Уруок тиэмэтэ: Тыыннаахтар умнубат сыллара
(Е.П.Неймохов Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан айымньыларынан)
8
кылааска саха
литературатыгар аһаҕас уруок
Уруок сыала:
Үөрэтэр: Егор Неймохов олоҕун, Аҕа дойду Улуу
сэриитин туһунан айымньыларын билиһиннэрии.
Сайыннарар: Ырытар, кэпсиир дьоҕурдарын
сайыннарыы.
Иитэр: Норуот ааспыт олоҕун кэрэхсииргэ, ытыктыырга
дьулуһуу, Егор Неймохов аатынан киэн туттуу.
Көрдөрөр-иһитиннэрэр матырыйаал:
Microsoft Power Point
программанан оҥоһуллубут презентация, «Ильмень үрдүнэн туруйалар» киинэ
кылгатыллыбыт барыйаана, сэрии туһунан документальнай видеосюжет, «Тыыннаахтар
умнубат сыллара» караоке – ырыа.
Уруок хаамыыта:
1. Киириитэ.
А.- Тыыннаахтар умнубат сыллара… Ити тыллары
иһиттэххитинэ, эһиги туох туһунан өйдүү түһэҕитий? Сөп, Аҕа дойду сэриитин
туһунан. Бүгүҥҥү уруокка биһиги биир дойдулаахпыт саха норуодунай суруйааччыта
Е.П.Неймохов Аҕа дойду сэриитин туһунан айымньыларын тула кэпсэтиэхпит.
Б. Сэрии туһунан документальнай видеосюжеты көрүү, сэрии
чахчылара.
Аҕа дойду Улуу сэриитин сыллара:
22.06.1941-09.05.1945.
• Советскай
Сойуустан 27000000 киһи өлбүтэ
• Саха сириттэн
62091 киһи сэриигэ барбыта
• 40000 саллаат
өлбүтэ
• Тыылга хаалбыт
дьонтон 16300 киһи хоргуйан, ыалдьан өлбүтэ
• Саха сириттэн
барыта 70-80000 киһи өлбүтэ
• Мэҥэ-Алдантан 86
киһи сэриигэ ыҥырыллыбыта
• 27 киһи сэрииттэн
төннүбэтэҕэ
2. Суруйааччы туһунан презентация.
-Мэҥэ-Алдан дьонугар тумус туттар киһибитинэн биир
дойдулаахпыт, саха норуодунай суруйааччыта Егор Петрович Неймохов буолар. Кини
олоҕун , айар үлэтин туһунан истиэҕиҥ-көрүөҕүҥ.
3. «А5алаах о5о кэпсэтиитэ» кэпсээн тула кэпсэтии.
(Кылаас таһынан аахпыттарыгар тирэҕирэн).
1.
Ханнык
ньыманан суруллубутуй? (аҕа уонна оҕо дууһалара кэпсэтэллэр – диалог)
-
Аҕа дойду сэриитэ оҕо хараҕынан
- Оҕо кэпсээниттэн
эһиги тыылга хаалбыт дьон туһунан тугу биллигит?
• Сут, кураан
дьыллар
• Саллаакка барбыт
чугас киһиттэн сурук кэтэһии
• Күүс өттүнэн
төрөөбүт дойдуттан арахсыы
• Чугас дьонун,
дойдутун ахтыы
• Аччыктаан,
хоргуйан өлүү
-
Аҕа дойду сэриитэ саллаат хараҕынан
- Аҕа
кэпсээниттэн сэрии туһунан тугу биллигит?
• Төрөөбүт дойдуттан
арахсыы
• «Нууччалыы билбэт
– хара сор»
• Киһини өлөрүү –
аньыы дуо?
• Аччыктааһын
• Чугас дьону,
дойдуну ахтыы
• Элбэхтэ бааһырыы,
өлүү-сүтүү
- Оҕо
тылын-өһүн болҕойон ааҕыҥ, бу этиилэр ис номохторун толкуйдааҥ:
·
«Оттон
биһиэхэ харах уута, муҥ-сор күөйэ хааман кэлбиттэрэ. Балаҕан хас биирдии
муннугуттан аччыктаан үнүөхтэһэр дьоннору өлөр өлүү сабдыҥнаппакка кэтэһэн
турар быһыылааҕа. Ийэм эрэйдээх быыкаа лэппиэскэ тоорохойун, бэйэтэ айаҕар
адьас чугаһаппакка, наар миэхэ үҥүлүтэ сатыыра… Оо, наһаа да кинини аһынарым,
ол иһин улаҕа хайыһа сытан ытыырым – хараҕым уутуттан лэппиэскэм сыыһа
илийбитин, бэркэ кэмнээн-кэмчилээн, кыра-кыратык көмүллүүрүм…»
·
Аҕа
тылын болҕойон ааҕыҥ, кини тоҕо маннык саныырын толкуйдааҥ:
«Эмиэ да: «Чэ, бу эрэйтэн-муҥтан биирдэ арахсан,
уһуктубаттыы утуйуллуо, эрэйи-кыһалҕаны билбэккэ сынньаныллыа этэ», - диэн
симмэр түһэн иһэн, эйигин уонна тоҕо эрэ эн кыра эрдэҕинээҕигин-
далаахтыы-далаахтыы саҥа хааман эрэргин санаатым да, төннүөхтээхпин,
оҕобун-кэргэммин кэннибэр хаалларар ханнык да быраабым суох, оччоҕо ким
кинилэри көмүскүөй диэн эмиэ хахай хааннанан кэлэрим».
·
«Биитэр
эн, биитэр мин – иккиттэн биирбит буолуо», - диэн. Оннук саҥата-иҥэтэ суох
кэйгэллэһии дьулаана. Итинник түгэҥҥэ киһи аатыттан тахсан, бэйэҕин бэйэҥ
дьаһайбат курдук буолаҕын…»
·
«Ардыгар
саныырым – үрдүк мэҥэ халлааҥҥа таҥара баар дуо диэн. Оччоҕо туох
айыыбыт-харабыт иһин кини биһигини маннык сорго- муҥҥа аста диэн…»
5.
Аҕалаах
оҕо өлөр тиһэх мүнүүтэлэрин ааптар хайдах ойуулаабытын тиэкистэн булан ааҕыҥ.
6.
Айымньы
бүтүүтүгэр аҕалаах оҕо дууһаларын Таҥара ырайга тоҕо олохтообута буолуой? Ааптар
манан тугу этэрий? Санааҕытын этиҥ.
7.
Айымньы
сүрүн санаата тугуй? (Сэрии - диэн улахан иэдээн, оҕотуттан-кырдьаҕаһыттан
тутулуга суох үгүс киһи олоҕун алдьатар алдьархай. Сэрии кэмин дьоно фроҥҥа да,
тыылга да олус элбэх эрэйи эттэринэн – хааннарынан билбиттэрэ, ол иһин өлөн
баран ырайга көрсүбүт аҕалаах оҕону ааптар өлбүттэриттэн кэмсиммэт курдук
ойуулаабыт. Бу орто туру дойдуга киһи биирдэ бэриллэр олоҕу дьоллоохтук
олоруохтаах диэн санаа этиллэр).
8.
Хоту
көһөрүү
Саамай улахан кураан Чурапчыга 1942 сылга буолбут. Ити сыл Республика салалтатынан атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи ыйааҕынан Чурапчы дьонун аҥаарыттан ордуга Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ устун балыкка диэн ааттаан көһөрбүттэрэ.
Ол түмүгэр 2000 –тан тахса Чурапчы дьоно хоргуйан өлбүттэрэ.
9.
Ильмень
Күөл
• 1943 сыллаахха олунньу ыйга А5а дойду Улуу сэриитигэр Ильмень күөлгэ буолбут улахан кыргыһыыга 400 саха саллаата охтубута.
Каартаҕа булуоҕуҥ (интерактивнай дуоскаҕа)
10.
Суруйааччыттан сэрии туһунан суруйарыгар туох ирдэнэрэ буолуой?
4. Егор
Неймохов "Ильмень үрдүнэн туруйалар" киинэни көрүү.
Сорудах: «Аҕалаах оҕо кэпсэтиитэ» айымньыга тэҥнээн
көрөбүт.
Бу киинэ сценарийыгар суруйааччы сахалар хорсун
быһыыларын уонна дьулаан дьыл5аларын дьүөрэлии тутан ойуулаан көрдөрөр. Бу айымньы таптал, сэрии, арахсыы туһунан.
«Киинэ сценарийын суруйууга ааптар геройун батыһан, кини туттуутун, быһыытын барытын кыра5ытык, харахха бу көстөн кэлэр курдук кэтиэхтээх, туох да уһатыы-кэңэтии, ордук киириэ суохтаах. Бу сатабыллары ааптар толору баһылаабыт»,
- диэн
Семен Руфов
бэлиэтээбитэ.
• "Сахафильм" государственнай национальнай кинокомпания уһулбут, П.А.Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреата -"Ильмень үрдүнэн туруйалар" толору кээмэйдээх уус-уран киинэтэ 2005 сыллаахха, олунньу ый 4 күнүгэр Бүтүн Россиятаа5ы "Культура" каналыгар көстүбүтэ. Режиссер Никита Аржаков
• Төрөөбүт дойдуттан көһүү, чугас дьону сүтэрии, ыарахан олох сүрүн геройдар ыраас дууһаларын тоһуппата5ын көрөбүт. Ыраас,
истиң таптал уруйданар.
5. Егор Неймохов тоҕо сэрии тиэмэтигэр суруйбута
буолуой?
•
Неймохов
Петр Михайлович – суруйааччы аҕата.
Аҥар хараҕа суох буолан, аармыйаҕа ыҥырыллыбатаҕа.
Холкуоска биригэдьиирдээбитэ. Сэриигэ ыҥырыллыбыт биир дойдулаахтарын атынан
атааран баран, аттарын төттөрү аҕалара. Барааччылары кытта быраһаайдаһан олус
харааста хааларын туһунан кэлин кэпсиир эбит. Сут дьылларга аччык олорор
нэһилиэгин дьонугар бурдук түҥэтэн, улахан буруйга тардыллыаҕын, дьолго, үтүө
санаалаах борокуруор түбэһэн быыһаммыт.
•
Неймохов
Егор Михайлович
1925 с. Мэҥэ-Алдаҥҥа төрөөбүтэ. 1943 с. бэс ыйын 10
күнүгэр аармыйа5а ыҥырыллыбыта. Сэриигэ автоматчик, инники кирбиигэ кэтээн
көрөөччү, старшай прожекторист, ытааччы буола сылдьыбыт. Аҕа дойду сэриитин II
степеннээх уордьаннааҕа, «Японияны кыайыы иһин», үбүлүөйдээх мэтээллэрдээҕэ.
Дойдутугар кэлэн баран, метеостанцияҕа уонна эргиэҥҥэ
үлэлээбит. 2000 с. ыам ыйын 16 күнүгэр өлбүтэ.
•
Неймохов
Иннокентий Михайлович
1926 с. Мэҥэ-Алдаҥҥа төрөөбүтэ. Аармыйаҕа 1943 с.
атырдьах ыйын 3 күнүгэр ыҥырыллыбыт. Сэрии кэнниттэн 1950 с. тохсунньу 10
күнүгэр төннүбүтэ. Ытааччынан, саперынан сулууспалаабыта. «Бойобуой үтүөлэрин
иһин», «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээҕэ, Аҕа дойду сэриитин II
степеннээх уордьаннааҕа.
1957 с. механизатор кууруһун бүтэрэн, нэһилиэккэ
бастакы суоппар буолбут. Кэлин сопхуоска үлэлээбит.
•
Неймохов
Михаил Дмитриевич
1918 с. Мэҥэ-Алдаҥҥа төрөөбүтэ. Сэрии иннинэ
Дьокуускайга түүлээх техникумун бүтэрэн, «Саҥа олох» холкуоска суотчуттаабыт.
1942 с. от ыйын 7 күнүгэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыта.
Москва анныттан Илиҥҥи Пруссияҕа тиийэ сэриилэһэр. Элбэхтэ бааһырбыт. Сэриини
гвардия лейтенана званиелаах түмүктээбит. 1946 с. төннүбүт. На5араадалара: Аҕа
дойду сэриитин I
степеннээх уонна Кыһыл Сулус уордьаннар, элбэх бойобуой, үбүлүөйдээх мэтээллэр.
1998 с. кулун тутар ыйга өлбүт.
Онон, Егор Неймохов чугас дьоно сэриини эттэринэн-хааннарынан
билбиттэрэ. Мэҥэ-Алдантан, Саха сириттэн элбэх саха киһитэ сэрии толоонугар,
тыылга охтубута. Ол дьоммут үтүө ааттарын үйэтитэр ытык иэстээҕин суруйааччы
өйдөөн бу айымньылары бэлэх ууннаҕа.
6. Оҕолор дьиэҕэ үлэлэрин истии –
«Фронтовик аймахтарбыт».
- Оҕолор, эһиги аймахтаргытыттан сэриигэ кимнээх
сылдьыбыттарай? Оҕолор дьиэҕэ үлэлэрин истии.
Бу кимнээҕий? (презентацияҕа оҕолор аймахтарын
хаартыскалара көстөллөр)
·
Березин
Александр Прокопьевич
•
Березин
Прокопий Прокопьевич
•
Березин
Роман Прокопьевич
•
Егоров
Иван Иванович
•
Кривошапкин
Прокопий Алексеевич
•
Кривошапкин
Александр Дмитриевич
7. Түмүк.
- Биһиги биир дойдулаахпыт саха норуодунай
суруйааччыта Егор Неймохов Аҕа дойду суостаах сэриитин туһунан ааҕааччыны
долгутар истиҥ тыллаах айымньылары суруйан хаалларда, онон киниэхэ норуота өрүү
махтана саныаҕа.
«Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыанан уруок түмүктэнэр
(бары ыллыыллар).
Саха тылын уонна литературатын учуутала
Гоголева Анджела Васильевна
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.