Внеклассное мероприятие по калмыцкому языку

Хальмг Таңһч

Юстинск район

Цаһанамна гимназь

 

Кичәлин хөөн хальмг кел

 дасчах эклц классин сурһульчнрт

(багшнрт өгчәх дөңцл)

Цаһан Амна, 2008

Тогтаснь Улюмджинова Нюдля Васильевна, дөрвдгч классин сурһмҗлач Цаһанамна гимназь.

Сурһульчнрин үгин, келлһнә дасмҗ өөдлүллһн. Иим күсл оньдин өмнән тәвҗ, классин хөөн ик чинртә көдлмш кехлә, сурһульчнрин медрл байҗҗ, келнь ясрна.

Кичәлин хөөн кегддг көдлмшт сурһульчнрн сән дурар орлцх зөвтә. Җил ирвәс бичкдүдин кедврәр улм өсәд, медрлнь гүүдәд йовна. Тегәд мана дамшлт ик. Сурһульчнрт сән сурһмҗ, бат медрл өгхин төлә, бидн, эврәннь кеҗәсн көдлмштән олн зүсн эв-арһ олзлад, чинринь ясрулхар зүткнәвидн. Төрскән келән сурһульчнрн дурлҗ дасхла, кичәлин хөөн олн зүсн көдлмш кеҗ болна. Үлгүрлхд, олн-зүсн марһа, нәр-наад кеҗ болхмн.

«Эк мини нарн»

Негдгч классин сурһульчнрт.

Нүүрлгч:    Йөрәл.

- Мендвт ирсн мана гиичнр, экнр, ээҗнр! Эндр тадна байрта өдр. Бидн тадниг йөрәҗәнәвидн. Кезә чигн күүкдтән, ачнртан, зеенртән ээлтә экнр, ээҗнр болҗ йовтн!

Оля:       - Эк – мини нарн.

                       Ээҗ – мини байр.

Бембя:   - Эк – мини дурн.

Эвя:        - Эк – мини җирһл.

Саглара: - Эк – мини әмн.

Гена:      - Эк – байрин саң.

Петя:      - Эк – мини үр.

Саша:     - Эк – мини иньг.

Олег:      - Эк – мини байр.

Нимгир: - Эк – мини җирһл.

Баина:     - Эк – мини нарн.

Вова:       - Эк – мини байр.

                   Ээҗ – мини иньг.

Алина:     - Эк – мини дурн.

Альвина: - Эк – мини җирһл.

Эвелина: - Эк – мини үр.

Вова: -   Эңкр мана экнр

                               Эндр сәәхн тана өдрлә

Мадн тадниг йөрәҗәнәвидн.

Ут наста,

Бат кишгтә,

Гем шалтг уга

Оньдин дөрвн цагт

Менд амулҗ йовтн!

Дун «Экдән»

Нүүрлгч: - Күүкд тадн экдән дуртавидн?

Күүкд: - Э, э.

Нүүрлгч: - Шүлг келәҗ өгтн. Кен меднә?

Оля: - Эк – хойр үзг

                Ээлтә ахр үг.

Саглара: - «Экм, экм, экм!» -

Эвтә дууһар дуудна.

Эвелина: - Ээҗин итклтә зүркн

                               Эвлүн дууһар дүүрң.

Олег: - Нарнла әдл герлтнә

                   Нарт делкәг халулна.

Наадн «Экән дууһарнь тань»

Нүүрлгч: - Ода дассн үлгүрән келхмн

1)       Элгн-садн олн болвчн

Ээҗләннь әдл уга.

2)       Ээҗин кевс эвкҗ әс болҗ.

3)       При солнышке тепло,

При матери добро.

Дун «Ботхн»

Наадн «Кенә экнь шулун хувц күүкдтән өмсхк».

Дун «Һууҗа»

Нүүрлгч: - Ода мана Саглр күүкн экнь Москва балһснд көдлҗ йовна, экән икәр гидгәр санҗ, орс келәр ду белглҗәнә.

Дун «Письмо к матери»

Нүүрлгч: - Мана Оля бас экдән йир дурта, ду дуулхар седҗәнә.

Дун «Мама»

Физминутк:       Мини эк сәәхн,

                                               Мини эк өндр,

Мини эк биич,

Мини эк шулун,

Мини эк муурад бәәҗ,

Мини эк амрг.

Нүүрлгч: - Ода болхла цуг ирсн мана гиичнрт «Бичкдүдин би».

Нүүрлгч: -           Эңкр мана энкр

                               Һарсн тана үүртн

                               Экдән олзта үрн болҗ,

                               Ардаснь ах-дүүһән дахулҗ,

                               Менд амулң җирһҗ,

                               Ээҗиннь насндан күрч,

                               Олна хормад багтҗ,

                               Улан чирәһәрн

                               Әмт хәләҗ,

                               Җирһҗ йовтха,

                               Гиҗ халун седкләсн йөрәҗәнәв!

«Алтн намр»

Хойрдгч классин сурһульчнрт.

Сурһмҗлач: – Мендвт, ирсн мана гиичнр.

Эндр мана 2-гч классин бичкдүд «Алтн намр»-гидг нәәрән үзүлхәр седҗәнә.

С: – Шарлсн хамтхасн ацдан

       Шавшҗаһад, һаңхад унна

       Намрин тег уняртад,

       Намшрҗ цеңкртәд сунна

       Нарна алтрсн толян

       Наласн теегәр тарна

       Гилвсн өрүни орчлң

       Гиигрсн бәәдл һарна.

Йөрәл бичкдүдт: Энкр бичкдүд!

                               Эндрк сәәхн намрин өдрлә

                               Би тадниг йөрәҗәнәв.

                                          Гем-шалтг уга,

                               Сурһультн уралан йовтха

                               Өсч-өргҗ йовтн гиҗ

                                         Халун седләсн йөрәҗәнәв!

Дун «Намр»

С: – Одна мана нәр хәләтн.

С: – Яһад намр ирснь медвт? Алтн намр гиҗ яһҗ келгдсмб?

Күүкд: – Модна хамтхасд шарлна, улана.

С: – Эндр ямаран намрин сүл сар?

К: – Үкр сар.

С: – Намр ирхлә юн болна?

К: – Киитн болна, салькн үләнә, хур орна, бальчг чав-чав гинә.

С: - Сән, шовуд яһна?

К: – Шовуд дулан һазрур ниснә.

С: - Сән, дәкәд тәрә-темсән хураҗавнавидн.

К: – Хавстн, боднцг, мәңгрсн, шар луувң, адамч, цуунг …

С: - Сән, күүкд. Ода тәәлвртә туульс соңстн.

1) Бийм бичә көндә                                          2) Һазр дор                                        

    Билцрң гиҗәнәв. (Адамч).               Һаха кичклҗ. (Боднцг).       

      3) Хамтхасн шарлна,

          Хур орна,

          Салькн уләна.

          Кезә эн болна? (Намрар).

С: – Я-а, юмб? Мана тал гиич аашна, дуудтн.

К: – Мендвт, ортн, ортн.

Үкрәшә: – Мендвт, күүкд, көвүд.

К: – Чини нерн кемб?

Ү: – Мини нерн Үкрәшә.

К: – Мана нерн бичкдүд.

С: - Үкрәшә даарч йовнач, хурт норсн  кевтәч, сууһад мана бичдүдин нәр соңгс.

Ү: – Ханҗанав.

С: – Күүкд, Үкрәшд  (дассн) үлгүрмүд келхмн.

1) «Хавр хунарн намр хурарн».

2) «Намр цуглулҗ хурадг – үвл эдлҗ хорадг».

3) «Үүлн уга – хур уга».

4) «Һууҗмул намрар тоолдг».

Дун «Хамтхасн».

С: – Ода невчкн амрад, наадхмб.

Наадн «Школдан белн болвч?»

С: – Күүкд, тадн намрин шүлг меддвт? Келҗ өгтн.

1) Алтн ширән намр

     Әрә моднд күргв. – Бембя.

2) Нимгн шар хамтхасн нисч һазрт буув – Саглр.

3) Тәрә-темсән өгсн

     Тиниҗ һазр гиигрв – Оля.

4) Киитәр салькн үләв

     Кирү сөөг царцав. – Вова.

5) Нарна халун буурҗ

     Намрла негдҗ шарлна. – Эвя.

6) Дууһан дуулад шовуд

     Дулан һазрур ниснә. – Баина.

7) Намрин өдр ахрдна

     Намаг  сурһульд адһана. – Саша.

8) Алтн намр, алтн намр,

    Цугтаһм мадниг байруллна. – Гена.

С: – Күүкд, хур аашх кевтә, хуриг көөхмн.

                Хур-хур, цааран йов

                Хурһна махн нааран йов

                Мөндр, мөндр, цааран йов

                Мөрнә махн нааран йов.

Дун «Кап-кап хур».

Наадн «Тәрә-темсин лавкд».

С: - Үкрәшә, чи альдаран йовхар седҗәнәч?

Ү: – Цааранднь күүкд тал адһҗ йовнав.

С: – Уга, күләҗә, дәкәд наадн бәәнә, хәлә.

Наадн «Бичә эндүр».

С: - Өдрин дөрвн цаг ямаран? (өрүн, өдр, асхн, сә).

С: - Сән, һартн эн дөрвлҗн наадһа бәрәд бәәҗ муурад бәәв, физминуткан кехмн.

      Эркә-эркә хәәмнь

      Эндр ю  күцәввч?

      Хумха хурһтаһан хот уулав

      Дундк хурһтаһан ду дууллав

      Нерн хурһтаһан нирглдләв

      Чигчхә хурһтаһан болхла чимклдләв.

С: – Мана бичкдүд гиичнрт «Һууҗа»-гидг ду нерәдҗәнә.

Дуулн бәәҗ наадхмн «Байрта бәәхлә иигәд ке».

1) Байрта бәәхлә иигәд ке (альхан ташх) – 2д.

    Байрта бәәхлә нег-негән хәләһәд

    инәһәд, эргәд йовия.

2) Байрта бәәхлә иигәд ке (көлән тавшх) – 2д.

3) Байрта бәәхлә иигәд ке (хурһарн тачкнх) – 2д.

С: – Цугтан босад биилтн. Гиичнр бас бостн. Иигәд мана нәр төгсв гиичнрт ирснтн икәр гидг ханлтан  өргҗәнәв. Кезә  чигн ирәд маднла байран негдүлҗәтн. Менд байрта харһий.

Зул «Авсн наснтн өлзәтә болтха»

Хойрдгч классин сурһульчнрт.

Сурһмҗлач:  - Мендвт, күүкд. Эндр, өөрдҗ йовх зул өдрлә, яһҗ белн болхиг таднла күүндвр кехмн.

- Күүкд, Зул гисн ямаран өдр?

- Шин җил.

- Сән. Яһҗ Зулын байрт бийән белдхмн? Зулын өмн өдртнь ю кенә?

- Герән ахулна. Боорцган кенә. Кампадь – балта хулдҗ авна.

- Сән, энүг цугтаһнь шүтәнд тәвнә (У всех у вас дома есть уголочки для богов).

- Дееҗ тәвнә. Цугтан келхмн.

- Шин җилән күүкд мадн икәр кедговидн, бииләд, дуулад байрлдго бәәҗ. Насан авдг бәәҗ. «Зул – насн авдг өдр».

- Гертән тана ээҗнр, экнр ю кенә?

- Насан уттулна.

- Яһҗ кенә, ю белднә?

- Оңһц кенә.

- Би ода таднд яһҗ оңһц кедгиг үзүлнәв. Герин эзн күүкд күн оңһц кенә. Оңһциг – һуйрас кенә, һол – цаһан өвснәс. Ээҗтн эн өвс өмн өдрәснь хагсаһад, керчәд һолс белднә. Зулын һол кехләрн, дөрвн хурһн дүңгә цаһан өвс керчәд авна. Дәкәд һолыг көвңгд орана, иигәд тәвәд (үзүлх), дәкәд шар тос кеһәд, тавлна. Күүкдт нег җил немнә, көвүдт болхла хойр, һурвн җил немҗ болҗана. Бөксн хөөн оңһциг хайхмн биш, өрк-бүлән амсдмн. Хойр таласнь шарад. Хайлго, эс идхлә, һалд хайдмн. Ээҗ йөрәл тәвнә:

                                               Авсн наснтн өлзәтә болтха,

Кезә чигн гем шалтг уга,

Өсч-өргҗ йовх бичкдүд,

Бат кишгтә болҗ йовтха!

- Манһдуртнь Зул эклнә. Өрүн эрт босад, яһнат? Эктн яһна?

- Цәәһән чанна, зулан өргнә, дееҗ бәрнә, мөргнә.

- Ода мана күүкд цәәһин йөрәл келх.

Эвя:                                       Идән чигән элвг-делвг болҗ,

                                               Эзн ут наста болҗ,

                                               Зурһан зуулин амулңгд багтад,

                                               Амулң менд бәәтн.

Оля:                                       Авсн насн өлзәтә болтха,

                                               Ут наста, бат кишгтә

Гем шалтг уга.

Оньдин дөрвн цагт,

Амулң менд бәәтн.

- Дәкәд тадн гиичд йовнат. Ю авч йовнат?

- Боорцг, белг, балта.

- Ээҗтн, аавтн ю өгнә?

- Кампань-балтна, цаһан мөңг.

- Ода амрад физминутк кехмн:

                                               Долда, долда

Төгрг долда

Долда, долда

Киитн долда

Долда, долда кенәв

Шивнәв.

- Ода бидн давтхмн: «Авсн насн өлзәтә болтха!»

- Тодлҗ авх үгмүд:

оңһц                                                      цаһан өвсн                                                          дееҗ

белг                                                       цаһан мөңгн                                       тавлх

Һол                                                        шар тосн                                                             бөкх

көвң                                                      шүтән                                                   шин җил

- Ода ду дуулхмн «Шин җил».

- Орҗах шин җилән йөрәхмн.

Вова:                                    Хулһн җил давҗ

                                               Үкр җил ирҗ

Цугтан амулң

Менд бәәтн!

- Күүкд, ода ямаран җил давҗ йовна?

- Хулһн җил.

- Ямаран җил ирх?

- Үкр җил.

- Ода хулһн җилән йовулад ду дуулхмн.

Дун «Һууҗа»

- Иигәд мана күүндвр күцв, ханҗанав. Сәәнәр көдлстн, би таднд бас кампань-балта өгнәв. Мана күүкд йир сәәнәр зулан давулх гиҗ санҗанав.

 «Эк – мана байр»

Һурвдгч классин сурһульчнрт.

                - Мендвт, ирсн мана гиичнр

              Эндр экин сән өдр темдглҗәнәвидн

              Энкр мана экнр, бидн халун седкләсн

              Тадниг йөрәҗәнәвидн!

              Ут наста, бат кишгтә

              Өрк-бүлтәһән, үртә-садтаһан

                  Гем, зовлң уга, амрч җирһҗ йовтн!

- Ода «Эк – мана байр» гидг нәәрән эклҗәнәвидн.

- Мана күүкд экин туск зәңгс белдҗ умшг өкх.

- «Экин туск дун».

- Хәләтн эн ээҗин авдр. Эн авдр дотр иим даалһврмуд бәәнә. Хәләхмн:

- Негдгч даалһвр: үлгүрмүд. Кен меднә? Кен келх?

  Дима: - Күүнә экн - наһцхнр

             Усна экн – булг.

  Алтана: - Эл угад – элгн уга.

  Очир: 1) Үгин – ахрнь сән

                  Элгнә - батнь

             2) Күн дөгңәр,

                 Шовун далваһар.

  Милана: - Кү келхәс урд,

                 Бийән һурв шинҗл.

- Йир сән, дәкәд нег дууһан дуулхмн.

Дун «Хамтхасд».

- Хойрдгч даалһвр: йөрәл. Оля келх:

- Ода болхла мана экнрт бас нег даалһвр бәәхә. (Эн үгмүдиг хальмг келнәс орс келнд орчултн). (Наадна, уйна,  өлгнә, чанна, дуулна, биилнә, домбр цокна, хурана, уһана, көдлнә, услна, цецгә суулһна).

- Даалһвран күцәтн, бидн цааранднь көдлхмн.

- Һурвдгч даалһвр: Шүлгүд. (Сага, Бембя, Милана).           

 «Эк» (Шугран Вера)                                                                                     «Эк» (Балакан А.)

Эк хойр үзг,                                                                                                       Экәс ухатань уга,

Ээлтә ахр үзг                                                              Экәс сәәхнь уга,                                         

Цуг орчлңгин келәр                                                                  Экәс эңкрнь уга,                                                                                          Цеңнҗ сәәхн  амлгдна.                                             Экәс өөрхнь уга,                                                                                         

Цаһан, шар, хар                                                                                               Цуһар нүдән нен

«Экм, экм, экм»,-                                                                                                             «Экдән би дуртав»

Эвтә дууһар дуулна.                                                                      Экдән би дуртав                                                                                                                                                                          Ээҗдән би эңкрв.

            «Эк»                                                                                                       Эдн - сәәхн нерн,

Экин итклтә зүркн                                                                        Эдн – мини нарн.

Эвлүн дурар дүүрң,

Нарнла әдл герлтнә                                                                                                        «Эк»

Нарт делкә халулна.                                                                                       Эк җирһл өгнә,

                                                                                                                              Эк җирһл медүлнә,

                                                                                                                              Эк – үрнә шүтән

                                                                                                                              Эк – байрин саң.

                - Хальмг би.

                - Мана күүкд нег-негнтәһән күүндхтән мартхш. Экиннь тускар күүндвр белдҗ.

                - Менд.

                - Менд.

                - Чини нерн кемб?

                - Мини нерн …

                - Чини экин нерн кемб?

                - Чини эк альд көдлнә?

                - Мини эк багш болҗ көдлнә.

                - Чи эктән нөкд болдвч?

                - Э-э нөкд болнав.

                - Чи эктән дуртавч?

                - Э-э, би эктән дуртав.

                - Дун «Яалуха».

                - Күүкд маднд иим сурвр бәнә.

                - Мана экнр ямаран?

                - Мана класст үгмүд өлгәтә.

                - Эн экнрт нерәдсн үгмүдиг нааран самбрт авч ирҗ өлгтн.

                - Эврәннь экән ямаран гиҗ санҗанат?

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

Мини     эк

      сән, сәәхн, ухата, селвгч, тоомсрта, төвшүн, цаһан седклтә

                - Сән күүкд.

                - «Экиннь угән соңстн».

                - «Экдән нөкд болтн».

                - «Экән харстн».

                - «Экән буультн».

                - «Экән дурлтн».

                - Эн заалврмудыг тодлҗ автн.

                - Тер булңгд бичәтә, өөрдәд умшад бәәтн.

                - Кел өргҗүллһн.

                - Самбрт үлгүр хаалһата. Иигәд неҗәд үзгүдәр . Эн үзгүд илвтә. Сурврмуднь чикәр хәрүһинь өгхлә, үзг сәкгдх.

               Үлгүр: Экин седкл үрнд

                            Үрнә седкл көдәд.

                     Сурврмуд:

             1) Эктн кеду часла тадниг босхна?

                   2) Ямаран хот өгнә?

                   3) Эктн альдаран өрүнд йовулна?

                   4) Школын хувц кен белднә?

                   5) Тадн экдән дуртавт?

                   6) Чини экин нерн кемб?

                   7) Чини эк ямаран?

                   8) Чи этәһән альд бәәнәч? Ямаран селәнд?

                   9) Экчн чамд дурта?

                Дун «Худ өгнә дун».

10) Чи экдән һанцхн үрн?

11) Экчн чамаг уурлна?

12) Экдән нөкд болхдан дуртавч?

13) Чи экиннь үгән соңгснач?

14) Тадн цугтан экдән дуртавт?

15) Ямаран тәрә-темснд экчн дурта?

16) Ямаран зер-земшд экчн дурта?

17) Ямаран җилин цагла экчн төрлә?

18) Чини эк эндр мана нәәрт ирв?

19) Чи экдән белг белглнәч?

- Эн үлгүрән умшад чееҗәр дастн.

- Ода невчкн амрад, тәәлвртә туульс соңгстн.

Би улан халхтав,                                                                              Кесг хувц давхрлад

Бичдүдт йир таастав.                                                     Царцшгоһар би өмснәв.

Айта әмтәхн амттав,                                                       Кемр неҗәдәр тәәлхлә

Аршан мет шүүстәв. (Альмн).                   Цаг кертә болна.

(Хавстн).

Намаг хаврар суулһна                                                   Нигт урһмл дунд

Өдр болһн услна,                                                                             Намаг олҗ үзтн,

Намр өөрдәд ирхлә,                                                        Утулң көк земшт

Өрк-бүләрн малтна. (Боднцг).                     Ус бичә әрвлтн. (Хаяр).

- Йир сән.

- Тадн эндр йир сәәнәр көдлвт.

- Үлгүр, йөрәл, шүлгүд, дуд би болн наадд меддг бәәҗт.

- Би тадн ханлтан өргҗәнәв.

- Экән бичә мартн.

- Экәс һазр деер эңкр күн бәәхий? гиҗ келгднә.

- Тиигәд тадн гемәс, хар келнәс, зовлңгас, му юмнь цааран көөҗ.

- Энкр экән дурлҗ өгтн. Тана эк таднд түрүн күн, тана селвгч.

- Күүкд ода белгән белглтн.

- Тана күүкд халун седләсн тадниг йөрәҗәнә.

- Үлдәд мана цәәһәс амстн.

- Күүкд завсрт һартн. Невчк наадтн, амртн.

                                                                        Шүдән цеврәр бәртн

Һурвдгч классин сурһульчнрт.

Күсл: күүкд цер-цевр бәәтхә, яһҗ чикәр шүдән цеврлх, эрүл-менд бәәхиг медүлх.

I.                    Тәәлвртә туульс.

1. Һууд һучн цаһан һалун. Эн юмб? (шүдн)
2. Цандгт цаһан кермн зогсч. Эн юмб? (шүдн)

- Күүкд, эндр мадн шүднә тускар күүндхвидн.

- Кен шүлг меднә? Келҗ өгтн. Сага, Бембя, Оля.

                               Шүдән өрүн, асхн

                               Цеврәр бәрх кергтә,

                               Тиигхлә мана шүдд

                               Гилвкәд, цаһаһад бәәх.

- Күүкд, шүдн гисн юмб? (зубы)

- Күүкд, мана шүдн альд бәәнә? (Амн дотр)

- Нә, ода шүдән олад авий?

- Эн толһа, эн чирә, хойр нүдн, хамр, амн, амн дотр шүдн. Олад авчквидн. Сән.

- Хәләтн, ширә деер юн бәәнә?

- Эн юмб? Нүүрлгч – зеркало.

- Эн юмб? Сав – стакан.

- Эн юмб? Шүднә щётк – зубная щетка.

- Иим шүднә щёткан савд тәвх кергтә.

- Цааранднь хәләтн нүүрлгч авад, мана шүдд ямаран өңгтә? (цаһан)

- Күн болһн кедү шүдтә? (32 – һучн хойр)

- Яһҗ шүдән цеврәр бәрх кергтә?

- Цеврлх кергтә.

- Яһад? Юуһар?

- Шүднә щёткар.

- Сән.

- Ода нанд үзүлтн, яһад тадн шүдән цеврлнәт?

(Барун талан,зүн талан, өмнән)

Күүкд нүүрлгчтд хәләһәд үзүлнә)

- Сән, мана шүдд цевр, цаһан, гилвкнә.

- Күүкд, шүдн өвдхлә, ю кех кергтә?

- Бичә өвдтхә гиһәд, өрүн болһн асхнд.

- Цеврлх кергтә, мартлго.

- Ода невчкн амрад физминуткан кехмн.

 Физминутка

Эрт боснав

Сальквч сәкнәв

Аһар киилнәв

Оран яснав

Шүдән цеврлнәв

Нүүрән уһанав

Зарядк кенәв

Хотан уунав

Школдан йовнав.

- Сән, суутн.

- Мана күүкд дәкәд шүднә тускар шүлг меднә, келтн. Эвя, Милана.

Шүдән цеврәр бәрнәв

Цуг шүдн өвдхш

Танднд бас келнәв

Шүдән цеврлхән бичә мартн.

- Сән, күүкд, дала шүлгүд меддг бәәҗт.

- Тадн шүдән мартлго цеврлнәт? Э-э.

- Тадна шүдн цаһана, гилвкнә, дәкәд бат болтха гиһәд ю идхмб?

- Би танднд икәр гидгәр байрлҗанав.

- Эндр цугтан оньган өгәд, намаг соңгсад, көдлвт.

- Эндрк күүндврәс ю медҗ аввт?

1. Шүдән цеврлх кергтә.

2. Шүднә щёткар.

3. Витаминс идҗ болҗана, шүдн тиигхлә бат болх.

4. Өрүн, асхн хойр шүдән мартлго цеврлх кергтә.

- Йир сән.

- Сәәнәр намаг соңсвт.

- Күүкд, эн мана  кичәлин өмн нанд шүднә эмч иим белг өгүлвә, цуг таднд.

- Би таднд түгәһәд өгнәв.

- Эн цааснд тадниг яһҗ шүдән цеврәр бәрхитн эмч медҗ авх.

-  Мана кечәл төгсв.

- Йовад невчк наадтн.

Шүдән цеврәр бәртн

Сар/өдр	Хулһн сар		Үкр сар
Сарң	23	30	6	13	20	27
Мигмр	24	31	7	14	21	28
Үлмҗ	25	1	8	15	22	29
Пүрвә	26	2	9	16	23	30
Басн	27	3	10	17	24	өрүн
Бембә	28	4	11	18	25	асхн
Нарн	29	5	12	19	26

Кен түрүлҗ нүүрән уһана

Келвр умшч болҗана

- Би цугтаһаснь түрүлҗ нүр-һаран уһачкув, - гиҗ чиигтә хойр альхан ташад, Павлик хәәкрв.

- Уга, күүкн, би чамас түрүлләв, - гиҗ эцкнь келв.

- Уга, бив, - гиҗ экнь инәв.

- Би түрүлҗ нүүрән уһалав, - гиҗ мииснь мәәлв.

- Уга, бив, - гиҗ хурһн җаагв.

- Би әмтин түрүн нүүрән уһалав, - гиҗ эр така дуулв.

- Уга, бидн түрүлҗ нүүрән уһалавидн, - гиҗ урһмлмуд болн модна хамтхасд шууглдв. – Юңгад гихлә өрүн чиг мадниг уһана.

Медтн!

Цогц цевр болхла – сән.

Цевр цогц – эрүл.

Цевр шүдн – сәәхн инәдн.

Усн савң хойрин дәәсн – бузр, кир.

Улсин цогцин нәәҗ – цевр, эрүл.

Кичәлин төр:  «Зул – нас авдг өдр»

Кел өргҗүллһнә кичәл

Дөрвдгч классин сурһульчнрт

Кичәлин күцл:      хальмг улсин авъясмуд мартлго, медҗ авх. Күүкдт яһҗ Зул

                                өдриг давулдгнь медүлх. Күүкд үзсән, соңгссан тодлҗ

                                авад, гертән эктәһән, ээҗтәһән Зул өдрлә нөкд болх.

Кичәлин үзмр дөңцлмүд: зургуд; наадһас: хулһн, һаха; цаһан өвс, көвң, зулын онһц.

Самбрт бичәтә:

                                               Тодлҗ автн:

                               Һаха җил давҗана.

                               Хулһн җил ирҗәнә.

                                               Би нәәмтәв.

                                               Би йистәв.

                               Би йистә болв.

                               Би арвта болв.

                                               Хулһн җил – җөөлн җил.

                                               Эн җил өслһнә темдг.

Кичәлин йовуд.

I.

Сурһмҗлач:  - Эндр маднд байрта өдр – бидн Зулан кеҗәнәвидн. Мана кичәлин төр: «Зул – нас авдг өдр». мадн тал гиичнр ирв, эдн мана байр хувалцхар ирцхәҗ.

II. Күүндвр.

- «Зул» гисн юмб?

- Зул кезә болна?

- Ода Зул кезә болх?

- Ямаран җил давҗана?

- Ямаран җил орҗәнә?

Тодлҗ авхмн: Хулһн җил – җөөлн җил.

                                    Эн җил өслһнә темдг.

III. Урокин төр: «Зул – нас авдг өдр».

С: - Зул шин җил эклҗәхиг медүлнә, эн өдрт цуг хальмг улс нег җил немҗ авцхана. Эн цаһан өвсн. Цаһан өвсәр бидн насна һол кехмн. Яһҗ кегдгнь, халәтн. Цаһан өвс уттдан дөрвн хурһн, хурһарн кемҗәләд, кегднә. Нег цаһан өвс – нег җил медүлнә. Тана ширә деер цаһан өвс бәәнә. ода тадн кедү җилтәд цаһан өвс авад тоолтн.

Күүкд: - Негн, хойр, һурвн…

С: - Чи кедүтәвч? (Би нәәмтәв. Би йистәв.)

С: - Бар сарин дөрвнд мана классин күүкд бас нег җил бийдән немх. Күүкд бийдән нег җил немтн. Ода эн цаһан өвс авад цуһараһинь көвңгәр орахмн. Иим һол болва.

- Би онһц кевв, эн онһцд эврә насан тәвҗәнәв, ода тадн тәвәд келтн: чи кедүтә болвч? (Би йистә болв.

              Би арвта болв)

С: - Эн онһц шүтәнд тәвхмн, зул өдрлә тавлад, насан уттулхмн. Насан йөрәһәд, иигҗ келх кергтә.

                                               Авсн насн өлзәтә,

                                               Цаһан хаалһта болтха!

С: - Зулан кеһәд хальмг улс насан авна. Насан авад, нег-негән йөрәнә. Ода мана күүкд Саглара болн Милана йөрәл келҗ өгх.

Физминутка.

- Невч амрад физминутк кехмн.

                                               Эн хурһн – аав,

                                               Эн хурһн – ээҗ,

                                               Эн хурһн – эцк,

                                               Эн хурһн – эк,

                                               Эн хурһн – би,

                                               Мана бүл – ни!

IV.                Шүлг «Ээҗин зул» - умшлһн

- Ода шүлг умшхмн.

- Экләд умшх

- Дәкәд умшх

- Цуг шүлг умшх.

- Кен чееҗәр келҗ өгх?

- Күүкд тана өрк-бүлд кен зул өдрлә өрүн босад, цәәһән чанна, дееҗ бәрнә. (Мана ээҗ. Мана эк.)

С: - Мана күүкд ээҗин наснд күрхәр седәд, «Зальврлһн» гидг ду дуулх.

Дун «Зальврлһн»

V.                  Кичәлин ашнь.

- Ода нанд келтн, тадн зулын тускар ю медвт? (Күүкд келвр келҗәнә)

- Ода эн зург хәләһәд тодлҗ авхмн.

1. Зулын өмн хурлд йовтн.

2. Зул өдрлә насан уттултн.

3. Нег нас бийдән немтн.

4. Ээҗтәһән, эктәһән онһц кетн.

5. Цәәһән, боорцган белдтн.

6. Зулыг өрк-бүләрн хамдан тостмн.

7. Зул өдрлә бичә хол хаалһд йовтн.

8. Зул өдрлә бичә керлдтн, му бичә һартн.

9. Зул нәәрән байртаһар давултн.

- Оля йөрәл маднд, болн мана ирсн гиичнрт келҗ өгх.

                                               Һаха җил һарч,

                                               Хулһн җил орҗ

Авсн җил – наснтн өлзәтә болҗ

Ханядн – тому уга,

Зурһан зүүлин амулңгд

Зулла тиньгр бәәтн!

- Сәәнәр кичәлд көдлсн күүкд мана гиичнрт эврән кесн белгән өгх.

Һарг

1.       Дамшлтын эклц.

2.       Эк – мини нарн 1-гч кл.

3.       Алтн намр 2-гч кл.

4.       Зул «Авсн наснтн өлзәтә болтха» 2-чг кл.

5.       «Эк – мана байр» 3-чг кл.

6.       Шүдән цеврәр бәртн 3-гч  кл.

7.       «Зул - нас авдг өдр» (кел өргҗүллһнә кичәл) 4-гч кл.