Урок по татарскому языку на тему "Иярченле кушма җөмләләр" (8 класс)

Питрэч районы методик кабинеты

Шале урта гомуми белем биру мактэбе

”Иярченле кушма экомлэлор”

8 нче сыйныф очен татар теленнан дарес эшкартмэсе

Укытучы: Хасанова Мицзифа Гыйльми кызы

-збулмый, алай эйтсен, фикер тэмамланмыйча кала, анын хебере де гади жемлэ хэберене охшамаган, ягъни тулы формалы тугел.

З. Укучылар, эшке телек булса жомлэсе тулы формалы булсын дисан, аны ничек узгертеп булыр иде?

Эйе, эшкэ телак булды (бар). Эшка телек бар (була). Эшкэ телек булачак формаларында узгертеп булыр иде.

4.                    Ни очен ул мене шулай гади жомлэгэ охшап килмеган?

Дорес, чонки ул иярчен жомлэ баш жомлегэ бейленеп килу очен,

са кушымчасын алган.

5.                    димэк, синтетик иярчен жомлэне баш жомлегэ бейлэуче чара кайсы кисек эченде киле?

Эйе. Бу жемледэ бэйлеуче чара са иярчен жемленен хэбэре составында кила, шуна куре иярчен мемла аерым торган гади жомлеге охшамый, баш жомлэге керешеп ките, ягъни баш мемле синтезлаша h6M синтетик иярчен жомла дип атала.

б. Хэзер ейтегез але: синтетик иярчен жэмлэ, жомла ахырында килеп, аны темамлап куя аламы? Ягъни бу жомлэне едэби телдэ Белак чыдар, эшкэ телек булса дип язып буламы?

Дорес, алай язып булмый, телден сойлагенда herv1 шигьри есарлерда гена андый тартип очрарга момкин. Димек, синтетик иярчен жэмла, хабере тулы формалы булмаганлыктан, гадэти язма сойлемда кушма жомленеН ахырында килеп, аны тамамлап куя алмый. 7. Баш жомлега кушымчалар аша байланган синтетик иярчен жомлелернен башкаларын да шул юл белан анализлап була. Укучылар ейбет тэшенсалэр башка жемлелэрне анализлауга вакытны бик аз гына бирерге була. Ягъни ул жомлэларне аерым-аерым тугел,

бетенесен берьюлы анализларга мемкин.

8.   Баш жэмлэгэ бэйлеклэр Глем байлек сузлар белан иярген синтетик иярчен жэмлэлерне анализлау да шул ук сораулар белан, шул ук тертипте алып барыла. Лекин биредэ синтетик бэйлеуче чараларнын узенчэлегене игътибарны ныграк юналдерерге кирэк.

9.   Укучылар, игътибар итегез але, бейлеклэр heM бэйлек сузлер, синтетик чара буларак, кушымчалардан нерсэ белан аерыла икен? Дорес. Кушымчалар иярчен жомленен хеберене кушылып язылалар, е бэйле h6M бэйлек сузлер иярчен жомлэ хабаренэ кушылмыйча язылалар.

-4-

Лэкин ана карап, бейлек h6M бейлек сузлэрне хебэр составында тормый дип эйтеп буламы?

Юк айтеп булмый. Ни очен? Игътибар итегез: байлек Гаем байлек сузлер хабаргэ кушылып язылмасалар да, хебарнен формасын узгертэлерме? Мэселэн, Кар бету белен жомлесе, белен бейлеге хебер янында килмэсэ heM ул жемлене аерым гади жемле итерге кирок булса, ничек айтелер иде?

Дорес. Кар бетте формасында булыр иде. Димок, бейлек herv1 бейлек сузлер иярчен жэмлэнен хеберене кушылып язылмасалар да, хабэрнен тулылыгын юкка чыгаралар, хабар формасын ташкил италар, шуна куре алар, кушымчалар кебек УК, синтетик иярчен жемлэлерне тозудэ катнашучы чараларга керелэр.

10. Жире аз кешелэр батраклыкка яллана иделер жомлэсен анализлау иярчен жомлене h9M баш жэмледэ аны ияртуче сузне тапшырудан башлана: жире аз иярчен жомлЭ, кешелер — иярчен жомлене ияртеп, буйсындырып киле торган суз.

Хэзер жире аз дигэн иярчен жэмлэне аерым гади жэмлэ кебек эйтеп карагыз. Эйтеп буламы? Анын хабаре составында бэйлэуче чара бармы?

Эйе. Бу тер иярчен жемлане, мостекыйль торган гади жомлэ кебек, аерып ейтеп була. Хебэре составында байлэуче чара да юк. Алай булгач, ул баш жомлэге нинди чара ярдамендэ бейлэнэ сон? Игьтибар итегез эле: жире аз иярчен жомлэсеннен сон пауза ясап эйтеп буламы? (Укытучы ясап ейтеп курсетэ).

Ко

Димок, жире аз иярчен жемлэсе баш жомлэдэн пауза белен аерылып тормый, ияртуче суз белен янэшэ кила heM бэйлэуче чара янешэ тору чарасы. Мене шуларны истэ тотып, мондый жемлелерне (хэбэре составында бэйлэуче чара булмаса да, жомлэ гади жомлэгэ охшаган булса да) синтетик жэмлелергэ керэлер.

Синтетик иярчен жомлэлер татар теленен (heM терки теллэренен) узенчэлеге булып тора. Алар, мэсэлен, рус телендэ юк. З. Кунекмэлэрне ныгыту.

1. Билетларда бирелген гади жэмлэлер белен синтетик иярченле кушма жомлэлэр тезеп язарга. Ничэ терле итеп тезер иден?

4. 2. Телден 64 нче кунегуне эшлергэ. (57 нче кунегу). Синтетик иярчен жемлелэрне табып ейтерге.

Кулланылган эдобият.

1.  М, З. Закиев. Татар теле 8 нче класс.

Казан, ”Мэгариф” нэшрияты. 1997.

2.  В. Хаков ”Татар теле стилистикасы”

/кунегулэр очен кулланма/

Казан, Татарстан китап нэшрияты.

1980 /60, 72, 97 нче битлэр/

3.  Н. В. Максимов, С, М. Трофимова, М. З. Хэмидуллина. Татар теленнэн диктантлар ћэм изложениялэр жыентыгы.

Казан, ”Мэгариф” нэшрияты. 1998.

4.  Н. В. Максимов, С. М. Трофимова, М. З. Хэмидуллина.

”Татар теленнэн ди ктик материаллар”

Казан, ”Мэгариф” нэшрияты. 1997,

Мэљнэсеннан harv1 байлэуче чараларыннаА^д чыгып, халдерне 8 тергэ будеп йертэдэр: вакыт, урын, С?бэп, максат, равеш, кулэм, лире, шарт хэллэре.

Урын хале	Эш-халнен урынын курсбтеп, фигыль;а буйсынып килгэн хэл. Сораулары: кайда? ка я?ј кайдан? (Болында матур чачаклэр уса.)
Вакыт хале	Эш-халнен вакытын белдереп, фигыльне ачыклап кила. Сораулары: кайчан? кайчанга чак л ы? кайчаннан бир л е? (Кича кызьжлы фильм караДьж.)
Рэвеш хале	Эш-хэрэкэтнен ничек уталуен белдереп кила. Сораулары: ничек? ни реве е?.Динтексик чаралар: хал фигыль формасы, -даА, -даА, -ча, -ча ике кущымчалары, бите уттаА бэйлек яна ћэм иде.)бэйлек сузлэр. (Кызныц
Кулам хале	Билгенен дэрэжэсен белдерэ har„4' сыйфат белан равешкэ буйсынып кила. Сораулары± ц уп м е? ку пмега? куп медан? никада р? ниче'тадкы р? ни даре жада? (Белгечлар озак тартыштылар.)
Сабэп хале	Эш-хэракэтнен сэбабен фщыльгэ буйсынып ида. Сораулары: ни к? нцгэ? нидектан? ни сабепле? .ни            ни е ч ен? (Шатиыщыннан аныц куздэре уочкынланцп китте,)
Максат уле	Эщ-хэракэтнен, нинди нидт белану урлечэгеН курсер, фраулары: ни е ч ен? мак сат белан? Очен бэйдеге, дцп, максатыннан, нидтеннац сузлэре белан фигАльгэ иярэ. (Егет укыща дип килде.)
Шарт хале	Эш яки халнен шартын белдереп, фигыльг9 буйсыкила. Сораулары: нишл ас а? н инди ш а рт т а? ( Тедасадар-барсыннар
Кире хад	Кетелг,эн эщ-хэрэкэтнен куреден ф,щереп, фигщщгэ буйунып ула, Сораулары; н Нщл ав да? сегэ кара мастан? (Чакырса да—тбаржады.

4