Сабақтың
тақырыбы: Табиғи сұрыпталу- эволюцияның
бағыттаушы факторы
(9 сынып)
Сабақтың мақсаты:
1.Түрлерін және
тіршілік үшін күрес туралы алған білімдерін
жетілдіреді;
2. Тіршілік үшін күрестің рөлі мен оның
себептерін анықтай алады.
3. Шығармашылық ізденістерін
арттыру,бірлесіп жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру. Оқушылардың шағын
ізденушілік – өзіндік салыстыру жұмыстары арқылы шығармашылыққа,
жүйелікке және жауапкершілікке тәрбиелеу; логикалық дүниетанымдық көзқарасты
дамыту.
Оқу
нәтижелері:
·
Табиғи сұрыпталу – эволюцияның бағыттаушы факторларын білді.
·
Тіршілік үшін
күрестің ролін түсіп, талдайды.
·
Табиғи
сұрыпталу туралы алған білімін күнделікті өмірде пайдаланады.
Түйінді идеялар: Тіршілік үшін күрестің ұғымдары туралы
түсінік қалыптасады және оның эволюциядағы маңызын ұғынады.
Сабақтың түрі: Жаңа сабақты меңгерту
Сабақтың әдісі: сындарлы оқуға бағытталған
ОЖТ(оқытудын жаңа тәсілдері):зерттеушілік әңгіме
СТО: Блум таксономиясын жоғары және төменгі
сұрақтары
АКТ: интерактивті тақта,электрондық оқулық
ОБжК (оқытуды бағалау және көшбасшылық):
таныстырылды қорғау
Диалогті оқыту
Керекті-құрал
жабдықтар: Интербелсенді
тақта,электрондық оқулық,қосымша оқулықтар,маркер,слаидтар.
Пәнаралық байланыс: әдебиет, география, геология
Барысы :
Кіріспе
І.Тұсау кесер
1.Эволюциялық процесте өзгергіштіктің маңызы қандай?
2.Мутациялық өзгергіштік рөлі қандай?
3.Мутациялардың пайда болу себептері
4.Үйлесімділік өзгергіштіктің эволюциялық процестегі рөлі
қандай?
ІІ Негізгі бөлім
1.
Табиғатта ұдайы сұрыпталу болып жатады. Пайдалы белгілер белгілі бір факторлар
әсерінен сақталып, қалғандары жойылады. Осыған байланысты Ч.Дарвин ағзалардың
көбеюін зерттеді. Қорытынды: түр даралары неғұрлым көбірек қырылса, соғұрлым
қарқынды дамиды, ал қарқынды даму түрді сақтап қалудың «құралы».
2. Табиғи
сұрыпталу – белгілі бір ортаға организмдердің тіршілігін сақтап бейімделуі.
3.
Тіршілік үшін күрес – қоршаған орта мен организм арасындағы күрделі
қарым-қатынастың жиынтығы.
4.
Тіршілік үшін күрес түрлері: түрішілік күрес, түраралық күрес және сыртқы
ортаның қолайсыз жағдайларымен күрес.
5.
Түраралық күрес – бір түр мен екінші түр арасындағы күрес. Жыртқыштық
жағдайдағы бәсекелестік. Паразиттік жағдайдағы бәсекелестік. Антагонизм.
6.
Түрішілік күрес – бір түрге жататын даралар арасындағы күресті айтады. Түрішілік күресте бәсекелестік
басым болады. Түр ішінде жыныстық сұрыпталу да жүреді. Ол табиғи сұрыпталудың формасы.
Тіршілігін сақтап қалу үшін табиғатта ұдайы (үздіксіз)
тіршілік үшін күрес жүреді. Егер арыстан шиебөрінің қорегін тартып алса, қорек
үшін күрес жүреді; шөлді жердің шетінде өскен өсімдік құрғақшылыққа қарсы
күреседі. Жыртқыш аңның (жолбарыс, арыстан) қорегі — шөпқоректі жануар, оны
ұстап қорек етеді, ұстай алмаса аштықтан өзі өледі. Шөпқоректі жануарлар тіршілігін
сақтап қалу үшін өсімдіктермен қоректеніп, мыңдаған өсімдіктерді жояды. Одан
басқа жәндіктер (насекомдар) мен жалаңаш шырыштар да өсімдікпен қоректенеді,
бұлар құстарға жем болады. Майда құстармен жыртқыштар қоректенеді. Осындай
күрделі өзара байланысты Ч. Дарвин тіршілік үшін күрес деп атады.
Тіршілік үшін күрес — қоршаған орта мен организм
арасындағы күрделі қарым - қатынастың жиынтығы.
Тіршілік үшін күрестің түрлері. Ч. Дарвин
тіршілік үшін күрестің 3 түрін анықтады.
1. Түраралык күрес.
2. Түрішілік күрес.
3. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы
күрес.
Түраралық күрес — бір түр мен екінші түрдің
арасындағы күрес:
а) жыртқыштың жағдайдағы бәсекелестік — қасқыр
мен түлкінің аулайтыны қоян болғандықтан, қасқыр мен түлкінің арасында қорек
үшін бәсекелестік туады. Қасқыр мен қоян, түлкі мен қоянның арасында тіршілік
үшін күрес жүреді. Әрбір жыртқыш басқа жануардың арқасында тіршілік етеді. Бірі
— жыртқыш тісімен, екіншісі — ұзын тырнағымен, үшіншісі — уымен жемтігін
өлтіреді. Әр "түрге жататын өсімдіктер жарық, ылғал, қорек үшін
бәсекелеседі. Топырақты жарып өніп шыққан өскіннің бәсекелестікте жеңгені ғана
дамиды. Ол ересек өсімдікке айналып, көбею кезеңіне жетіп ұрпақ береді;
ә) паразиттік жағдайдағы бәсекелестік. Мысалдары
ағаштары қалың болып өсетін ормандарда басқа өсімдіктерге оралып, сүйеніп
өсетін өрмелегіш өсімдіктер (лианалар) (17 - сурет). Өрмелегіш сабақтары ұзын,
жіңішке, әлсіз болғандықтан ағаштардың діңіне жылан тәрізді оралып, жыл сайын
ұзарып өсе береді. Ең ұшына жеткенде қасындағы екінші ағашқа жабысып,
өрмекшінің торындай айналасындағы ағаштарға шырмала береді. Ағашқа оралған
сабақтар тұншықтырып, сабақ бойымен қоректік заттардың қозғалуын тежейді. Ағаш
қурап қалады. Өрмелегіш лианалар тіршілігін жалғастыра береді. Мұндай лианалар,
әсіресе тропиктегі ормандарда өседі.
Екінші мысал: 1918 жылы Еуропа табиғат
зерттеушісі Жозеф Арнольди тропикте өсетін дүние жүзіндегі ең үлкен гүл
(диаметрі — 1м, салмағы — 14 кг) Раффлезия гүлін тапқан (18 - сурет).
Гүлдің тамыры, сабағы, жапырағы жіпшеге
айналған, сондықтан гүлі ағаштың түбінде жатады. Ағаш шырынымен қоректеніп,
ағашты зақымдап, өсірмей тастайды. Иісі шіріген еттің иісіндей болғандықтан
шыбын, шіркей, қоңыздар арқылы тозаңданады.
ІІ кезең: Жаңа тақырып бойынша тапсырмалар
І топ - «Түрішілік күрес»
ІІ топ - «Түраралық күрес»
ІІІ топ - «Абиоздық факторлар»
№1 тапсырма
Сәйкестік тесті: Берілген мысалдардың қайсы күреске сәйкес екендігін анықта:
|
№
|
Мысалдар
|
Күрес түрі
|
|
1.
|
Бұл күресте
бәсекелестік басым
болады.
|
Түраралық
Түрішілік
Абиотикалық
факторлармен күрес
|
|
2.
|
Арамсояу мен
қызанақ арасындағы
бәсекелестік
|
|
3.
|
Өсімдіктерде
шырмалғыш бұтақтардың дамуы
|
|
4.
|
Арнольдо раффлезия
гүлінің тіршілігі
|
|
5.
|
Таулы жердегі
өсімдіктер аласа болып өседі.
|
|
6.
|
Өсімдік жапырақтары
мен сабақтарының өте шырынды болуы
|
|
7.
|
Тура және жанама
түрге бөлінеді.
|
|
8.
|
Ч. Дарвин ол
күресті тіршілік үшін күрестің ең бастысы деп атады.
|
|
9.
|
Қарағай мен
қайыңның арасындағы күрес.
|
|
10.
|
Табиғи сұрыпталуға
жеткізеді
|
№2 Pisa тапсырмаcы
а) жыртқыштың жағдайдағы бәсекелестік — қасқыр мен түлкінің
аулайтыны қоян болғандықтан, қасқыр мен түлкінің арасында қорек үшін
бәсекелестік туады. Қасқыр мен қоян, түлкі мен қоянның арасында тіршілік үшін
күрес жүреді. Әрбір жыртқыш басқа жануардың арқасында тіршілік етеді. Бірі —
жыртқыш тісімен, екіншісі — ұзын тырнағымен, үшіншісі — уымен жемтігін
өлтіреді.
Сұрақ: Әр түрге жататын түрлер не үшін бәсекелеседі?
Жауабы: Әр "түрге жататын түрлер жарық, ылғал, қорек,
мекен, жыныстық әріптесі үшін бәсекелеседі.
|
р/ с
|
Оның
себептері
|
Жауап
|
|
1
|
Қасқыр мен түлкінің арасында қорек үшін бәсекелестік туады.
|
Иә/жоқ
|
|
2
|
Жыртқыштың бәсекелестік
|
Иә/жоқ
|
|
3
|
Паразиттік
бәсекелестік
|
Иә/жоқ
|
№3 тапсырма
Әр оқушы жіңішке жуан сұрақ дайындайды.
1. Жыртқыш пен жемтігінің өзара қатынасы нені білдіреді?
Жауабы: Түраралық күресті білдіреді.
2. Организмдер арасында өз тіршілігін сақтап қалу үшін қандай процесс жүреді?
Жауабы: Тіршілігін сақтап қалу үшін табиғатта үздіксіз тіршілік үшін күрес
жүреді.
3. Табиғи сұрыпталу дегеніміз не?
Жауабы: Белгілі бір ортада организмдердің тіршілігін сақтап бейімделуі.
Шығармашылық тапсырма
1.Мысалы,
бекіре балығы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын әрбіреуі 3 - 6 млн уылдырық
шашады. Үй шыбыны 5 күнде 20 мың жұмыртқа салады. Осындай қарқынды дамумен
көбеймеу себебі неліктен?
Жауабы: Мұндай қарқынды даму, тек қолайлы жағдай болғанда ғана өніп -
өсіп тіршілігін сақтап қалады. Түрлер неғұрлым көп қырылса, соғұрлым қарқынды
дамиды. Бұл табиғи сұрыпталу нәтижесі.
2.
«Неғұрлым түрлер көп қырылса, соғұрлым қарқынды дамиды. Осының себебі?
Жауабы: Себебі қарқынды даму түрді сақтап қалудың «құралы». Барлық
организмдер ұрпақ қалдыруға тырысады, сондықтан қарқынды түрде көбейе бастайды
3. Теңіз шошқасының ұяластарындағы өлім-жетім мөлшерінің өте көп болуы туған
күшіктер санының көптігіне тәуелді. Неліктен?
Интерью әдісі
Мәтін
бойынша сұрақтар дайындап, журналист ретінде сұрақтар қою
Кері
байланыс
«Архиватор
3,2,1» Сізге
ұнаған 3 моментті атаңыз. Өзіңіздің әрекеттініңде қолданылатын 2 моментті
атаңыз.
Сізге
қозғау салған ( сұрақ қою) 1 моментті атаңыз.
VІ. Үйге тапсырма 41 параграфтарды оқып келу. «Тіршілік үшін күрес»
тақырыбына өз ортаңмен,өмірмен тығыз байланыстыра мысалдар жазу
VІІ. Бағалау
Критерий парағы бойынша бағаланады
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.