Внеклассное занятие по алтайской литературе по рассказу А.Я Ередеева " Сумелу тийинеш"

Бадыкина Светлана Васильевна,

Улаганныҥ баштамы ÿредÿлÿ школыныҥ- ÿредÿчизи

Класста эмес кычырыш Тема: А .Я. Ередеевтин' «Сÿмелÿ тийинеш»

Амаду: 1. А.Я. Ередеевтин «Сÿмелÿ тийинеш» деп куучыныла таныжар.

2.    Тексттиҥ оҥдайыла иштеерине темиктирери: кычырган тексттиҥ учурын оҥдоп, шÿÿлте чыгарары, кычырган чÿмдемел аайынча бойыныҥ шÿÿлтезин айдары.

3.   Ӱренчиктерди бой-бойына нак, кару болорына, jaкшы ла jаманды оҥдоорына тазыктырар.

Тузаланар jепселдер:

«Сÿмелÿ тийингеш» А. Ередеевтин куучыны; доскодо «Кышкы арка» аппликациязы. Jypуруктap.

Уроктыьг одбр ааны:

1. Ӱредÿ амаду тургузары.

Бÿгÿн бис А.Я. Ередеевтин чÿмделгезиле, «Сÿмелÿ тийинеш» деп куучыныла таныжарыс.

Слайд 1. Бичиичиниҥ портреди.

Ӱренчик jemupÿ эдет. А.Я. Ередеевтин биографиязыла таныштырар.

А.Я. Ередеев 1937 jылда тулаан айдын 12-чи кÿнинде Оҥдой аймактыҥ Кичÿ-Ийин jуртында чыккан. Национал школдыҥ кийнинде зооветтехникумды божоткон. 1962- 1967j. Москвада М. Горькийдин адыла адалган Литера- туралык институтта ÿренген. А.Ередеевтин ÿлгерлери, балдарга чÿмделген куучындары ла кожоҥдоры албаты  

ортодо текши jарлу, олордын сÿр-кеберлери чокум japaш, тили ээлгир-jымжак. Тындулар, ар-бÿткен керегинде кичинек бал­дарга japaш, эптÿ чÿмдемелдер чÿмдеген.

Табышкактар табар:

1-кы ÿренчик: Мöштöҥ-мöшко ууламдап,

                              Мöрлÿ jÿpген бу кÿлÿк.

                              Тамзыктап онын jигенин

                              Алтын сайлу бу кузук. (тийиҥ)

2-чи ÿренчик: Арал-арка койу.

                            Анда jуртайт ... (айу).

                            Байлу ады маjалай,

                            Балдарына jалакай.

Ӱредÿчи: Айдарда, балдар, бис бÿгÿн А.Ередеевтиҥ «Сÿмелÿ тийиҥеш» деп куучыныла таныжарыс. Тийиҥ керегинде нени билереер, куучындап беригер.

Текстле таныжары.

Ӱредÿчи кычырар.

Доскодо jыш арка арка: мöштöрдиҥ чибилердиҥ jypyктары. Мöштöн-мöшкö кичинек, jаан тийиҥештер калыгылайт. Мылтык jÿктенген аҥчылардыҥ jypyктары jапшырылган. Ыраакта мöштиҥ тöзинде ичегенде айу-öрöкöн.

Сöзлик иш.

Тобоголор-jемзеп, ныкып, браконьер-шокчыл, чокпоҥгдоп, кöстöри суркурап, эрjине-ап-апагаш тийиҥ.

Уредучипшг сдзи.

Ар-бÿткен ле Кижи тудуш. Алтайдыҥ ар-бÿткени сÿрекей байлык ла japaш. Автор бу куучынында кÿнниҥ чокторына сÿрекей japaш тÿҥдештиру табат. Бу jÿрÿмде улустар да, тындулар да бойыныҥ, jууктарыныҥ бала-барказыныҥ су-кадыгы, jÿpÿми учун каруулу деп автор керелейт. Эне тийиҥ балдарыныҥ, jуук jурген тийиҥдердиҥ тынын шокчыл аргчынаҥ аргадарга эп-сÿме бедирейт.

Таҥынаҥ текстле иш.

а) Тексттиҥ ÿзÿгин кажы ла балага бöлип, тыныда угуза кычырар.

б) Доскодо илген jypyктap аайынча куучындап берер. Кычырган ÿзÿкле иш öткÿрер.

Амыраар öй.

Бöлÿктерле иш.

1 бöлÿк. Тексттиҥ баштапкы ÿзÿгин кычырар.

Jакылта: Бу ÿзÿктиҥ тöс шÿÿлтезин ле учурын табар. Ар-бÿткен керегинде автор кандый сöстöр тузаланат.

2   бöлÿк. Тексттиҥ экинчи ÿзÿгин кычырар.

Jакылта:  Ар-бÿткенди, тийиҥештерди ле öскö дö тындуларды канайда чеберлеери, аргадаары керегинде jeтиpÿ эдер. Jыш аркадагы чочыдулу айалга керегинде jeтиpÿ эдигер.

3    бöлук. Тексттиҥ ÿчинчи ÿзÿгин кычырар.

,1акылта: Тийиҥештердиҥ сÿмези, эп-аргазы керегинде

jeтиpÿ эдер.

Тÿҥдештиру: Айу казыр тынду браконьер-шокчыл аҥгчыны килейле божодып ийген.

Тöс шÿÿлтези: Айу казыр да болзо, кижиге килеп jaт. А кижи килеер бе? (Бу учуралга келиштире уренчиктер бойыныҥ сананган санаазын айдып берер учурлу).

Кажы ла öмöлик нöкöрлöриниҥ иштегенине темдек тургузар.

Ӱредучиниҥ сöзи: Jакшы. Кажы ла öмöликтиҥ балдары  jакшы иштеген, онызы балдардыҥ куучынынаҥ билдирет.

Амыраар öй.

А.Ередеевтиҥ  «Белек» деп ÿлгериниҥ сöстöрине кÿÿ чÿмделген. Ол кожоҥ болуп калган. Бу кÿÿге биjелеер, кожоҥдоор. Кÿÿ ойнойт.

Jылдыстарды тизеле,

Jинjи эдип берейин.

Сары айды тудала,

Сырга сулап сыйлайын.

Солоҥыны чечеле,

Сеге курчап ийейин.

Чаҥкыр чечек узеле,

Чачынатагып салайын.

Тÿп-шÿÿлте. Бу куучын ажыра А. Ередеев албаты-joнгo чак тÿшсе, эне-адазы озо ло баштап балдарын кичеерге, аргадаарга албаданар деп тийиҥдерле тÿҥдештирип jaт.

Ӱч сöс.

Уроктык учында айдылатан состор. А. Ередеевтиҥ чÿмдемелиле де танышкан болзоос, уроктыҥ учурлу шÿÿлтезин К. Тöлöсöвтиҥ ÿлгериле божодып, чокум japт, japaш кычырып ийектер.

Аҥ-куштар ла бис, улус,

Ар-буткенниҥ балдары.

                       Бу jурумде учурыс

                     – Эпту-тöпту jyртаары.

Оймон ичи, Кан-Чарас

Jaйлyкыш ла Эре-Чуй,

Кадын ичи, Улаган,

Аба jышта -jaaн Алтай.

                          Мындый алтай кайда да

                         База joк  деп билигер.

                       Japaш байлу jepристe

                      Jакшы, омок jÿрÿгер.

Бу ÿлгерди башка-башка эп-аргала кычырар.

А/и: Танышкан «Сÿмелÿ тийиҥештиҥ» ÿзÿгине келиштире jypyк jypaap.