Уйғур тили 9-синип. Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши.

Дәрис мавзуси     Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши

 Мәхсити: 1.  Уйғур йезиғидики   ядикарлиқлар, уйғур йезиғи һәққидә

умумий чүшәнчә бериш.

2. Мәзкүр ядикарлиқларниң алаһидиликлирини ениқлашқа, саватлиқ   пикир қилишқа адәтләндүрүш

3. Язма әдәбиятимизға, тил тарихиға қизиқишини ашуруш

Дәрисниң түри   арилаш

Дәрис типиқелиплашқан

Қоллинилидиған усуллар:   соал-жавап, тәһлил

Көрнәклик:  дәрислик, тахта, (49 слайд), музей материаллири.

Пайдиланған технология    тәнқидий ойлаш, блум таксонамияси, тирәк-схема, кластер         

Дәрисниң бериши:І. Уюштуруш. Саламлишиш, оқуғучиларни дәрискә тәйярлаш

ІІ. Мәхсәт қоюш. Шәрқий Түркстандин тепилған ядикарлиқлар һәққидә билимини байқаш, уйғур йезиғидики ядикарлиқлар вә уйғур йезиғи тоғрисида мәлумат бериш

ІІІ.   Өй тапшурмисини вә билимини тәкшүрүш

·       1)Қедимий уйғур йезиғи қачан ишлинип қоллиниватиду?    Қанчинчи жили?   Қайси дөләт тәркивидә қолланди? 

V-VІІІ әсирләрдә, йәни 1300жил ,  миладиниң 744 — 740-жиллири, Орхон вадисида қурулған Уйғур ханлиғи дәвридә , Қочу уйғур ханлиғи (миладиниң 850 — 1250-жиллири) дәвридә пайдилинилған.  Турпан, Қумул қатарлиқ җайларда та XV әсиргичә, сериқ уйғурлар  XVІІІ әсиргичә ишлитилгән.

·       Қанчә һәрип бар?      23 һәриплик йезиқ

·     Қандақ әсәрләр яритилди?

  «Алтун яруқ», «Оғузнамә», «Шуәнзаңниң тәрҗимә һали», «Сәккиз йүкмәк», «Частана илик бәг», «Икки текинниң һекайиси», «Майтири симит», «Қутадғу билик», «Әтабәтул һәқайиқ» қатарлиқ бир мунчә мәшһур әсәрләр, будда намлири, муһим һөҗҗәт-вәсиқиләр

·       Махмут Қәшқәрий немә дәп язди?

«Қедимий уйғур йезиғи» һәққидә атақлиқ уйғур алими Махмут Қәшқәрий өз әсәри «Түркий тиллар диваниниң» бешидила ениқ қилип: «Қедимдин бери, Қәшқәрдин жуқури Чинғичә болған һәммә түрк юртлирида барчә хақанлар билән султанларниң ярлиқ вә хәт алақилири әйнә шу йезиқта йезилип келингән» дәп көрсәткән. Уйғурлар арисида вуҗутқа кәлгән вә узун жиллар давамида ишлитилип, пухта әдәбий қелипқа чүширилгән бу йезиқ умумий түркий тиллар үчүн хелә мукәммәл йезиқ еди. Бу йезиқта наһайити нурғун диний вә дуниявий әдәбият нәмунилири вуҗутқа кәлгән. Қараханийлар дәвридиму қедимий уйғур йезиғи дөләт йезиғи болған еди.

·       Қандақ йезип, ишләткән?

Қедимий уйғур йезиғидики 23 һәрипниң 4 созуқ тавушқа, қалғанлири үзүк тавушқа вәкиллик қилиду. Асасән, солдин оңға тик һаләттә йезилиду.

·       Турпанда тепилған ядикарлиқлар

 Санкт-Птеребургта сақлиниватқанлири 14 000 парчидин ибарәт. . Шундақла әждатлиримиз яратқан миңлиған ядикарлиқлар Лондон, Үрүмчи, Токио, Париж, Стамбул, Бежин шәһәрлиридә сақлиниватиду.

·       Кимләр ишләтти?

ХІІІ әсирниң 1-чаригидә Чиңгизхан уйғур йезиғини Моңғул империясиниң рәсмий йезиғи ретидә қобул қилип, өзи бесивалған йәрләргә таратқан. Дөләтниң барлиқ йезиқчилиқ ишлирини уйғурлар әмәлгә ашурған.

·       Моңғул империяси ғулиғандин кейин болған вақиә?

Моңғул империяси ғулиғанда мәркизий Азиядә бу йезиқ кәң қоллинилған. «Бахшилар» (хәтчи, устаз, оқутқучи мәнасида) уйғурлар болған. Уйғур йезиғидики ядикарлиқлар асасән қәғәзгә йезилған. Уйғур йезиғидики таш ядикарлиғи 13334-жили орнитилған уйғур-Идиқут дөлитиниң төһпә мәңгү теши. Әмир Төмүрниң 1391-жили жүрүш алдида яздурған хатириси. Шималий Қазақстандики Қарсақбай кани йениға орнитилған. Академик Қ.Сәтбаев 1937-жили тапқан.

ШТдин тепилған ядикарлиқлар һәққидә билимини байқаш.

 ІV.  Йеңи мавзу.

         Оқуғучилар «инсерт» усули арқилиқ оқуп, бәлгү қоюп чиқиду. тепилған ядикарлиқлар тоғрисида пикирлирини оттуриға селип, өз ядикарлиқлириниң алаһидиликлири һәққидә ейтип бериду

 Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң тепилиши

Уйғур йезиғидики ядикарлиқларниң әң көпи Германиядә сақланмақта. Уларниң сани 8 миң парчидин артуқ. Бу ядикарлиқлар немис алимлириниң Шәриқ Түркистанда жүргизилгән төрт қетимлиқ экспедициясиниң нәтижисидә топланған. Биринчи сәпәр буддизм сәньитиниң тарихчиси Грунведел тәрипидин әмәлгә ашурулди. Бу экспедиция 1902 – жили ноябрьдин 1903 – жили март ейиғичә Турпанда давам қилди. Тәжирбә сүпитидә жүргизилгән бу издинишләр нәтижисидә 46 сандуқ һәр хил мәдәний материаллар топланған.Германияниң кейинки экспедицияси атақлиқ алим Лекок рәһбәрлигидә елип берилди. Иккинчи экспедиция 1904 – 1905 – жиллири әмәлгә ашурулди. Бу қетимда тәтиқатлар Турпандин Қумулғичә болған арилиқларда елип берилди. Үчинчи экспедиция иккинчисиниң давами сүпитидә 1905 – жили декабрьдин 1907 – жили июль ейиғичә дававм қилди.А. Лекок бу икки экспедициядә жиғилған 204 сандуқ ядикарлиқларни 80 төгигә артип елип кетиду. Бу қетимқи ядикарлиқларниң нухса сани 16 миңға йеқин болуп уларниң ичидә миңлиған парчә қол язмилардин сирт, ойма хатириләр, там сүрәтлири в.б. буюмлар болған. Төртинчи экспедиция 1913 – жили әмәлгә ашурулған.Лекок бир жил давамидатурпан, Қумул, Кучар, Қәшқәр охшаш шәһәрләрдә тәтқиқат ишлирини елип бариду. Бу қетим 156 сандуқ ядикарлиқлар билән Қәшқәрдин қайтиду. Шундақ қилип, немис алимлмри төрт қетимлиқ экспедиция нәтижисидә 406 сандуқ ядикарлиқларни Шәрқий Түркистандин елип кәткән. 8 миңдин артуқ уйғурчә язма ядикарлиқлар Германияниң Берлин, Майнз шәһәрлиридә сақланмақта. Шәрқий Түркистанниң тәбиитини вә мәдәнийитини үгиништә Россия чоң үлүш қошқан. Бу дияр һәққидә дәсләпки мәлуматларни Россия XVI әсиридин башлап жиғишқа башлиған.  Шәрқий Түркистанни  һәқиқий илмий рәвиштә үгиниш атақлиқ қазақ алими, рус армиясиниң офицери Ч. Вәлихановниң исими билән бағлиқ. У 1858 -  жилниң октябридин 1859 – жилниң мартиғичә   Қәшқәрдә болуп, дуния шәриқшунаслиғи үчүн қиммәтлик әһмияткә егә материалларни үгинип келиду. Атақлиқ рус сәяһәтчиси Н.М.Пржевальский 1807 – 1885 – жиллири Мәркизий Азия бойчә елип барған  төрт қетимлиқ экспедициясидә Шериқ Түркистан тоғирлиқму қиммәт баһалиқ материалларни жиққан. Булардин кеин М.В.Певцов (1889 – 1890), Б.Л.Гормбчевский (1885 – 1891), Ю.Н.Сановский (1874 – 1875), Г.Н.Потанин (1876 – 1877), А.Н.Куропаткин (1876 – 1877, В.И.Роборовский,  П.К.Козлов  (1893 – 1895), Г.Е.Грумм-Гржимайло (1889), Д.А.Клеменц (1898), М.М.Березевский ( 1905 – 1907), С.Ф.Ольденбург (1909 – 1910, 1914 – 1915), С.Е.Малов (1909 – 1911, 1913 – 1915) қатарлиқ алим сәяһәтчиләр рәһбәрлигидә ЯШәриқ Түркистанни тәтик қилиш үчүн экспедицияләр уюштурулиду. Бай мәдәний ядикарлиқлиримизни үгиништә Россияниң Қәшқәрдики консули Н.Ф.Петровский (1882 – 1896), үримчидики консули Н.Н.Кротков (1908 – 1910), Ғулжидики консули А.А.Дькяков (1908 – 1910), рус армичсиниң полковниги К.Г.Маннергейм қатарлиқ шәхсиләр көп күч чиқарған.  Улар өз тәшәббуси билән көплиген ядикарлиқларни топлап, Россиягә әвәткән.  Бу алим вә сәяһәтчиләр тәрипидин топланған уйғур йезиғидики ядикарлиқлар 4228 парчидин ибарәт. Һазир улар Санкт-Петербургта сақланмақта. XXI әсирдики Шәрқий Түркистанниң ихтисадий,  мәдәний, ижтимаий һаятини, географиясини үгиништә. Англияму көп күч чиқарған.  XXI әсирниң жигирминчи жиллиридин башлап Англия өзиниң сәяһәтчи, тәтқиқитчилирини Шәрқий Түркистанға әвәтишкә башлиди. Уларниң ичидә болупму,  Р.шоу, Т.Томсон, ака-ука Шлагинтвейтлар, Джонсон, Һейуорд, Д.Форсайт, А.Кэри,  Ф.Янһазбанд, Һ.Дейзн қатарлиқ исимини алаһидә тәкитләшкә әрзийду.Беваситә Шәриқ Түркистанниң мәдәний ядикарлиқлирини тәтқиқ қилишта болса, инглиз алими Аурел Стейнниң әмгиги бебаһадур. Милити венгр болған Стейн илим издәп Англиядә турақлишип қалиду. У Шәрқий Түркистанға үч қетим илмий экспедиция уюштуруп, көплигән ядикарлиқларни тепишқа муйәссәр болалиған. Стейнниң биринчи экспедицияси 1899 – жили майдин 1901 – жили июль ейиғичә давам етиду. Бу сәпиридә Стейн Қәшқәр, Яркәнд, Хотән, Нийә охшаш шәһәрлиридә археологиялик тәтқиқат ишлирини жүргүзүп, 12 сандуқ ядикарлиқ топлап қайтиду.Стейнниң иккинчи экспедицияси 1906 – 1908 жиллири йәнә  Қәшқәр, Яркәнд, Хотән, Нийәдин башлинип, Қумул, Турпан, Дөңқотан қатарлиқ әждатлиримиз яратқан миңлиған ядикарлиқларни өз қойнида сақлап ятқан қедимий шәһәрләрдә давамлишиду.  Бу қетим у 96 сандуқ ядикарлиқлар билән Лондонға қайтти. У 1913 – 1916 – жиллири әмәлгә ашурған үчинчи экспедициядә, асасән Турпан, Қумул, Дөңқотан әтирапида тәтқиқит ишлирини елип бариду. Стейн бу қетим Туюқ, Муртуқ, Идиқут шәри, Астана охшаш жайларға көпирәк диққәт бөлүп, 18 миң километр йолни бесип өтиду вә нәтижидә 182 сандуқ ядикарлиқ топлайду.Стейниң елип кәткән бу ядикарлиқларниң асасий қисми Деһлинниң Миллий музейида, азирақ қисми Британия музейида сақланмақта. Стейн өзи топлиған этнографиялик, археологиялик в.б материалларни тәтқтқ қилип, 11 томлуқ әмгәк нәшир қилған.Шәриқ Түркистанниң мәдәнийитини үгиништә швед алими, сәяһәтчиси Севан Гединниңму паалийитини алаһидә аташқа әрзийду. У уйғурлар диярини үгиниш үчүн 5 қетим экспедиция уюштурған. У биринчи экспедициясини 1890 – 1891 – жиллири, иккинчисини 1893 – 1897 – жиллири, үчинчисини 1899 – 1902 – жиллири, төртинчисини 1928 – жили, бәшинчисини 1932 – 1933 – жиллири әмәлгә ашурған. Бу сәяһәтләр нәтижисидә Севен Гедин көплигән мәдәний ядикарлиқларни тапқан.1906-1908-жиллири Шәрқий Түркистанда Поль Пеллио рәһбәрлигидики француз экспедицияси тәтқиқат ишлирини жүргизиду. Пеллио Қәшқәр, Куча, Турпан, Қумул  охшаш чоң шәһәрләрни вә уларниң әтрапидики йезилиарни тәтқиқ қилип, көплигән мәдәний ядикарлиқларни топлайду. Пеллиониң археологиялик материаллирини 10 томлуқ әмгәк сүпитидә нәшир қилиш плпнланған. Һазирчә униң 4 томи нәшир қилинди.Шәрқий Түркистанниң  мәдәний ядикарлиқларни  үгиниш мәхситидә Япония 3 экспедиция уюштурған. Биринчи экспедиция 1902 – жили августтин 1904–жили февраль ейиғичә Қәшқәр, Куча, Турпан, Хотән шәһәрлирини вә уларниң әтрапини үгиниду. Униңға Отани Сөсин рәһбәрлик қилиду. Иккинчи экспедиция 1908 – жили октябрьдин 1909 - жили сентябрьғичә давамлишиду. Бу қедимий тәтқиқатқа рәһбәрлик қилған Татибана Дзуйтө вә номура Эйдзабуролар, асасән, Турпан әтирипидики Қарахожа, Муртуқ, Ярхото охшаш жайларда вә Тарим вадисини, Хотән, Яркәнд, Маралбешида археологиялик тәтқиқит ишлирини жүргизиду. Японияниң үчинчи экспедицияси 1910-жили октябрьдин 1914–жили ноябрь ейиғичә давамлишиду. Турпан, Қәшқәр, Куча, Хотән қатарлиқ шәһәрләрдә жүргүзүлгән тәқиқатқатларни Татибана, Дзуйтө, елип бариду. Япон алимлириму көплигән мәдәний ядикарлиқларни тепиишқа муйәссәр бололиған. Һазир уйғур йезиғидики 978 парчә ядикарлиқ Токио, Киото шәһәрлириниң Миллий музейлирида сақланмақта. 1902–1930–жиллиридин башлап, қедимий мәдәний ядикарлиқларни тепиш бойчә жүргүзүлгән археологиялик шздинишләргә уйғур вә хитий алимлириму чоң үлүш қошмақта.

V.  Мустәһкәмләш 

43,44-көнүкмә шәрти бойичә

45-көнүкмә  еғизчә орунлиниду

Шеир тәһлил.

VІ. Өйгә тапшурма. 100-110-бәтләрни оқуш. Қошумчә мәлуматларни тепиш

VІІ.. Баһалаш

Тәкшүрәлди