынъ дуйгъу-фикирлери, дюнья бакъышлары денъише. О омюрнинъ муреккеплигини анълай, озюнинъ ве халкънынъ келеджеги акъкъында тюшюне. Сюндюс ве онынъ достлары бу аятта озюне акъикъий ёл тапмагъа тырыша. Къуддус заводда къала, Найле тиббиет окъув юртунда окъуй, Шакир ве Сюндюс койлерине къайталар. Лякин олар энди бильгили, озьлерине саип олгъан, озь такъдирлерини идаре этмеге азыр олгьан шахыслардыр. Оларнынъ арзу-истеклери тувгъан халкъынынъ яшайышы, такъдиринен багьлы. Сюндюс ве Шакир тувгъан халкъына хызмет эте биледжек яшлар олгъанына окъуйыджыларда ич де шубе къалмай. Бунъа делиль Сюндюснинъ сонъки монологы (Дерслик, с.70):

«Мен кимим шу?

Он алты яшымда экен, ильк дефа мен шу суали кендиме берем. Эрте-кеч манъа бунынъ джевабыны араштырмакъ, араштырып булмакъ лязим олдугъыны идрак этем. Мен онынъ джевабыны тапмайынджа озь элими, озь-озюми алып баралмайджагъымы анълайым.Етишмектен, сюйрекленмектен бездим. Мен бу суалин джевабыны тапмайынджа сюйрекленмектен къуртулмакъ къайда, джетилип къайда сюйрельдигими биле феркълаялмаджагъымы таныйым?

Мен кимим шу?

« Мен бугуньден, бу дакъкъадан башлап, яхшы бир къыз, файдалы бир къадын, дегерли бир инсан олмакъ ичюн эр шейден эвель шу суалин джевабыны арайджагьым. Къайдан тапмакъ мумкюн, насыл тапмакъ мумкюн, бутюн варлыгъымле къыдырып, оны тападжакъ, онъа коре огренеджек,азырланаджакъ, онъа коре чалышаджакъ ве яшайджагъым!»

6. Нетидже.

• Балалар, Сюндюс акъылына кельген суальге джевап тапа билирми?

7. Эвге вазифе.- Сиз де шимди он беш-он алты яшындасыз. «Мен кимим?» деген суаль акъылынъызгъа кельдими? Озь тюшюнджелеринъини беян этинъиз.- Дерсликтеки 57-60 саифеде берильген парчаларны окъуп кельмек.- Иджадий группагъа айры вазифе: Бугуньки театрымыз акъкъында чыкъыш азырламакъ