Урок на тему: "ЛИТЕРАТУРА И КУЛЬТУРА КАЗАХСКОГО НАРОДА"

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТІ

Әлменова Нұргүл Айкөргенқызы

Қазалы аграрлы – техникалық колледжінің екінші санатты тарих пәні оқытушысы

Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: Қазақ халқының шығармашылық дәстүрін, қазақ халқының ұлттық құндылықтарын,ауыз әдебиетінің түрлерін,олардың тарихи маңызы туралы мәліметтер бере отырып білімдерін тереңдету;

ә) дамытушылық: студенттерді, тарихи құндылықтарды қастерлеуге ұлт мәдениетіне құрметпен қарауға,студенттерді жұмыс істеуге жүйелі ойлауға өздігінен және топ болыпжұмысістеуге,салыстырабілуге, алғанбіліміннақтылайалуғаүйрету.

б) тәрбиелік: студенттерді еліміздің өткен тарихына құрметпен қарауға, ауыз әдебиетінің студенттерге беретін тәрбиелік мәнін ашу, студенттерді еңбекке, Отансүйгіштікке, адамгершілікке, ұлтшылдылыққа тәрбиелеу;

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,ауызша түсіндіру, тірек-сызбалар ,топтық жұмыс

Көрнекілігі: оқулық, интерактивті тақта, семантикалық карта, Венн диаграмасы суреттер, сұрақтар, ескі сөздер, сөзжұмбақ бейнесурет.

Пәнаралық байланыс: Әдебиет, гоеграфия,

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Оқушылармен сәлемдесу.

Топ студенттерін түгелдеу.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

А) Үй тапсырмасын «Менен сұрақ, сізден жауап» арқылы тексеру.

1) М.Х Дулати қай жылы дүниеге келген?

2) Ғалымның «Тарихи –и-Рашиди»еңбегі олқандай салалардан тұрады?

3) Ғалымның жылнамалар еңбегі не туралы жазылған ?

4) Қыдырғали Қосымұлы Жалайыри еңбегінің соңында нені көрсетеді

5) Өтеміс қажының шығармасының тарихи маңызы неде ?

6)Өтеміс қажы еңбегінің қазақ халқының тарихына қандай жақындығы бар?

7 Әбілғазы Бахадүр жайлы не білесіңдер

Ә) Топтық тапсырма

Семантикалық карта

дұрыс жауапқа +қою керек

Қай жылы дүнеге келген

1555

1603

1499

1512

Мұхаммед Хайдар Дулати

+

ҚадырғалиҚосымұлыЖалайыри

+

Өтемісқажы

+

ӘбілғазыБахадүр

+

Б) Үй тапсырмасын бекіту.

Мұхаммед Хайдар Дулати 1499ж Ташкенте дүнеге келген

Тарих –и-Рашиди тарихи еңбегі Қазақ хандығының

Құрылуы туралы Қазақ халқының тұнғыш тарихшысы

ТТарих –и-

ҚыдырғалиҚосымұлыЖалайыри1555-1603ж

Отырар Түркістан қаласында дүнеге келген

ғұлама тарихшы мелекет

қайраткеріЖылнамалар жинағы Жамиғат – тауарих еңбектері бар.

Өтеміс қажы1515-Сырдарияның төменгі ағысында дүнеге келген Қазақ тарихының ХIV-ғ Этносаяси әлеуметтік –мәдени шаруашылық мәселерін шешуде ммаңызы зор. Шыңғыснама еңбегі бар

Әбілғазы Бахадүр 1603-1664ж

Үргеніште туған үш түрлі өнерді жақсы меңгерген 1. Әскереи өнер2.ақындық өнер3.тарихшы Шежере-йи тариқиа Шежіре –йи Түрік еңбектерібар.

ІІІ. Жаңа материалды меңгерту.

§24 Қазақ халқының әдебиеті және мәдениеті

Жоспар:

1) Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі мен мәдениеті

2) Ауыз әдебиеті және оның түрлері

3) Ауыз әдебиетінің тәрбиелік маңызы

Мәдениет латын тілінен қазақшаға аударғанда «өсіру өңдеу» деген сөзден шыққан. Мәдениеттсіз халық болмайды.Сондықтан әрбір халықтың өзінетән мәдениеті болады Мәдениет дегеніміз – адамдар қызметінің нәтижесі, адамдар заттар ғана жасап қоймай өзін-өзі жетілдіреді өз қабілеттерін іске асырады. XVI-XVII ғасырлардағы қазақ халқының мәдениеті жерімізде өмір сүріп,қазақ ұлтын құрған рулар мен тайпалар мәдениетінің жалғасы.Ғалымдар көшпелілерде мәдениет жоқ деп дәлелдеген. Қазіргі кезенде көшпелілерде өзіне тән өркениеті мәдениеті болғанын дәлелдеп отыр.Жерімізде жүргізілген археологиялық зерттеулер кезінде табылған деректерге қарай отырып әрзаманның өзіне сай мәдениеті болғандығын дәлелдейді.Алғашқы көшпелілер өркениетінің дәл бүгінгі өркениеттің тұрғысынан түсінбеу керек .Мысалы :қола дәуірінде табылған зираттар мен қоныстар солррдың дәлелі.Алматы қаласынан Есік қорғанынан табылған Алтын адамға қарай отырып сол кездегі жазудың қол өнердің киген кейімдеріне қарай отырып қол өнердің теңсіздіктің пайда болғанын байқауға болады.

Мәдениет жаңа заманға сай дамып жетіліп отырады.Мәдениет екіге бөлінеді

Мәдениет

Материалдық мәдниет Рухани мәдениет

Адамдардың еңбек етуінің нәтижесінде жасалған бұйымдарды материаалдық мәдеиет деп аталады ,оған :әр түрлі еңбек құралдары, тұрғын үйлер, киім, бұйымдар қару –жарақтар т.б жатады.

Ал адамдардың ақыл-ой еңбегінің жемістерін рухани мәдениет деп аталады. Рухани мәдениетке халықтың әдет - ғұрыптары, ,ауыз әдебиеті, аңыз әңгімелер, қиял ғажайып әңгімелері, діни наным-сенімдері жатады.

Ауыз әдебиеті

XIV-XV ғасырларда Қазақстанда мекендеген ру-тайпалардың әдеби туындылары ауызша таралды, ғылыми тілмен айтқанда фольклор түрінде дамыды.Ауызша деректерді адам баласы жазбаша тарих пайда болғанға дейін есте сақтады .Өздерінің жиған іс-тәжірибесін ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтып жеткізіп отырған .Ауыз әдебиеті алғаш кезенде мифтық аңыз әңгімелер түрінде айтылса, кейін эпикалық жырлар пайда болған .Бүгінгі ауызша зерттеудің тамаша үлгісін Ян Вансина еңбекрерінде танымал.Қазақтың белгілі зертеушілері Ш.Уалиханов ,М.Тынымбаев т.б ғалымдар халықтың ауызша шығармаларына зор мән берген .Кеиін жазба әдебиеті пайда болдыдегенмен халықтың тарихын білу үшін ауыз әдебиетінің маңызы зор.XIV-XVғғасырлар аралығында ауызша әдебиетпен қатар жазбаша те дами бастаған. Олардың көпшілігі қыпшақ тілінде жазылған Оғызнама Жүсіп-Зылиха сияқты әдеби шығармалар белгілі Ауыз әдебиеті бірнеше салалардан тұрады.

Жарапазан

беташар ертегілер

жар-жар аңыздар

Ауыз әдебиетнің салалары

төрт түлік мал туралы өлең

батырлар жыры

жұмбақтар

сыңсу

қара өлең мақал-мәтелдер

жоқтау

Ауыз әдебиетінің бірнеше түрлері бар.Тұрмыс- салт өлеңдеріне тотемизм мифтік ойлар, бақсылық сарын ұғымдар мен діни –наным іздері байқалып отырады. Тұрмыс-тіршілігі малға байланысты болғандықтан адамдар төрт түлік малдың піріне сиынған Қойдың пірі- Шопаната, ешкінің пірі-Шекшеката,жылқының пірі-Қамбарата , түйенің пірі Ойсылқара,сиырдың –піріЗеңгібаба деп,әрбір түліктің иесін жырларына қосқан.Іше-сусын,жесе-тамақ, кисе-киім,мінсе-көлік болған төрт түлік малын дәріптеп,тілектерін арнаған

Үйленуге байланысты айтылатын жырлар.

Беташар,сыңсу қоштасу, тойбастар жұбату сияқты әдет-ғұрып жырлары айтылған. Беташар –жаңа түскен келіннің бетін ашы, түскен елімен таныстырады .Ал сыңсуда үйінен кетіп бара жатқан қыз әке-шешесіне мұңын айтады. Қоштасуда Қыз Ел-жұрты, Туған-туысқандары, ата-анасына қимастығын білдіреді.Жар-жар-той үстінде айтылады .Қызды алуға келген жігіттер жағы бір топ болып, қалыңдық жағынан қыздар екінші топ болып жар-жар айтысады.Жалпы,үйлену жырларында қыз қыз алған жақтың арасындағы қарым-қатынас ,туыстық жағдайлар, тәлім –тәрбиелік мәселелер жеріне жеткізе айтылатын болған .Бұл өлең жырлардың тәрбиелік маңызы зор.

Діни наным- сенімдерге байланысты өлең – жырлар.

Қазақ халқының арасында ислам діні тарағанға дейін имандылық жырлардың :бәдік айту, арбау бақсылық сарын, алғыс –қарғыс сияқты түрлері айтылып келген. Бұл өлеңдерде тотемизмнің іздері сақталған. Соның бірі-Адам денесіндегі ауруды бәдік айтып көшіру

Бәдік,бәдік деседі,

Бәдік желдей еседі,

Асқар, асқар тауларға

Айнала соққан құйынға

Әй көш десең көшеді.

Жаңа айдың туғанын көрсе, оған сәлем беріп:!жаңа айда жарылқа, ескі айда есірке –деп тағзым жасаған .Жарапазан айту-ислам дінімен қазақтар арасында енген ауыз әдебиетінің кенжелеу түрі Егер бақсылық сарында «Тәңір «Ұмай»сөздері көп айтылса, жарапазанда «Алла» «Құдай» пайғамбар сөздері айтылады.Ораза айында нағыз айытқыштар жарапазан айып, ат, түйе алса, кішігірім жарапазан айтушылар үй жағалап жүріп, әйелдерден ауызашарға құрт, май, ірімшік, алып жүрген. Жарапазанның бас кезі мақтау болып келсе, соңы алғыс, бата берумен аяқталады:

Үйің, үйің үй екен

Үйдің көркі шиекен

Саба көркі бие екен

Сандық көркі жүк екен

Әшекейлеп сырлатқан,

Ақ сарайдай үиі бар,

Ақ бөкендей қойы бар

Кісі өліміне байланысты естірту, көңіл айту,жоқтау сияқты ауыз әдебиетінің түрлері бар. Жоқтауда адамның халқы үшін істеген тарихи еңбегі айтылады Үмбетей жыраудың Бөгенбай батыр қаза болғанда айтқан жоқтауында

Уа,Алатаудың Ақшадан

Асып тудың,Бөгенбай,

Болмашыдай анадан,

Болат тудың, Бөгенбай

Арасы Толған көп қалмақ

Қалмақты қуып қашырдың

Қара Ертістен өткізіп

Алтай тауға асырдың

Ақ Шәукеге қос тігіп,

Ауыр қолды жидырып,

Қалмаққа ойран салдырдың, - деп батырдың қалмақтардан қазақ жерін азат еткенін баяандайды. Бұл жоқтаудың тәрбиелік маңызы зор.

Мақал-метелдер мен жұмбақтар

Зерделі терең ойды қысқаша көнілге қонымды етіп білдіретін мақал мәтелдің маңызы өте жоғары.

«Мейрімділікті анадан үйрен;-деген халық даналығы Мағынасы көп жайды аңғартатын, тәрбиелік маңызы бар нақыл сөздер қазақ халқынада өте көп.Оларға «Сүйреп қосқан тазы түлкі алмайды», «Жастық – жалын, кәрілік –құлшылық». «Жауға жаныңды берсең де, сырыңды берме». «Батыр бір өледі, қорқақ мың өледі» және т.б мақалдарды мысал келтіруге болады. Еңбек құралдарын, үй жануарларын, аспан денелерін, киім-кешек,т.б адам өміріне қажеттіні немесе оны қоршаған жұмбақтай білген. Мысалы, «Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды» - деп күннің шығуын жұмбақтаса, «Ши түбінде шұбар кездік» деп жыланды жұмбақтаған

Ертегілер. Жан-жануарлар туралы, қиял-ғажайып, тұрмыстық ертегілерде халықтың өмірі мен тұрмысы ,арманы мен мақсаттары айтылады.Бұлар даналықты дәріптеп,жалқауларды, сараңдарды күлкі еті, кемшіліктерін .Аяз би, Жиренше, оның ақылды әйелі Қарашаш сұл, Алдар көсе, Қожанасыр,Тазша бала сияқты шешен, тапқыр,батыл болуға жастарды еңбекқорлыққа,табандылыққа ,ақылды, тапқыр болуға тәрбиелейді.

Батырлар жыры. Батырлық жырларда тарихи оқиғалар бейнеленеді. Жерімізде жаудың шапқыншылығы,оған қарсы батырлардың елін, жерін қорғау жолындағы ерліктері баяандалады .Мысалы:»Ер Тарғын «Алпамыс» «Қобыланды батыр» жырларында жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес жырланады. Сондықтан да елін, жерін шет ел басқыншыларынан қорғауда ерлікке, отанын сүйе білуге, ұлттық сана-сезімге баулуда тарихи маңызы зор.

Ғашықтар жырлары. Халхымыздың әдет-ғұрпы, салт-санасы жайлы мол мағлмат береді, өз бақыты үшін күрескен жастардың махабатт жолындағы көрген азап-бейнеттері баяандалады.

«Қозы Көрпеш –Баяаан сұлу» мен «Қыз Жібек»жырларында жетім ұлға қызын бермеймін деген Қарабайдың,баласына теріс батасын берген әкесі Базарбайдың жағымсыз істері, жастардың ажалына себеп болған ескілікті сананың қаталдығы айтылады. Ғашықтық жырлар жастарды еркіндікті бағалауға баулиды.

Ұлыс жырлары. Жыл басы 22 наурыз күні түн теңеліп, қыстың ызғары кетіп, көктемнің келуі жаңа тірліктің басталған кезі болып саналған. Малтөлдеп, сүт көбейіп,егіншілер соқа –саймандарын сайлап, егістікке шығады. Адамға қажеттті әрбір дәнннен араластырып, оған сүт, айран, соғымнан сақталған сүр ет салып, наурыз көже жасаған .Бүкіл ауыл адамдары бір-бірінің наурыз көжесін ішіп, біріне-бірі: «Ұлыс оң болсын , сүт мол болсын! Қайда барсаң жол болсын Ұлыс бақты болсын, төрт түлік ақты болсын, бәле-жала жерге енсін!» деп тілек білдірген

Бесік жыры. Нәрестеге дүнеге келгенде «Шілдехана тойы жасалған .Балаларды тәрбиелеу бесік жырынан басталған

Әлди, әлди ақ бөпем,

Ақ төсекте жат бөбем!,

Жылама, бөпем, жылама

Жілік шағып берейін

Халқымыздың ауыз әдебиеті жастарды еңбекке, патриоттық сезімге, батылдық пен батырлыққа, парасатты әрі ақылды болуға,достық ,адамгершілік сияқты қасиеттерге баулиды. Мақтаншақтық, екіжүзділік қорқақтық сияқты жаман қасиеетерден аулақ болуға тәрбиелейді.

Сергіту сәті: Наурыз мейрамы туралы Бейне сурет

IV. Студенттермен жұмыс.

А) «Тарихи көмбе» (Ескі сөздердің мағынасын ашу)

Жарапазан- діни мейрамдар күні үй иелерінің туысына келіп, мадақтау өлеңдер айтылған

Жаназа-Қаза болған адамның жаның рухтандырып, о дүниеге атандыру.

Бақсылық сарын–Қазақ бақсыларының ауырған адамдарды емдеу үшін айтқан сарыны

Сәукеле-Қалыңдықтың ұзатылу тойында киетін сәнді бас киім

Маңдайша-сәукеленің маңдайына тағатын асыл тасты күміс әшекей

Қасаба -

-Қыз тақиясының бір түрі Қыздар үйлену тойында қасабаны сәукеле орынына да киген

Топтық тапсырма.

I топ. «Білгенге маржан» Мақал-мәтелдің жалғасын табу

1. Жас адам күшін салады. Кәрі адам ......................................... (ақылын салады)

2. Еңбектің наны тәтті, Жалқаудың ........................................... (жаны тәтті)

3. Өнер – ағып жатқан бұлақ, Ілім - ..................................... ... (жанып тұрған шырақ)

4. Отан оттан да .......................................................................... (ыстық)

5. Қына тасқа бітеді, .................................................................. ( Білім басқа бітеді)

6. Ата көрген оқ жанар, ............................................................ (Ана көрген тон пішер)

II топ. «Қазақстан» сөз жұмбағын шешу

1. Қазақстан жерін мекендейтін халық?(қазақ)

2. Қазақстан Республикасы мемлеееттің негізгі нышаны ? (елтаңба)

3. Ақша айналымын зерттейтін ғылым (нумизматика)

4. Елтаңбаларды зертейттін ғылым(геральдика)

5. Елтаңбаның екі жағында не бейнеленген?(пырақ)

6. Қазақстан солтүстік батысында қай елмен шектеседі?(Ресей)

7. Қазақстан Республикасының негізгі рәмізі(ту)

8. Қазақстан Республикасының туының авторы? (Шәкен)

V. Жаңа сабақты бекіту.

Венн диаграммасы арқылы студенттердің түсінігін тексеру

Ауыз әдебиетін және жазбаша әдебиетін салыстыру

Ауыз әдебиеті ауызша

таралды

нақты автры болмады

ертегілер аңыздар

батырлар жыры т.б

жатады. Діні

Жазбаша әдебиеті

халық

Нақты авторы болды

тұрмыс тіршілігі Оғызнама Жүсіп –Зылиха

шығармалары жатады

VI

VI. Студенттерді бағалау.

Сабақ барысында белсенді араласып отырған студеттерді бағалау

VII.Үй тапсырмасы.

§24. Қазақ халқының әдебиеті және мәдениеті тақырыбында реферат жазу