Урок по развитию речи, посвященный калмыцкому чаю

Кичәлин төр:

Хальмг  цә - идәни дееҗ.

Кичәлин күсл:

Сурһульчнрин келнә көрңгинь икдүлх, Хальмг цәәһин чинринь цәәлһх. Шүлг айслулҗ умшдг дасхх.

Дөңцл материалмуд:

Эрст ик плакатд бичәтә: «Цә шиңгн болвчн - идәни дееҗ, цаасн нимгн болвчн – номин көлгн», «Хальмг үнн», «Байрта» газетмүд, Саңһҗин Босян шүлгүд.

Кичәлин йовуд:

Күүндвр:

- Күүкд, хальмг улс ямаран хот эдлдгиг тадн меддвт? (Махн, шөлн, боорцг, цә, бөөрг).

- Ямаран хот бидн өдр болһн эдлнәвидн? (Цә).

- Тадн яһҗ цә чандгинь гертән үзсн болхт. Цә чанхларн ю олзлна? (Күүкд хәрүһинь өгнә).

Шин төрәр багшин цәәлһвр үг:

            Хальмг улсин эдлдг хот олн зүсн болвчн, зуг хотын дееҗнь – цә.

«Өрүн цә ууһад һархла, керг күцдг» - гиҗ хальмгуд келдг. Герин эзн күүкд күн өрүн цәәһән чанад, зөв эргүлҗ самрад, дееҗинь бурхнд өргнә. Дееҗ өргснә хөөн көгшн улст түрүләд цә өгдмн, дарунь герин эзн залу күүнд, цааранднь наадк улст.

            Өрүн цәәлә харһсн гиичд бас түрүләд цә өгдмн. «Ундынь хәрүләд, учринь сур» - гиһәд келдг. Цә чанҗахла ирсн күн күләһәд, ууһад һардмн. Цәәг эс уувчн, амсад һардмн.

            Күүнд цә өгхләрн, хойр һарарн эс гиҗ барун һарарн сөң бәрҗ өгдмн. Ааһин ам чавчҗ бәрҗ, хумха хурһан ааһд орулҗ өгдмн биш – хараҗаснла әдл тоолгддг. Цә бүтн, кемтркә биш ааһд кедмн. Ааһиг дегд дүүргҗ, эс гиҗ өрәл ааһ цә кедмн биш. Дүүргәд кесн цә цальград, асхрад йовхла бас му йор. Цә уусна хөөн хоосн ааһан көмрүләд тәвхлә, бас му, дәкҗ эн герт орҗ, ааһин ам зуухшв гиснлә әдл. Медәтә күн барун һариннь нерн уга хурһарн цацл цацад, йөрәл тәвдмн (йөрәлмүд самбрт бичәтә):

Кезә чигн улан зандн цәәһән ууҗ,

Көлсән һарһҗ, маңна тиньгр, седкл таварн,

Нег-негндән халун уурта цәәһәр тооҗ, сән амулң     бәәх болтн!

Улан цә зандрҗ,

Уухин дееҗ болҗ,

Уусн маднд аршан болҗ,

Ут нас, бат кишг өршәх болтха!

            Шин үгмүд: зандн – крепкий, дееҗ – почетное угощение, аршан – целебный (святой) напиток, кишг – счастье, амулң – мир, спокойствие.

(Йөрәлмүд шин үгмүдтә девтрмүдтән бичүлҗ авх.)

            Хальмг цә хойр зүсн болдмн: йирин цә болн җомба. Йирин цә үсәр үслсн гөңгн цә. Җомба – үснә деерк өрмәр үслсн, тос,зать тәвсн, сәәнәр самрчксн (99 дәкҗ зөв эргүлҗ самрдмн), нигт цә. Кезәнә хальмгуд икнкдән ут, дөрвлҗн грузинск цә уудг билә. Талын һазрт эн цәәг «хальмг цә» гиҗ нерәддг.

            Цәәг миңһ чанад, терүнә нууц меддмн. Кедү ю тәвхинь һарин эвәс болна. Хальмг улс цәәһәрнь эзинь шинҗлдг бәәсмн. Зәрмдән көвәһәрнь көк усн гүүсн цә болна. Тернь цәәһән әрвләд кесн йовдл. Цә һашун, агта болхла – цәәһинь эләдәр тәвҗ, элвг һарта күүнә цә.

Кроссворд тогталһн.

1.     Хар мөриг хазарлҗ эс болҗ. (Усн).

2.     Хальмг улсин хотын дееҗнь. (Цә).

3.     Амтынь ясдг амр цаһан. (Давсн).

4.     Усн мет шиңгн, шикр мет әмтәхн. (Үсн).

5.     Тавинь хәәдг тарһн шар. (Тосн).

6.     Хар ноха хам гиҗ, хамг әмтн түүг хәләҗ. (Хәәсн).

1
2
3
4
5
6

            Хальмг улс цәәдән дурта. Мана бичәчнр, шүлгчнр, билгтнр цәәһин тускар олн зүсн шүлгүд, дуд үүдәсмн (Сурһульч Саңһҗин Босян «Хальмг цә» шүлг умшна).

                                              Хальмг цә.

                                        Кезә, кен хальмгм

                                        Келхд, үүдәсинь медхшв,

                                        Зуг өрүн болһн

                                        Зандрсн цәәһән буслһнав.

                                        Уухд йир таалта,

                                       Давста, тоста, үстә,

                                       Таварн сууһад уухларн.

                                       Танд юуһинь келхүв?

Хальмг цәәһин туск дун.

Хальмг цә.

   Үгнь: Саңһҗин Б.

         Айснь: Ильцарана В.