Урок по предмету литература аа5ыыта П.Д.Аввакумов "Тыал уонна икки киhи" остуоруйа

Урок на тему: «Тыал уонна икки киhи»          (остуоруйа)

Уруок хаамыыта:

1.     Тэрээьин чааьа

2.     Суруйааччы биографиятын кытта билсиьии.

3.     «Тыал уонна икки киьи» остуоруйа

4.     Сынньалан

5.     Тылы байытыы

6.     Остуоруйа ис хоьоонунан боппуруостар

7.     Тумук

Уруокка туттуллар матырыйаал: проектор, компьютер, суруйааччы хаартыската.

1. Тэрээьин чааьа

- Үтүө күнүнэн, ођолор.

Бүгүн биһиэхэ ураты уруок буолар, биһиэхэ ыалдьыттар кэлэн олороллор, ыалдьыттары кытта дорооболоьуоххайын. Бүгүңңү уруокка эһиги  ылбыт билиигитин көрдөрүөххүт. Онон, бары кытаатан көхтөөхтүк үлэлээң.

—  - Аттыгытыгар олорор дођоргутугар хайыһың, мичээрдээн уонна  ситиһиини бађарың.  

—  - Тэтэрээппитин арыйдыбыт, чыыһыланы суруйдубут.

2. Суруйааччылыын билсиьии

—  - Ођолор, билигин бары экраны көрдүбүт эрэ. Бу туох айар куттаах, киьи эhиги иннигитигэр олоророро буолуой? (слайд 2)

—  Петр Денисович Аввакумов (22.04.1934 — 29.06.2005 гг.) – прозаик уонна литературнай критик. СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ. Горнай улууһугар төрөөбүтэ. 1964 с. Дьокуускайдааҕы государственнай университеты бүтэрбитэ. Бастакы кинигэтэ 1969 с. тахсыбыта. Онтон ыла кини уонтан тахса кэпсээннэрин уонна сэһэннэрин кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэрэ. Суруйааччы элбэх айымньыта оҕолорго анаммыта.

«Тыал уонна икки киьи» (остуоруйа)

Ити көрбүт хаартыска5ыт уонна уруокпут тиэмэтэ туох сибээстээ5э буолуой?.

Уруок сыала-соруга

Үөрэтэр: Петр Аввакумов остуоруйатын кытта билсиьии. Саха уус-уран айымньыта остуоруйа ураты жанр буоларын чинэтии, уус-уран тылыгар кэрэхсибили үөскэтии.
Иитэр: остуоруйалар геройдарын холобурдарыгар дьон майгытын быhаарарга холонуу, төрөөбут дойду айыл5атын таптааhын; 
Сайыннарар:  бэйэ санаатын этэр, толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы, остуоруйаны кэрэхсээн аа5ыыларын кө5үлээhин.

 Үөрэнээччи сыала: Остуоруйа ис хоьоонун ырытыы, кэпсэтии. Учуутал биэрэр ыйытыыларыгар хоруйдааьын.

Остуоруйа диэн тугуй?

Остуоруйа – норуот тылынан уус-уран айымньыта, фольклор биир корунэ, киьи бэйэтин баҕатын, олоҕун-дьаьаҕын эбэтэр араас быьылаан туьунан ойтон онорон кэпсиир дьиктилээх-дьиибэлээх, кэрэхсэбиллээх фантастическай кэпсээнэ. Остуоруйаны ким айарый, суруйарый? (Норуот уонна суруйааччы).

Остуоруйа араастара:

—  Аптаах-алыптаах

—  Олох-дьаьах

—  Хамсыыр-харамай

3. Уруок темата

Кинигэбитин арыйдыбыт стр 18 бугунну темабыт

«Тыал уонна икки киьи» остуоруйаны барыахпыт.

Остуоруйа ис хоьоонун о5олор аа5аллар.

Остуоруйа ис хоьоонун ырытыьыы.

Билигин остуоруйаны аа5ыа

1.     Тункэлэй уонна Айгылла хайдах олорбуттарай? (бала5аннара кэккэлэьэ турар эбит, сылдьыспаттар эбит)

Иэдэс биэрэр- собулээбэтэхтии корбото5о буолар.

Кириэтэьии- туохха эмэ уьуннук моккуьуу, дьаныьыы.

2.     Тыал туох санаа5а кэллэ то5о? (арай кинилэри мин илллэьиннэрдэхпинэ хайдах буолуой дии санаабыт)

          Салгыы аа5ыа

1.     Тыал тугу гынна?(куускэ ба5айы урэн сирилэттэ,  балыктарын Айгыллалаахха ытыйан илдьэр).

2.     Айгылла балыгы хайаата (а5алан биэрдэ Тункэлэйгэ)

3.     Тункэлэй хайаата(кохсун кордорор- кэпсэппэт)

Салгыы аа5ыа

1.     Тункэлэй хайдах туттубутуй?( ууну омурпут курдук ньимийэн тураллар).

2.     Айылла уолун кытта барбытын кэннэ Тункэлэй хайаата( балыгы тоттору куол гэ суоккээтэ).

3.     Тыал онтон хайаата? (куол уутун урэн туллэннэтэр)

4.     Айгылла Тункэлэйи ыарыылыыр.

4.     Сынньалан: таабырыннар

1.     ТИИЦ—Хаппыт тэллэй хаЬаастаах, амтаннаах эриэхэ аЬылыктаах, кутуругунан оонньуур, сааЬыттары муцнуур.

2.     КЫРЫНААС—Мацан биэ хара кулун батыЬыннарыылаах уЬу.

3.     ЭЬЭ—КыЬын кэллэ5инэ кыЬал5ата кыччыыр баар уЬу.

4.     ТАБА—Икки титириги тебетугэр кэтэ сылдьар баар уЬу.

5.     БЕРЕ—Кыьыны быЬа ойуурга аччык кэрэдэк баар уЬу.

6.     МО5ОТОЙ—утуе киЬи ус дьураалаах уЬу.

7.     АНДААТАР—Ууга олохтоох, от аЬылыктаах кыыл баар уЬу.

8.     КУОБАХ—От-мас аЬылыктаах ойуоккалас о5очоос баар уЬу.

9.     САЬЫЛ—Тула еттубун керунэбин, туохтан эрэ дьиксинэбин, ойуур тыалары кэрийэбин, албынныыры сатыыбын.

10. СОБО—Быыкайкаан суеЬу суус кемус манньыаты сугэ сылдьар уЬу.

5.     Тылы байытыы

Бэркиьээн-со5ооьун, коьуппэтэх оттуттэн быьыы.

6.     Остуоруйа ис хоьоонунан боппуруостар

1.     Тыал кимтэн субэ ыла тиийбитий(Ытык Хайа5а)

2.     Ытык Хайа туох диэн субэлээбитий ( улахан тыалы туьэр)

3. Тыал туохха кубулуйарый? (буркунна- буур5а)

4. Тыалы туьэрэн баран тохтообут?дьон хайдах буолбуттарый?( Тункэлэй, Айгылла сана дьиэ тута сылдьаллар)

Уруок тумугэ дьон майгытын быьаарыы.

1.     Остуоруйа5а Тункэлэйи хайдах киьи курдук кордорбуттэрий? (тункэтэх, дьону собулээбэт аата –Тункэтэх диэннэ майгынныыр)

2.     Айгылла хайдах киьи эбитий (дьонно комолоьор, аьыныгас, утуо санаалаах)

7.     Түмүк: Остуоруйа үөрэтэр кистэлэңнэрэ тугуй о5олор?

                         Бу ос хоьооннор остуоруйа5а  соп тубэьэллэр дуо?

•         Үтүө-майгың, көтөр кынатың (үтүө майгылаах)

•         Киhи эриэнэ иhигэр, сүөhү эриэнэ таhыгар (үтүө сиэрдээх, көнө майгылаах буолуу)

•         Атас туhугар атах тостор (эрэллээх дођор)

•         Ким дођордоох ол дьоллоох (дођору алдьархайга бырахпаттар)

Дьиэ5э улэ «Арай мин тыал эбитим буоллар» диэн ойтон суруйуу.