" Яран сувар атанва къе"

Бубайрилай амай сувар

Гьар са халкьдихъ хьиз, чи лезги халкьдихъни вичин девлетлу меденият ава. Ам къадим заманайрилай чал чи ата бубайрилай  агакьнавай адетралди девлетлу я. Ихьтин суваррикай сад Яран сувар я. И суварихъ Дагъустандин халкьар сад ийидай, абурун арада дуствал мягькемардай къуват ава. Мярекат тухунин кьилин фикир ам я хьи, чи лезги халкьди , акьалтзавай несилди ата бубайрилай чал атанвай пак адетар рик1ел хуьн ва гележегда къвезвай несилдал агакьарун я.  Яран суварикай гзаф рахаз жеда, амма гьар са халкьдихъ адакай чпин фикирар ва адетар ава. Гьар районда, гьар хуьре и къадим сувар кьиле тухудай къайдаяр  ва вахтар гьар жуьре я. Гьак1 ят1ани, Яран сувар кьиле тухунин мурад сад я- хъуьт1уьн мекьи къар чукурун, лезгийрин Ц1ийи йис къаршиламишун, гатфарин крарив эгеч1ун. И бубайрилай амай суварал гзафни- гзаф аялрин рик1 ала. Абур и суварал вил алаз жеда, мукьвал – мукьвал и суварикай рахада. Къвез – къвез и суварин гурлувал яваш жезват1ани, лезги халкьдин арада ам рик1 алай суваррикай яз ама. И сувари гьам ч1ехибуруз, гьам гъвеч1ибуруз чи бубайрин къадим адетриз, хайи халкьдин меденият к1ан хьуниз куьмек гузва. Яран сувар къаршиламишунин карда чи рахунрай акъатзавай гзаф гафар чи рик1ел аламукьзава, тийижир гафариз баянар жагъуриз алахъзава.

Яран суварикай алай вахтундани ц1ийи – ц1ийи манияр, ч1алар туьк1уьрун давам жезва.

                 Билбилрин шад ванер гваз,

                 Назик цуьквер, гъвергъвер гваз,

                 Марфарин бул селлер гваз,

                 Яран сувар атана.

                Шад межлисдин йикъар гваз,

                Чими –чими ракъар гваз,

                Беневшаяр, ц1аяр гваз,

                Яран сувар атана.

                 Ч1имч1ир рахаз хилерал,

                 Зегьмет къугъваз гъилерал,

                 Берекат гваз чилерал

                 Яран сувар атана.

                 Ван гьатна  мад чи хуьре,

                 Авазрин шумуд жуьре,

                 Сад ийиз Къуба, Куьре,

                 Яран сувар атана.

                 Яр – яран, яр – яран,

                 Яран сувар атана.

                 Ц1ай – ц1аяр, ц1ай – ц1аяр,

                 Ц1аяр сувар атана.

Сифте чна «яр» гафуниз баян гун. Лезги ч1ала «яр» гафуниз гзаф манаяр ава:

1.     Яр – яру ранг я.

2.     Яр – гуьрчег гафунин манада ишлемишзава.

3.     Яр – таран рик1из лугьуда. Таран яр хъиткьинна.

4.     Ярар – таран танда, гьар йис хьайила, жезвай ц1арар.

         И ц1арарай, тарцин шумуд йис ят1а, чир жедай.                

        5. Яр – к1аниди, яни ам рушазни, гададизни талукь я.

        6. Яр – начагъвал я. Аялриз ярар атанмаз, чуьхуьн

                      тавунвай яру парча жендекдал алтадайла, ярар

                      куьтягь жеда лугьудай.

        7. Яр – ракъинин гъуц я.

        8. Яр – гатфарин вацран т1вар я.

 Яргъируш – им Ракъинин руш лагьай ч1ал я.

  Лезгийрин Яран сувар Ц1ийи йис алукьунал къвезва. Ам, 21 – мартдилай башламишна,  14 юкъуз давам жезва. Яран сувар т1ебиатдал чан акьалтзавай вахтунал туьш жезва. И юкъуз югъни йиф сад жезва. Мич1ивилел экуьвал гъалиб жезва. И сувар арадал атунихъ гьар жуьредин негъилар ава:

 Сад лагьайди, алатай девирдин делилри субутарзавайвал, Яран сувар Дагъустандиз атай иранлуйрихъ галаз алакъалу я. Кьвед лагьайди, чахъ къадим заманада Яр т1вар алай гъуц авай. Ам ч1улав къуватри чилин мич1и къатариз тухвана. Ам хтун патал инсанри ц1аяр, эквер акъудзавай. Яран сувар къаршиламишунихъ галаз гзаф лишанлу адетар алакъалу я.  И вахтунда хъуьт1уьн къаярикайни аязрикай икрагь хьанвай инсанар уях жеда, абур Ц1ийи йисаз, яни ц1ийи уьмуьрдиз гьахьиз гьазур жеда. Абуру чпин к1вал – югъ михьда, анра къайда твада, салар, багълар михьда, майишатдиз лазим алатар гуьнгуьна твада.

                      Яран сувар

              Сагърай лугьуз куьгьне йисаз,

              Т1ебиатдал чан акьалтна.

              Куьрпе велед хьана сусаз,

              Хуьрел, к1валел ван акьалтна.

              Лежбер стха, гатфар я им,

              Цанар цадай, тум вегьедай.

              Абулейсан марфар я им.

              Муштулухар гваз къекъведай.

              Гьар са ничхир, гьар са гьайван,

              Шадвилерин векилар я.

              Къацу ч1урар -  цуьквер алван,

              Шадвилерин шикилар я.

              Ислягь уьмуьр, риц1кьи буллух,

              Чи халкьарин мурадар я.

              Шад сувариз ийиз къуллугъ,

              Чка – чка парадар я.

              Яран сувар, Яран сувар,

              Ц1ийи йисан чамар я, вун!

              Верц1и нямет – яран паяр,

              Чуьл цуькверин гамар я, вун.

Мартдин варз Хидирнибидин варз яз гьисабдалдай.

 И вацра цаварилай Хидир ниби лугьудай михьи кас

эвич1далдай. Ам садазни аквадачир, амма вичиз вири аквадалдай. Мартдин вацра делекдал атай касдиз ваъ лугьудай адет авайди тушир. К1валин иесиди варцел атай гьар са касдин кар туьк1уьрдай, ам разивилелди рекье твадай. Зат1 гудайла, Хидирнибидин пай хьуй, лугьудай. И вацра к1валяй гайи зат1ар, агъзур сеферда артухарна, Аллагьди элкъуьрда лугьудай. Мартдин вацра к1валяй зат1 гун еке сувабдин кар яз гьисабдай.

     Яран сувар жез кьве гьафте амаз, к1валера гъвеч1и къапара техил цадай. Им алукьзавай Ц1ийи йис берекатлуди хьун патал лишан тир. Суварин йикъалди цанвай техилдихъ гелкъведай, ам чешнелуди хьун патал чалишмиш жедай. И экъеч1навай техилдилай алукьзавай йисан бегьер аслу яз гьисабдай.

     Нянин хурушумар жедалди, тфенгар ягъиз башламишдай. Сифте тфенгдин ван акъатдалди вил алаз акъваздай. Им сувар башламиш хьанва лагьай ч1ал тир.

                               Ваз хвашкалди

                   Ваз хвашкалди, яран сувар,

                   Салам Гана мугьман хьайи.

                   Гатфарикай мани лугьур

                   Чубарукриз баян гайи.

                   Дуствал, садвал гъалиб хьана,

                   Шадвал хьурай хуьре, к1вале.

                   Берекатар артух хьана,

                   Мублагь хьурай вири уьлкве.

                   Яран сувар – азиз сувар,

                   Берекат гъваш ник1ериз чи.

                   Яран паяр, хунчаяр гвай,

                   Хуш я вун лап рик1ериз чи.

Иллаки гъвеч1и аялрик теспача ва шадвал акатдай.

Къвез – къвез тфенгрин ванер артух жедай. Яваш – яваш къавун ч1ерейрал палдумар, яни чирагъар акъуддай. Абур гъвеч1и ва кефсуз аялар патал тир.

                      Чан бала зи, чан бала,

                      Рик1 алай масан бала,

                      Къе ви сифте сувар я.

                      Вун дидедин лувар я.

                      Ви гьуьндуьр кьакьан хьурай.

                      Вун виридаз к1ан хьурай.

                      Бахт Аллагьди ракъуррай.

                      Т1ал – квал вахъ гьич тахьурай.

                      Бубад бармак хкаждай,

                      Душмандин рик1 агаждай.

                      Гьалал жервал дидедиз,

                      Вун хьайила т1уьр хап1а.

                      Къаст тур чанда гъвеч1измаз.

                      Пашман тежервал ахпа.

                      Сад Аллагьдиз ван хьурай.

                      Баладиз сагъ чан гурай.

                      Т1алар – квалар чилериз.

                      Бахт, берекат к1валериз.

                      Амин минариз,

                      Кьабул урай гъуцари(автор).

    Ч1ехибур патал варарал ц1аяр ийидай. Ц1ай къати хьайи арада, к1валин иесиди, т1вар кьаз, хизандин куьгьне парталар ц1ал вегьедай. Гьар сеферда, парталар кудайла, хизандин т1ал – квал куй лугьудай, Аллагьдивай абуруз сагъвал, мягькем чан гун т1алабдай. Ц1ай кьери жедайла, са – сада ц1алай пуд сеферда хкадардай ва т1алабунар ийидай. Гъвеч1и аялар къужахда аваз ц1алай хкадардай. Гьак1ни ц1ал гъилерихъ галай яру гъалар гадардай И ч1авузни гьарда вичин рик1е авай гафар лугьудай.

                      Яран ц1аяр, яран ц1аяр,

                      Къати хьурай куь ялавар.

                      Яран гъалар ц1а курай.

                      Т1алар – квалар тамукьрай.

                      Ц1ал вегь иски парталар.

                      Алатдайвал члаяр.

                      Пуд сеферда хкадра.

                      Пуд сеферда т1алаба.

                      Садазни ван текъвервал,

                      Мурадрикай рик1евай.

                      Шадвал ая эквеба.

                      Гъуцрахъ рахух ченеба

                                                       (автор).

       Ц1ун патав къуншийрин аялар къведай, сувар мубаракдай, сада – садаз яран паяр гудай ва хуш келимаяр лугьудай.

 Ихьтин арада ц1ун патав кас акъваздай, яни къаравуш. Эгер ц1ай хуьдай кас алачиз хьайит1а, ц1ай чуьнуьхдай адет авай. Ц1ай чуьнуьхун хъсан кар туширди яз гьисабдай. Ам чуьнуьхдайла, агьвал квай касдин варцелай чуьнуьхдай. Им адаз авай девлетдикай жувазни хьуй лугьунин лишан тир. Гьавиляй ц1ай михьиз хкахьдалди, ц1ун патав к1валяй са кас акъваздай, ц1ай хуьдай.

Яр алукьдалди вахт амаз, алахьай йикъара багъларай

саларай яран кьалар к1ват1дай. И карда ч1ехибуруни, гъвеч1ибуруни иштиракдай. Ч1ехибуру манияр лугьудайла, гъвеч1ибуру абурухъ галаз тикрардай ва чпизни манияр чирдай.    

     Яраз кьалар кунихъ еке метлеб авай. Сад лагьайди, салар, бахчаяр кьурай кьаларикай, гьапир – шпирдикай михьзавай. Им ц1ийи йисан бегьер хъсанди хьун патал ийизвай къайгъударвал тир. Кьвед лагьайди, кузвай кьаларин, лембейрин гум емишдин багълара гьатдайвал к1анзавай. Гумади, тарарин арайра къекъвез, тарарал алай цур ахчудай, гьава  хъуьтуьлардай. Ц1ал ламу лембеяр вегьейла, гум яргъалди амукьдай, къаювай тарариз тади гуз жедачир.

            Яран кьалар, яран кьалар,

                      Къвезава чаз Яран сувар.

            К1ват1 кьаларни лембеяр.

            Къати хьурай чи ц1аяр.

            Къаяр катрай яргъариз

                      Гум фий емиш тарариз.

                      Гзаф хьуй чаз магьсулар.

                      Ац1удайвал кандуяр.

                      Факай дарвал тахьурай.

                      Чаз гишинвал такурай.

                      Ц1инин гатар фад хьурай.

                      Виридан рик1 сад хьурай.

                      Къацар къацу – къац къацу

                      Цуьлер хьурай лап яц1у.

                      Рагъ чук1урай ник1ериз.

                      Ашкъи атуй рик1ериз.

                      Мукалар це лежберрив.

                      Т1валар це куьн чемберриз.

                      Ник1е техил тамукьрай.

                      Къушарин пай амукьрай.

                      Амин минариз,

                      Кьабул урай гъуцари

                                                    (автор).

            Яру рангуни лезгийрин уьмуьрда еке чка кьазва. Виликдай чи чил яру яцран крчарал ала лугьудай. Адаз вирида икрамдай. Яру жунгав хайила, ам, яраз т1вар яна, хуьдай. Адаз вирида галайвал ийидай ва ам векьин яйлахра хуьдай. Суваралди адакай зурба яц жедай. Суварин вилик аадан гарданда яру гъал твадай. Къад лагьай мартдиз яц пуд сеферда хуьрел элкъуьрдай ва садакьа Аллагьди кьабулун патал т1алабнар ийидай. Суварин юкъуз яц тук1вадай ва вири хуьруьн жемятдиз пайдай.

   Яран суварихъ мад са лишанлу адет ава. Яран юкъуз гъвеч1и аялар магьле – магьле къекъведай. Абуру Яран паяр к1ват1дай. Чантаярни гваз къекъвезвай аялри, чеб атайдакай хабар хьуй лагьана, ихьтин гафар лугьудай.

                      Мубарак квез Яран сувар.

                      Гурлу хьуй куьн Яран ц1аяр.

                      Яран сувар квез хьурай.

                      Яран паяр чаз хьурай.

                      Ну, ну, ну, ну, ну

                      Це Яран паяр.

                      Ну, ну, ну, ну, ну

                      Це Яран паяр.

К1валин иеси к1валяй я зимбил гъилеваз экъеч1дай, я - кук1ва, ленгер. Ана кьурай хутар, жумун ва ичин патар, кьурай чуьхверрин ц1иргъер, кьурай машмашдин патар ва п1инияр, шуьмягъар ва к1ерецар, яру кукуяр ва ичер жедай. Яран паяр гудайла, кьуьзуь дидейри аялризни суварар мубаракдай, абурухъ яргъи уьмуьр, чандин сагъвал хьун Аллагьдивай т1алабдай.

Ч1ехи гадайри сик1ер акъуддай. Абур фадамаз гьазур жедай. Сада далдам

гьазурдай, муькуьда писпи гьазурдай, пуд лагьайдани сик1рен бармак гьазурдай. Куьчейрай къекъведайла, абуру ик1 лугьудай.

                 Яран яд хъухъ! Яран яд хъухъ!

 Абур, далдамарни писпияр ягъиз – ягъиз, к1вале – к1вале къекъведай ва варцел агакьайла, ик1 лугьудай:

                 Яр яран, Яр яран

                 Сувар атанва яран.

                 Ачух ая къапуяр .

                 Яру ая какаяр.

                 Яран суфра ачух хьуй.

                 Квез девлетар артух хьуй

                                                   (автор).

К1валин иеси экъеч1дай ва хабар кьадай.

Ваз вуч к1анда сик1?

Сик1. Яран пай це са кака, жез хьайит1а, кьве кака.

Иеси к1вализ хъфей арада, гадайрин десте гьаятдиз гьахьдай ва ина – ана вил экъуьрдай. Эгер гьаят михьизваз хьайит1а, абуру лугьудай.

          Ина михьи, мублагь я.

          Илифизни темягь я.

          Хизан ац1ай къул хьурай.

          Берекатар бул хьурай.

Эгер гьаят чиркинзаваз, гьашемар аваз хьайит1а, абуру ик1 лугьудай.

               К1валин гьаят вуч «михьида»,

               Кайванидиз вуч муьк1уьда!

               Гьашемар мус кудат1а?

               Вуч паяр чаз гудат1а?!

Айгьам, хъуьруьн кваз лагьанвай гадайрин гафарикай иесидиз хъел къведачир.

К1валин иесиди, паяр гваз экъеч1айла, лугьудай.

 Чан балаяр, къе авур дуьаяр Аллагьди кьабулда лугьуда.

Куь сивяй акъатзавай дуьаяр Аллагьдиз ван атурай. Куьн Аллагьди хуьрай. Куь кьилел дуьнья ислягь хьурай. Куьн агъзур сан суваррихъ агакьаррай. За квез паярни гъанва. Сифте са кьуьл ая. (Сик1ре са кьуьл ийида) Иесиди гадайриз Яран паяр гуда. Сик1ре вичиз сарсардин кака к1анда лугьуда. Сарсардин кака аваз хьайит1а, гуда, тахьайт1а, вечрен кьве кака гуда.

 Яран сувариз какаяр элуьк1ардай адетни авай.

Жегьил гадайри фадамаз чпиз т1арам, яни к1еви какаяр гьазурдай. Яран юкъуз абур майдандал к1ват1 жедай ва какаяр элуькьариз къугъвадай. Са какади гзаф какаяр ахчур вахтарни жедай. И къугъунай гадайриз чпин сирерни авай. Абуру Яралди са варз амаз какаяр, к1еви хьуй лугьуз, кьелен це твадай. К1ват1навай какаяр гадайри вирида санал недай.

     Виридалайни Яран суварин лишанлу адет суварин хуьрекар гьазурун тир. Адет яз, и юкъуз гьар хизанди ирид жуьре хуьрекар гьазурдай ва ирид к1вализ гудай.

Ирид хъач квай афарар гьазурдай, ирид кака яру ийидай.Ирид мукьвал – мукьвал тикрар хьунихъ вичин себеб авай. Дегь заманада цел аждагьан ацукьна лугьудай. Ада сак1ани халкьдиз яд гузвачир. Халкь адахъ женгиниз экъеч1на. И женгина ирид стха, жегьил итимар телеф хьана. Гьа ч1авалай инихъ, абуруз менфят патал, ирид – ирид зат1 к1валяй акъудиз хьана. Халкьдин арада ихьтин мисални ама. «Ирид афардин хъчар гъиз тежедайди паб туш».

Бязи кесиб хизанра и юкъуз ирид хуьрек ийиз тежер дуьшуьшарни жедай. Ихьтин вахтара к1вале суварин са гит1 авун бес я лугьудай. Вучиз лагьайт1а, и хуьрек гьазурун патал ирид зат1 герек къвезвай: кьурай як, гьажибугъда, къуьл, мух, пахлаяр, нахут1ар, харар, хехвер.

Эгер ирид зат1 бес тежез хьайит1а, кьелни йисабиз жедалдай. Яран сувари вири инсанар сад ийидай ва абурун арада авай дуствал мягькемардай. Жува ирид къапуна авай хуьрек гайила, жуван к1вализни ирид къаб хкведай. И карди Ц1ийи йисан сувар кесиб хизанрин к1валерани гурлу ийидай, аялар шадардай.

Ярахъ алакъалу тир ихьтин адетни ава.

Яралай гуьгъуьниз экъеч1ай Яргъирушаз килигдалдай.

Эгер Яргъирушак яру ранг гзаф кваз хьайит1а, къуьлуьн техилдин девлет бул жеда лугьудай. Эгер Яргъирушак хъипи рангар гзаф кваз хьайит1а, мухар гзаф жеда лугьудай.

    Яран юкъуз Яран яд пайдай адетни авай. И кар хуьруьн кьуьзуь, яшлу,  чпихъ халкьдин патай гьуьрмет авай ксари тамамардай. Яран циз Яран шуьрбетни лугьудай.

Ам, адет яз, Яр алукьдалди, миск1индай гъидай. Яран яд мублагьвилин, хийирдин крарин, дуствилинни гьуьрметдин,

ширин няметринни девлетдин лишан тир.

    Яр важиблу адетрикай яз гьисабдай. Яран сувар алукьдалди, эгер хъел хьанвай, мидя инсанар аваз хьайит1а, абур меслят жедай. Имни алукьзавай Ц1ийи йис халкьдин арада дуствал хьунин лишан тир.

    Яран йикъара авур гьуьрмет агъзур сеферда жуваз элкъведа лугьудай гафар рик1ел хвена, халкьари сада садаз

гьар жуьредин крара куьмекар гудай. Абуру гьар жуьредин мелер ийидай: сар чуьхуьдай, сар ивядай, сарикай гъалар ийидай, гъалар къачадай, рухарни хаймаяр храз куьмекар гудай, емишар кьурурун патал каларар кутада

( уст1арри), к1валер асундай, майишатда герек къведай алатрихъ тумар гилигдай ва абур расдай (уст1арри), къавара кул экъуьриз ва ч1ереяр гатаз куьмек гудай ва гзаф мсб. Са гафуналди, и вацра вирида сада садаз куьмекардай, чпиз сувабар къазанмишдай.  

    Яран экуьнахъ фад къарагъдай. Сифте инсанри чпин михьивал ийидай: кьил – к1вач чуьхуьдай, хизандин парталар чуьхуьдай. Къуни - къуншийриз аквадалди, фад гьаятар шиткидай ва ихьтин гафар лугьудай.

      Шар, пепе, шурван пепе,

      Шар пепе гьуьлуьхъди.

      Гьуьлуьн девлет к1валихъди.

Яран пакамаз, рух – пек югъурдайла, рушари ик1 лугьудай:

            Гатфарин хуш шагьвардал

            Лепе гузва къацари.

            Бахтарикай айвандал

            Мани лугьуй рушари.

   Яран паяр к1ват1дай адетрикай сад – мич1и хьайила, тавунай агъуз чантаяр авудун тир. К1валин иесиди чантайра гьар жуьредин яран паяр тадай ва чантаяр тавунай винелди акъуддай.

        Багьа я чаз гьар са касдин,

        Хъсан къилих, хесетар.

        Гьуьрмет, хатур ширин мезни

        Хийирлу тир адетар.

Къуй чи акьалтзавай несил чи ата бубайрилай амай пак адетриз вафалу хьуй!

Чи Ватанди югъ – къандавай цуьк акъудрай! Ам нурлу гъетрен ишигъдик хьурай!