Хамаг юумэн үнгэ будаггүй һаа, ямар һонигүй байха байгаа гээшэб. Үнгэ будаггүй байһан урданай саг Х. Намсараев үльгэрэй үгөөр иигэжэ тэмдэглэнэ: «Боро сагаан хоёрой буляалдаагүй үедэ, зүһэ үнгэ хоёрой илгараагүй үедэ» (Намсараев, 1988, н.3, 4). Байгаали, хүнэй үмдэдэг хубсаһан, амһарта, зэр зэмсэг гэхэ мэтын удха шанарые үнгын хүсөөр һайнаар ойлгожо шаданабди. Олон үнгэнүүд сооһоо ехэ шухала үнгэнүүд гэхэдэ улаан, шара, хүхэ болоно. Үнгэнүүд шулуутай холбоотой байдаг гэжэ эндэ хэлэнэбди. Хүхэ – номин шулуу; улаан – шүрэ; сагаан – мүнгэн, субад; шара – хуба, алта тэмдэглэнэ. Номин шулуун хүнэй үнэн сэхэ ябадал; алтан, хуба – инаг дуран; шүрэ – баяр баясхалан; мүнгэн болон субад арюун сэбэрые элирхэйлнэ. «Рубин – бадмарага, смарагдас – маргад эрдэни, малахит – ногоолин, бирюза – оюун» гэжэ Б. Дашиев тайлбарилна. Алтан зүйлнүүдтэ ороходоо буряадууд мүнгэн эдлэлнүүдтэ ехэ дуратай. «Абай Гэсэр» соо «мүнгэн» гэһэн үгэ хэдэн зуу дахин хэлэгдэнэ. Эдээн сооһоо нэгэ хэдые дурдабал, иимэ байна: нагсар мүнгэн сэргэ (38), субарай мүнгэн хазаар (36), будай мүнгэн һаадаг; алта мүнгэн хормого (56), хаба мүнгэн хана, хашарай мүнгэн үһээ, хүлэр мүнгэн оёор, эримэл мүнгэн барюул, тохой мүнгэн тотого, толо мүнгэн тооно, ухарай мүнгэн гэшхүүр (173), зураг мүнгэн хэтэ (207). Үнгэнүүдэй эдеэндэ нэбтэрэн ороһон жэшээ: хара сай, хара архи, шара тоһон, ногоон эдеэн (ургамал, жэмэс), улаан эдеэн (мяхан), сагаан эдеэн (һүн). Малай үнгэ тухай хэлэбэл, мориной үнгэ зүһэ ондоо ан арьяатан адуу малда ороходоо олон юм. «Абай Гэсэр» соо иимэ үнгэ зүһэнүүд дурдагдана: Бэльгэн — Хээр, Харсага — Боро, Бүдүүн — Шарга, Һомон — Хүхэ, Тэмээн — Халюун, Уур – Хүхэ, Шуһан — Зээрдэ, Шара – Соохор г. м. «Суутайн сагаан хулагшан» тухай домог олондо мэдээжэ. Морин тухай дуунууд олон, зүһэ тухай бүри олон. Үльгэр туужада ороһон Бабжа-Баатарай улаан зүһэтэй морин тухай Яруунада иигэжэ хэлсэдэг байһан: «Улаан Бууралынь ундаа ехээр хүрөөд, үүрһэн байжа, урда хүлэйнгөө туруугаар газар сабшажа ороһон байгаа. Хүл дороһоонь хара шорой бурьялжа, хада болотор хаягдаба ха; туруугаараа сабшаһан газарынь хонхой хонхойһоор нуур болобо» (Б. Цыдендамбаев). Яруунын аймагта үльгэр туужада ороһон Гомбоев Улаан, Yльдэргэ Хара г. м. морид үнгэ зүһөөрөө нэрлүүлжэ суурхаһан байна. Үльдэргэ Хара гэжэ нэрэтэй хурдан гүйгөөшэ урилдаанда оло дахин түрүү һуури эзэлһэн. Энээн тухай Ц. Номтоев бэшэһэн юм: Үльдэргынхид Шэтэһээ нютаг руугаа адуу туугаа ха. Харгыда зүдэрһэн нэгэ тулюурхан унага Иисэнгэдэ орхёо юм ха. Дүрбэн жэл болоһон хойно Yльдэргэ Хара гэжэ нэрэтэй морин урилдааша түрүүлбэ. Энэмнай Иисэнгэдэ орхиһон нөөхи тулюурхан унаган байба ха юм. Хүлэгэй хурдан, шэрхи шэнжэ, аласай холые туйлаха шадал магтадаг ушар бии. Эгэтын-Адагта дайнай үедэ Гомбоев Улаан гэжэ ехэ суутай хүлэг байһан. Колхозой председатель Гомбоевай нэрээр нэршэһэн энэ хүлэг ажалша, шэрхи байһан юм. Х. Намсараев аман зохёол дээрэ үндэһэлэн морин эрдэниин үнгэ зүһэ зураглахадаа, мориной үнгэһөө мориной абари зан дулдыдаг гэжэ хэлэнэ: «Хара морин хатардаг, харагша гүүн жороолдог. Улаан морин оодордог, улаагша гүүн оройлдог. Халтар морин хайрадаг, халтагша гүүн собхордог. Хүрин морин хүдэр, хүригшэ гүүн атар» (Намсараев, 1988, н.4, 303-304). Дасанай эд гоёоходоо, ехэнхидээ улаан, ногоон, шара үнгэ хэрэглэдэг. Хара үнгэ байбал, сагаанаар хүбөөлөөтэй байха зэргэтэй. Дасан шэмэглэһэн зон үнгэ будаг тоотой холбодог. Сагаан үнгэ – 1, 6 тоогоор һэлгэгдэдэг. Хара – 2, хүхэ – 3, ногоон – 4, шара – 5, улаан – 7. Мэнгын тоо үнгын тоодо адли байна. Урданай һүлдэ тэмдэгүүд ехэ удхатай. Удхань yнгэтэй холбоотой. Жэшээнь, Яруунын туг 2003 оной май һара соо баталагдаа. Буряад Республикын габьята уран зурааша Д.-Д. Гыбанов ба Нарһата нютагай уран зурааша Б. Дашиев хори буряадай үльгэр домог баримталан һүлдэ туг хоёрые уран гоёор бүтээбэ. Сэнхир хүхэ дайдада өөдөө һэбиһэн сагаан хун шубуун зураатай. Сэнхир хүхэ үнгэ — тэнгэриин, Яруунын сэл хүхэхэн нуурнуудай тэмдэг гээшэ. Өөдөө шуумайһан хун шубуун – хори буряадай эхэ, ерээдүй һайхан сагые тэмдэглэнэ. Сэнхир хүхэ дайдада табан үнгын хадагууд зураатай: хүхэ — тэнгэри, шара – наран, сагаан – һүн сагаан сэдьхэл, улаан – гал гуламта, ногоон – газар тэмдэглэнэ. Дээдэхи хоёр үнгэниинь хүхэ номин тэнгэридэ шара наран, доодохи хоёр үнгэ халуун шуһата амитанай улаан үнгэ ногоон юртэмсэдэ байна гэһэн удхатай. Тэгэндэхи сагаан үнгэ хоёр юртэмсые хубаажа тэнсүүри үгэнэ. Туг хоёр жодбонтой, жодбон муу юумэ дүтэлүүлхэгүй гэһэн тэмдэгтэй. 11 эсэгын һүлдэ туг бүхэн үнгэтэй холбоотой юм гэжэ манай информатор тэмдэглэнэ: «галзууд улаан тугтай, даахай шубуун һүлдэтэй; хуасай ухаа тугтай, хандагай һүлдэтэй; хүбдүүд хүхэ тугтай, бүргэд һүлдэтэй; худай хүрин тугтай, араата һүлдэтэй; шарайд шара тугтай, буга һүлдэтэй; гушад ягаан тугтай, хурай шубуун һүлдэтэй, харгана хара хүрин тугтай, бүрхы шубуун һүлдэтэй, бодонгууд боро тугтай, шоно һүлдэтэй; хальбан хара хүрин тугтай, шэлүүһэн һүлдэтэй; сагаан – сагаан тугтай, буура һүлдэтэй; батанай ногоон тугтай, шандаган һүлдэтэй» (Р. Эрдэнийн). Н. Ангараева «Мүнхэ зулын үе саг» (1996) гэһэн ном соогоо дүрбэн һүлдэ тэмдэгүүдые илгаруулна: «Түнхэн, Аха, Захаамин гал һүлдэтэй. Аха, Хори, Хэжэнгэ, Ярууна тэнгэри һүлдэтэй. Усть-Орда газар һүлдэтэй. Ойхон, Хурамхаан, Баргажан уһан һүлдэтэй». Энэ һанамжа дээрэ үндэһэлэн бидэ үнгөөр буряадуудые хубааха зориг абаабди: гал улаан үнгэтэй һэн тула, Түнхэн, Аха, Захааминай буряад гал улаан буряад, хада уулын бүргэд гэнэбди. Газар һүлдэтэй Усть-Ордагай буряадууд хара буряад болоно. Хүхэ мүнхэ тэнгэри болон уһан хүхэ үнгэтэй хадань Ойхон, Хурамхаан, Баргажан болон хори буряадууд хүхэ буряад болоно гээшэ. Яһатан бүхэн өөрын дуратай үнгэтэй байдаг. Немец арадта алтан шара үһэтэй эхэнэр һайхан эхэнэр гэлсүүлдэг. Үлзытэй һайн үдэрые тэдэ үндэгэн сагаан үдэр гэдэг. Немец арадай шүтэдэг байгаалиин бурхан Юлбет сагаан хубсаһатай, сагаан үһэтэй юм. Эдэ зон баһа ногоон үнгэ эльгэлдэг байна, юундэб гэхэдэ энэ үнгэ хүйтэ, саһа мүльһэ намнаха эди шэдитэй гэжэ тэдэ үнэншэдэг. Ногоон хасуури гоёохо үни холын һайхан заншалтай юм. Улаан үнгэ шуһанай үнгэ, ами наһанай һүлдэ гэдэг, харин кельт арадта энэ үнгэ үхэлэй үнгэ. Египетдэ улаан үнгэ хараалай тэмдэг. Олон арадуудай ёһо заншалда улаан үнгэ шанга гэһэн удхатай. Үнгэ будаг байгаалитай амин холбоотой. Ислам шажанай нангин үнгэ ногоон үнгэ гэдэг, юундэб гэхэдэ, хаташаһан Аравиин губяар хүхэ ногооной тэмдэг ногоон үнгэ хүнэй эгээл һанаха эрмэлзэл болоно. Буддын шажанай улаан үнгэ галһаа эхитэй. Энэ дэлхэйн абьяас шунал галаар үгы болгоноб гэһэн үгэтэй. Немец католик лама боро хубсаһа үмдэхэдөө, үнгэтэ юртэмсын жаргалһаа арсанаб гэнэ. Үнгэнүүд ехэнхидээ хүнэй сэдьхэл зурагладаг. Хүн бүхэн өөрын дуратай ба дурагүй үнгэтэй байдаг. Психолог Б. Базымын туршалгын дүнгөөр, номгон, зөөлэн зон сэнхир хүхэ үнгэдэ дуратай. Түргэн сухалтай уулагар зон улаан үнгэ һайхашаадаг. Улаан үнгөөр тодорхойлогдоһон Атай Улаан тэнгэри Хурмаста тэнгэриин мартамхайе хүлисэхэ шадалгүй, түргэн сухалтай хүн байна гэжэ дээрэ хэлэгдэһэниие зүбшөөхэ байнабди. Хүрин үнгэдэ үгэльгэ һайн, элбэг гартай зон дуратай. «Хаан Хашигта Мэргэн» гэһэн үльгэр соо хүрин үнгөөр тэмдэглэгдэһэн Хүрилтэ хаан Хаан Хашигтые Алтаанай хаантай эблэрүүлхэ ябадал хэнэ, амтатай эдеэгээр тэдэниие хүндэлнэ. Шара үнгэ засагта, дээдын тушаалда дуратай зониие тэмдэглэнэ.