"Ярдымджи сёз чешитлери" ( Служебные части речи)

I БОЛЮК. ТЮРКИЙ ТИЛЛЕРДЕ ЯРДЫМДЖЫ СЁЗ ЧЕШИТЛЕРИНИ ОГРЕНЮВ.

1.1 Ярдымджы сёз чешитлери арасында мунасебетчилернинъ ери.

Тюркшынаслыкъта там маналы, мустакъиль сёзлер арасындаки грамматик мунасебетлерни я да оларгъа къошулгъан модаль маналарны ифаделемек ичюн хызмет эткен ве айры алда бир де-бир джумле азасы вазифесини беджермеген сёзлерге ярдымджы сёзлер дейлер [3].

Къырымтатар тилининъ кьурулышы, тизилиши грамматик мунасебетлернинъ муреккеп системасынен характеризлене. Бу системада эсас къыйметли ерни ярдымджы сёзлер тертип этелер. Ярдымджы сёзлер эвельде, узакъ кечмиште там маналы сёзлер олып, вакъыт кечкенинен олар озь лексик маналарыны (предмет, алямет, арекет) адлав хусусиетлерини джойып, тек грамматик мана ифаделейиджи олып къалгъанлар. Шу джеэттен олар ялгъамаларгьа якъын туралар. Ярдымджы сёзлер арасында мунасебетчилер айры бир ерни туталар. Олар джумледеки сёзлерни, уйгьунлашкъан ибарелерни бири-бирине багълап, эсас компонентнинъ манасыны конкретлештирмек ве тамамламакъ макъсады иле ишлетиле билелер. Бу сой сёзлер бутюн тюркий тиллерде ишлетилип кельмектедир. Асылында бу сёзлернинъ пейда олувынынъ темелинде там маналы сёзлер негиз олгъандырлар, ангилери вакътлар кечтикче грамматик джеэттен денъишип, озь мустакъиллигини джойып, бу алгъа кельгендирлер.

Тюркшынаслар тарафындан мунасебетчилернинъ ишлетилюви акъкъында базы тедкъикъатлар япылды. Мисаль оларакъ, Л.Г. Валиева, В.В. Радлов, Х.В. Султанбаева, Е.К. Ертаевич киби алимлер мунасебетчилерге айры эмиет бердилер. Мунасебетчилер ярдымджы сёз чешити киби А. М. Меметовнынъ бир чокъ китап ве дерсликлеринде айры болюклерде бакъылды. Къырымтатар мунасебетчилери акъкъында бильгилер В.Н. Алиеванынъ ильмий макъалелеринде берильди.

Мунасебетчилерге рус тилинде “послелоги” дерлер. Мунасебетчи (послелог - postosizo) деген латин сёзюнден келип чыкъкъан, джумледе исим я да исимлешкен сёзден сонъ ерлешип онынъ сёзлернен олгъан тюрлю мунасебетини ифаделеген сёзлердир. Къырымтатар тилинде мунасебетчилер там мана бильдирген мустакъиль сёзлер арасындаки грамматик мунасебетлерни ифаделемек ичюн хызмет эткен ярдымджы сёзлернинъ бир чешитини тешкиль этелер. Олар джумледе джумле азасы вазифесинде кельмейлер.

Базы алларда тюркий тиллерде расткельген мунасебетчилерге характеристика берильгенде, рус тилиндеки предлогларнен тенъештирелер. Оларны функциональ джеэтинден бакъканда, предлог ве (послелог) мунасебетчилернинъ арасында муим фаркь сечильмей. Амма предлог ве мунасебетчилер тильнинъ грамматик тизилиш хусусиетлерине табидирлер. Къырымтатар тилиндеки мунасебетчилернинъ ерлешюви джумледеки сёзлернинъ теркибий тизилишине багълыдыр. Ярдымджы сёзлер группасына кирген мунасебетчилерни огренюв ве тедкъикъ этюв проблемасы тильнинъ эсас лугъат фонду киби анълайышнен сыкъ багълыдыр.

Предлог ве мунасебетчилер тургъунлыкъны ифаде эткен сёзлердир. Меселя: къырымтатар тилиндеки (иле, узре, киби, ичюн, таба) киби мунасебетчилер чокъ асырлар девамында тилимизде ишлетилип кельгенлер. Лякин вакъытлар кечтикче, бу сой мунасебетчилер башкъа келишлернен тюрленюв хусусиетини пейда этелер. Шу себептен де, ярдымджы сёзнинъ бу чешитине тюрленмейип, тыршавлы къалгъан ве денъишювлерге огърамагъан ярдымджы сёз чешити демек олмаз. Шунынъ ичюн де, бельки рус тилиндеки предлогларнынь тедкъикъ этилювине эсасланып, оларнынъ тюрленювини динамик илерилев ве инкишаф этюв нокьтаи назарындан бакьмалыдыр [1].

Къырымтатар тилиндеки мунасебегчилернинъ пейда олувыны затен онынъ узун-узадие шекилленген тарихынен багълы оларакъ инкишаф эткенини де айрыджа тедкъикъ этмек лязимдир.

Мунасебетчилернинъ бир чешити инсан вуджудынынъ къысымларыны, урбасыны бильдирген вазифесини эда этип, онынъ куньделик фаалиетинен багьлы оларакъ да пейда олгъандырлар. Меселя: бурун, этек ве иляхри. Бойле вазиет эдждатларымызнынъ фикир этюв хусусиетлеринен багьлы олып, чокъусы тюркий тиллерде озь аксини корьгендир.

Мунасебетчилер мустакъиль манасыны ёкъ этюв дереджесинден та насыл сёз чешитинден мейдангьа кельгенине коре, группаларгъа болюнелер.

Сёзнинъ манасы джоюлып, онынъ шекиль джеэти къалып, сёзлернинъ мунасебетчи олып къалувлары нетиджесинде биле, олар кене де синтактик, грамматик мунасебетлерини озюнде сакълайлар. Оларнынъ чокъусы келиш аффикслеринен уйгъунлашалар.

M. Казембекнинъ “Тюрк татар грамматикасы”нда келишлерни характер излеген ариф ве эджалар, ярдымджы сёзлер ве ярдымджы дереджеликлер мунасебетчилер кирсетильген [6].
Иосиф Гиганов исе бир ярым асыр эвельси мунасебетчилер акъкъында язгъанда, оларны о, “послелог”, “послеположения” деп адландыргъан эди. Чокъусы исим, замир, зарфлардан сонь келип, келишлернен уйгьунлашып мейдангъа кельген сёзлерни “послеположение”лер теркибине кирсеткени беллидир [3].

«Алтай грамматикасы»нынъ муэллифлери послелог термини манасына келишлернинъ аффикслерини кирсетелер, амма конкрет предметнинъ вакъыт ве кяинат сыньырында ерлешювини косьтерген келиш элементлерини олардан айыралар.

Р.Ч. Шеншеевнанынъ «Сопоставительное исследование кыргызских послелогов и их функциональных соответствий в английском языке» адлы диссертациясына эсасланып, къыргъыз мунасебетчилери инглиз тилиндеки мунасебетчилерине якъын кельгенини къайд этмек мумкюн. Иште земане инглиз ве къыргъыз тилиндеки мунасебетчилери бакъыла ве ачыкълана. Къыргъыз мунасебетчилери бир кереден эки келиште къулланмасы мумкюн олгъаны дикъкъатымызны джельп этти. Къайд этмек керек ки, алты келиштен тек дёртю мунасебетчилернен багъланып кельмеси мумкюн. Меселя: мурун, мурда (башкъа); баштап, тартып (башлап); бери, кийин (сонъ) киби мунасебетчилер бирден эм исим келиште эм де догъуртув келишинде келе. Иште эр бир мунасебетчи айырда тасвирленип келе. Къыргъыз тилинде мунасебетчилер ярдымджы сёз чешити оларакъ бакъыла. Озь ишинде Р.Ч. Шеншеевна къыргъыз мунасебетчилерни инглиз ярдымджы сёзлерине терджиме эте. Диссертациягъа эсасланып къыргъыз тилиндеки мунасебетчилерден бир къач мисаль кетирмек мумкюн: бери, кийин, ары, соц, баштан, тар-тып, жонуиде, тууралуу, бою, боюнча, меиеи, саиын ве ил. [13].

Азербайджан тилинде ялгъамалар, префикслер ве мунасебетчилер тильде энъ муим компонентлер олып, сыкъ-сыкъ къулланыла. Худазаров Т.М. озь «Самоучитель азербайджанского языка» адлы къулланмасында бир къач мисаль кетире. Иле мунасебетчининъ туткъан ерини анълата [12].

Турк тилинде исе ярдымджы сёзлерге озь макъалесини Кулач Эртугрул багъышлай. Онынъ фикирине коре мунасебетчилер ярдымынен инсан чевре дюньядаки шейлерни тенъештире. Мана джеэтинден мунасебетчилерни учь группагъа боле: тенъештирме мунасебетчилер; къыяслав мунасебетчилер; тыпкъыкълы мунасебетчилер [4].

Джумледе сёз чешитлери арасында беджерген вазифелерине коре, объектли ве ал-вазиетни ифаде эткен мунасебетчилер келишлер системасы иле сыкь багълыдырлар. Амма мунасебтчилер функциональ тарафтан келишлернен багълы олсалар да, керекли дереджеде грамматикалашмагьанлар. Оларнынь бири-биринден фаркьы бундан ибареттир. Белли бир специфик мананы ташыгьан ве джумледе дигер сёзлернен уйгъунлашкъан, келиш аффикслеринде исе лексик манасыз олгъан сёзлерге мунасебетчи дерлер. Джумледе мунасебетчилер белли бир сёзнен янаша келип, чокъусы эсас мана бильдирген сёзлернен уйгъунлашыр ве бир сёз чешити вазифесини озюнде ташыр.

Бойледже, мунасебетчилер джумледе эки бирлешкен сёзнинъ мана джеэтинден мунасебетини бильдирген бир васта оларакъ къулланыла ве джумледе эсас мананен багълангъан сёзнинъ синтактик ерлешювини косьтере. Джумледеки компонентлер арасында синтактик багъыны косьтерген васта оларакъ ишлетильген келиш аффикслери исе мунасебетчилерден темеллейин фаркъ этелер:

а) олар ич бир вакъыт айры сёз оларакъ къулланылмайлар;

б) озюнде грамматик мана ифаде этерек, белли бир лексик мана ташымайлар.

Базы предлоглар ве мунасебечилер озьлерининъ лексик маналарыны джояракъ, синтактик аляметлеринен келиш аффикслерине якъынлаша билелер. Бу ал исе тильдеки “агглютинатив принцип”ни яни аффикслерни чокълаштыра. Келишлернинъ мунасебетчилерден келип чыкъувы, инкишаф эттирилюви — тюркий тиллернинъ энъ эсас хусусиетидир. Амма, Э. Прокошнынъ фикирине коре, базы инд-авропа тиллеринде сёзлернинь соньу (окончания) мунасебетчилерге якъынлашкъаны дуюла.

П. С. Кузнецов исе озюнинъ “Очерки по морфологии прославянского языка” джыйынтыгъында келишлернинъ формантларыны ярдымджы сёзлернен багьлай.

Н. К. Дмитриев мунасебетчилернинъ пейда олувы ве инкишафыны тедкъикъ эткенде, “айны вазиетте биз белли бир сёз чешитине аит, белли бир сес теркибине менсюп, денъишмеген ве мустакъиль ургьугъа малик ве морфологик денъишювлерге огърай бильген, реаль мана бильдирген айры сёзни козьде тутмалымыз”, деп къайд эте. Айны шу сёзлерни мунасебетчилернинъ морфологик инкишафынынъ биринджи шекиль сырасына кирсете. “Эсас манасыны гьайып этип, ярдымджы сёзлер теркибине кечкен сёзлерни алим морфологик инкишафнынъ экинджи сырасына табидир”, — дей. “Денъшмеген сес теркибине менсюп, ургьусыны джойгъан ве “там грамматик мана”, “таш къатып къалгъан шекиль”, “ич бир денъишювге таби олмагъан хусусиетлерге малик сёзлер морфологик инкишафнынъ учюнджи фазасына аиттир”, — дей. Даимий сес теркиби олмагъан, лякин ургьусы олгъан ве сёзнинъ тамырына таби олгъан мунасебетчилер морфологик инкишафнынъ дёртюнджи фазасыны тешкиль этелер.

Бойледже, мунасебетчилер ве ярдымджы исим акъкъында юрютильген фикирлеримиз, япкъан талилимиз козьде тутулса, мектеплерде тувгъан тильни окъутув, ильмий грамматиканы тешкилятландырув эм де терджиманлыкъ саасында япыладжакъ амелий ишлерге бир менба оладжакътыр [1].

1.2.Къырымтатар грамматикаларында мунасебетчилерни сёз чешити оларакъ бельгиленюви.

Къырымтатар тилинде мунасебетчилер XX асырнынъ биринджи ярысында дереджеликлер(частицы) ве ярым сёзлер термини иле анълатылгъан эди.

Дженктен эвель басылгъан А. Н. Самойловичнинъ къырымтатар грамматикасында (1916), мунасебетчилер дереджеликлер частицы деп бериле. Яни олар дереджеликлер(частицы) морфологик группасына кирелер. Самойловичнинъ бильдиргенине коре, мунасебетчилер, дереджеликлер ве аффикслер арасындаки ерни туталар [7]. Самойлович озь ишинде бир сыра асыл ве эсас мунасебетчилерни мисаль оларакъ кетире.

Бекир Чобан-заденинъ 1925 сенеси чыкъкъан "Къырымтатар ильмий сарфы" монографиясында сёзлерни бутюн ве ярым сёз оларакъ айырылгъаныны косьтере. Муэллиф ярдымджы сёз чешитлерини "ярым сёз" термини иле анълата. Оларны ярым сёз эткен сыфат ве алямети узеринде фикир алып бара. Бойле яза: «Ойле исе, къырымтатарджада ярым сёзлернинъ не киби сыфат ве алямети бар:

1) Ярым сёзлер шекильджи аламазлар.

2) Кенди башларына бир мана ифаде этмейип, бельки кен- дилеринден эвель веяхут сонъра кельген сёзлернинъ манасы- ны денъиштирирлер. Бойле сёзлер къырымтатарджада эки тюрлюдир:

а) сёзнинъ башына келирлер: пек, анджакъ, тек, man, даа, ве, эгер, амма, айса, энъ, лякин..:,

б) сёзнинъ сонъуна келирлер: -джа - -дже, -ча - -че, -джакъ - -джек, -чакъ - -чек, сайын, -сыз / -сиз, -дайын, кибик, киби, -мы / -ми, -ки, -чы / -чи, бери - берли... эп бойле сёзлердир.

Булар тедкъикъ олунаджакъ олса, эм мустакъиль манагьа малик олмагьанлары, эм де шекильджи къабул этмегенлери мейдангъа чыкъар. Булардан базылары, бильхасса сёз сонъуна кель¬ген экинджилери, артыкъ шекильджи олмагьа якъынлашкъанлар.Буларнынъ шекильджилерден фаркъы -ыкъ = къатыкъ, къайыкъ, -ча = акъча яхут -дан, -да ... киби бир тарафтан сёзлерге даимий суретте япышмамалары, дигер тарафтан да эр заман сёзнинъ дамарына япышмамаларыдыр, учюнджи тарафтан да шекильджилерге коре маналарынынъ даа зияде ачыкъ олмасыдыр. Булар эсасен шекильджи иле дамар арасында булунгъан сёзлердир ки, заманле булардан шекильджи оладжакътыр. Нитеким ким дигер шекильджилер де бу девирден кечкендир [11].

Йигирминджи асырнынъ сонъунда къырымтатар тилинде мунасебетчилер ярдымджы сёз чешити киби А.М. Меметовнынъ, А.Н. Гаркавецнынъ ишлеринде, В.Н. Алиеванынъ макъалелеринде огренильди. Меметовнынъ 1984с. студентлер ичюн чыкъкъан китабында мунасебетчилер сёз чешити оларакъ тасвирлене ве талиль этиле. Мунасебетчилер джумледе сёзлер багъланмасы ичюн ве иляве этмек ичюн къуллангъаны акъкъында айтыла. Иште, къырымтатар тилинде А. Меметовнынъ бильдиргенине коре, мунасебетчилер джумледе исим я да исимлешкен сёзден сонъ келип, онынъ башкъа сёзлернен олгъан тюрлю мунасебетини ифаделеген ярдымджы сёз чешити оларакъ бельгилендилер. Мунасебетчилернинъ бойле эсас хусусиетлери дикъкаткъа ляйыкъ олды:

1.Мунасебетчи озюнден эвель кельген сёзнен берабер фиильге багълана.

2.Мунасебетчилер маналарына коре ер, вакъыт, себеп, макъсад, бирлик, васта-алет киби грамматик тюшюнджелерини анълаталар.

3.Мунасебетчилернинъ насыл сёз чешитинден келип чыкъкъанына коре асыл, исим ве фииль мунасебетчиси киби чешитлери бельгиленди[7].

Гаркавецнынъ «Ана тили» 1989 ишинде Мунасебетчи. Текрарлав. деген болюги бар. Малюмат ичюн бакъмадан, ичине, киби, тюбю тюбюне, къаршы сайын, башкъа, къаршы мунасебетчилери бериле. Мунасебетчилернен джумлелер уйдурмакъ, къошулувыны ве манасыны анълатмакъ вазифеси бериле [2].

II БОЛЮК. ЗЕМАНЕВИЙ КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ МУНАСЕБЕТЧИЛЕРНИНЪ МАНА ВЕ ВАЗИФЕСИ.

2.1. Земаневий къырымтатар тилинде мунасебетчилернинъ пейда олувы ве морфологик къурулышына коре чешитлери.

Базы бир мунасебетчилернинъ та эвельдеки конкрет маналары инсан вуджудынынъ айры къысымлары ве ички органларынынъ анълатувынен багълы эди. Айны шу сёзлер сонъундан этрафтаки барлыкъны анълаткъан сёзлернинъ пейда олувында эсас таянч олдылар ки, ангилерининъ тесири алтында инсаннынъ джысым къысымлары ве органларыны бильдирген сёзлер этрафтаки барлыкъны анълаткъан сёзлерни пейда эттилер. Этрафта булунгъан барлыкъ инсан джысымынынъ къысымынен тенъештирилип, ошатылып, бири-бирине бенъзетюв вастасы иле яваш-яваш этрафтаки барлыкъта булунгъан предметлерге кече башлады. Ве белли бир предметнинъ къаерде ерлешкени акъкъында лакъырды юрютиледжекте, джумледе (аркъасында, огюнде, бурнында, этегине) киби сёзлер ишлетиле башлады. (Деренинъ къолтугьында, скеленинъ бурнында, дагьнынъ этегинде). Бу сой сёзлернинъ сырасына инсан джысмынынъ къысымларыны анълаткъан: баш, аякъ, ич; инсан фаалиетининъ хусусиетлеринен девам эттирильген, тамамланылгьан: чет, удж, бой киби сёзлернен толдурмакъ мумкюн.

Сенелер кечтикче, бу сёзлернинъ локаль маналары темпораль маналарнен тамамланылды. Алд сёзю предметнинъ ерлешкен ерини анълата башлады. Шимдики девирде исе айны шу сёз бу манадан гъайры вакъыт мунасебетини косьтере башлады. (Эв алдында — эки саат алдында; эвнинъ ичинде — бир къач йыл ичинде) киби ибарелердеки сёзлерни тенъештиринъиз.

Бойле сёзлер диахроник (тарихий) трансформациялар нетиджесинде пейда олдылар. Генетик джеэттен бу сёзлер сойдаш олгьанлары ичюн, оларгьа функциональ омонимлер де дейлер. Чюнки олар эсас сёз ве трансформанттан ибареттирлер. Олып кечкен диахроник денъишювлер нетиджесинде озюнинъ “ана-бабасындан” “айырылып” пейда олгьандыр. Т. С. Тихомиров бойле трансформант (кочьме) сёзни “сёзнинъ материаль чифти”, “сёздеки эвельки мананынъ категориаль дублёры” деп сая. Янъы пейда олгъан сёзнинь лексик манасы сёзнинь эвельдеки манасына ич де тесир этмейип, эр эки сёз озьлерине аит маналарны къабул этип, ишлетиле билелер. Бу сой сёзлер джумледе айрыджа алынгъанда исим олалар. Юкъарыда анъылгъан конструкцияларда исе олар ярдымджы сёзлернинъ ярдымджы вазифесини эда этелер ве рус тилиндеки предлогларгъа ошайлар.

Джумледе исимнен исим, исимнен фииль араларындаки синтактик мунасебетлерни ифаделеген сёз чешитлерине мунасебетчи дейлер. Мунасебетчи озюнден эвель кельген сёзни идаре эте, сонъра о сёзнен берабер фиильнен идарелене. Мунасебетчи багълангъан исимнен берабер джумледе бир джумле азасынынъ вазифесини беджере: Сиз кимге мураджаат эткен олсанъыз, онынъ иле корюшмек керектир.

Мунасебетчи ад олув вазифесини беджермесе де, тюшюндже ифаделей. Бу тюшюндже мустакъиль сёзлер ифаделеген лексик тюшюндже дегиль, лякин ер, вакъыт, себеп, макъсат, бераберлик, васта-алет киби грамматик тюшюнджедир. Меселя: Акъшамгъа эр кес раатланмакъ, шенъленмек ичюн ятакъханеге кетти, мен исе къартанайнен берабер къалдым. Бу джумледе ичюн мунасебетчиси макъсат мунасебетини, -нен мунасебетчиси васта-алет мунасебетини ифаделей. Тек шу бар ки, биз учь куньден берли ягъмурдан бир ерге чыкъып оламаймыз. Бу джумледе берли мунасебетчиси вакъыт мунасебетини ифаделей. Мунасебетчилер тюрленюв системасынен сыкъы багълылар: олар келишлернинъ маналарыны тамамлайлар ве келишлернен ифаделенген синтактик мунасебетлерини ифаделейлер.

Мунасебетчилер тарихий оларакъ мустакъиль маналарыны ёкъ этюв дереджесине, морфологик къурулышына ве насыл сёз чешитинден келип чыкъышына коре учь къысымгъа болюнелер: асыл, исим ве фииль мунасебетчилери.

Асыл мунасебетчилер эвельки лексик манасыны бутюнлей ёкъ этип, мунасебетчиге айлангъан сёзлердир. Бу группагъа ичюн, иле, киби, таба, берли, сайын ве башкъа мунасебетчилер кире. Бойле сёзлернинъ лексик маналары шимдики тильде тек башкъа сёз чешитлернен берабер къулланылгъанда тайин этиле. Меселя: Мен ичюн таныш олгъан халкъ санаат хазинесинден ядикярлыкълар.

Исим мунасебетчилер исим я да зарфтан келип чыкъкъан сёзлердир: тараф, орта, тышары (исимден), эвель, гъайры, сонъ(зарфтан) ве башкъалары. Бу сой сёзлер озь мустакъиль маналарыны сакълагъан алда, мунасебетчи функцияларыны да беджерелер. Меселя: Мектепке бармадан эвель, башкъа балаларнен аз къонушкъан, мунасебет къурмагъа алышмагъан бала ильки сыныфкъа къатнамагъа башлагъанда, озюне ишанч дуймай, башкъалардан айырылып тура, тартына, сыкъыла, окъувда артта къала биле. Бойле акъсыз фаджиалар башына кельген сонъ, Бекир шашмалай, гъарип ве чаресиз алда чайырларына чыкъып кете. Халкъымызгъа тараф япылгъан акъсызлыкътан Сталиннинъ хабери олмагъанына чокъусы даа инана эди.

Фииль мунасебетчилер фиильнинъ бир де-бир функциональ шеклинден келип чыкъкъан ярдымджы сёзлердир: коре, яраша (шимдики заман фииль шекли), бакъып, башлап, чекип (кечкен заман алфииль шекли), бакъкъанда (ер келишиндеки кечкен заман сыфатфииль шекли) ве башкъалары. Меселя: Али бей, бильгениме коре, озь вакътында сиз Озьбекистанда энъ яш илимлер докторы олгъансынъыз. Джанкойге якъын, яни онынъ тюбюнде, койчикте сыныфдашы олгъан ерден кичкене эвчик бакъып кельди, атта пей ташлап кельген. Бу куньден башлап кунеш ерни даа зияде ярыкълатып, къыздыраджакъ. Екюн чекип, хуляса чыкъармагъа вакъыт кельди, деп кетти.

Мунасебетчилернинъ бир къысмы баш келиштеки исим я да исимлешкен сёзни идаре этсе, дигер къысмы исе догърултув яхут чыкъыш келиштеки исимни я да исимлешкен сёзни идаре эте:а) баш келиштеки сёзни ичюн, иле, киби, сайын, узьре мунасебетчилери идаре эте; б)догърултув келиштеки сёзни къадар, коре таба, тараф, бакъкъанда, къаршы, бакъып, догъру мунасебетчилери идаре эте; в) чыкъыш келиштеки сёзни эвель, сонъ, берли, башкъа, башлап, чекип киби мунасебетчилер идаре этелер.

Эр бир мунасебетчи белли бир мананы ифаделей. Мисаль оларакъ, баш келишни идаре этиджи иле; -ле мунасебетчиси тарихий бирлен сёзюнден келип чыкъа, ве багълангъан сёзге нисбетен:

а) Бераберлик манасыны бильдире: Кезмеге анам иле бардыкъ. Сойдаш азалы джумледе иле мунасебетчиси сойдаш азаларынынъ багълайыджы вазифесини беджере: Мен юзюм иле армут кетирдим, алма иле кираз бердим. Мунасебетчинен кельген исим бир де-бир иш-арекетте шу иш-арекетнинъ субъекти оларакъ къулланыла: Ление Аваз иле бир сыныфта окъудылар. Мунасебетчинен кельген исим бир де-бир иш-арекетининъ объекти оларакъ къулланыла: Къавени сут иле ичти. Отьмекни ягъ иле ашады. Мунасебетчинен кельген исим арекетнинъ характеристикасыны ифаделей: Уйледен сонъ кене невбет иле юкъладылар. Сандыкънынъ къапагъы гурюльти иле ачылды. Бирлик манасыны даа да къуветлендирмек ичюн иле мунасебетчисинден сонъ берабер, сийрекче - бирликте сёзю къулланылыр. Меселя:: Бабасы баласы иле берабер (бирликте) чалыша. Юнус Али иле берабер дерске кельдилер.

б) Иш-арекет насыл алетнен япылгъаныны бильдире: Одунны балта иле ярды. Кягъатны макъас иле кести. Мектюпни къалем иле язды. Бу эвни Чауш озь эллери иле ясады.

в) Вакъыт манасыны бильдире. Иле мунасебетчиси исимфииль шеклинен къошулып бир иш арекет экинджи иш-арекеттен сонъ олып кечкенини ифаделей: Баарь келиши иле бутюн тереклер уяна. О мени корюши иле пек къуванды.

Къырымтатар тилинде иле мунасебетчиси -нен ялгъама мунасебетчисинен манадашыдыр ве эксерий алларда иле ерине -нен ялгъама-мунасебетчисини къулланмакъ мумкюн: Мен шеэрге бабамнен бараджагъым. Эмине Велинен бир койде яшайлар. Бу мунасебетчи озюнден эвель кельген сёзнен къошулып языла, шунынъ ичюн базы алимлер оны единджи келиш ялгъамасы оларакъ саялар. Мисаль оларакъ къазах алимлерини косьтермек мумкюн. Къазах тили грамматикаларында единджи келиш алет келишидир. Къырымтатар тилинде де -нен мунасебетчиси яваш-яваш озь эсас функциясыны ёкъ этип келиш категориясына кечеятыр.

Къырымтатар тилинде мунасебетчилер зарфларнен пек якъындыр. Зарфлар мунасебетчи сырасына кече биле. Меселя: сонъ сёзю эм зарф, эм мунасебетчи ола биле. Фаркълары шунда ки, зарфларнынъ ургъусы бар, джумле азасы ола билир. Мунасебетчининъ озь ургъусы ёкъ, джумле азасы олмай. Алим дерске сонъ келеджек. (не вакъыт келеджек? – сонъ). Бу джумледе сонъ лексеманынъ озь лексик манасы ве озь ургъусы сакъланып къала. Шунынъ ичюн зарф ола. Дерстен сонъ дефтерлеринъизни оджагъа тапшырынъыз (не вакъыт? дерстен сонъ). Бу джумледе «сонъ» мунасебетчиге кечип озь ургъусыны джоя. Бундан абдырагъан бала артына чекильди. (къайда чекильди? – артына). Бу джумледе «артына» лексеманынъ озь лексик манасы ве озь ургъусы сакъланылыпп къала – зарф ола. Огъланлар эвнинъ артына кечтилер. (къайда кечтилер? – эвнинъ артына). Бу джумледе «артына» мунасебетчиге кечип озь ургъусыны джоя.

Эр бир мунасебетчи озюне хас хусусиетлеринен айырылып тура. Меселя:

иле мунасабетчинен кельген исим, бир де-бир иш-арекетнинъ объекти оларакъ къулланыла: Чайны шекер иле ичти. Отъмекни ягъ иле ашады. Мунасебетчинен кельген исим арекетнинъ характеристикасыны ифаделей: Уйледен сонь кене невбет иле юкъладылар. Сандыкънынъ къапагьы гурюлъти иле ачылды.

Бирлик манасыны даа да къуветлендирмек ичюн иле мунасебетчисинден сонъ берабер, сийрекче — бирликте къоюлыр: Бабасы баласы иле берабер (бирликте) чалыша. Юнус Али иле берабер дерске кельдилер.

Иле мунасебетчиси иш-арекет насыл алетнен япылгъаныны бильдире: Одунны болта иле ярды. Кягъытны макъас иле кести. Мектюпни къалем иле язды. Бу эвни Чауш озь эллери иле ясады. (Ш.А.) Иле мунасебетчисининъ манадашы оларакъ бу манада -нен мунасебетчиси ола: къапемненязды, макъаснен кести, балтанен ярды, эллеринен ясады киби. Вакьыт манасыны бильдире. -нен мунасебетчиси иле мунасебетчисининъ манадашыдыр ве эксерий алларда иле ерине -нен ялгъама-мунасебетчисини къулланмакъ мумкюн: Мен шеэрге бабамнен бараджагъым. Эмине Велинен бир койде яшайлар. Бу мунасебетчи озюнден эвель кельген сёзнен къошулып языла, шунынъ ичюн базы алимлер оны единджи келиш ялгъамасы оларакъ саялар. Мисаль оларакъ, къазах алимлерини косьтермек мумкюн. Къазах тили грамматикаларында единджи келиш алет келишидир. Къырымтатар тилинде де -нен мунасебетчиси яваш-яваш озь эсас функциясыны ёкъ этип, келиш категориясына кечеятыр. Ичюн мунасебетчиси лакъырды тилинде ве шиирлерде -чюн шекли де сыкъ расткеле. Ичюн мунасебетчисининъ эсас маналары булардыр: макъсат, себеп, иш-арекет девам эткен муддетини бильдире. Киби мунасебетчи эсасен тенъештирюв, сийрекче - сыфатча бирлик манасыны ифаделей. Меселя: Гольнинъ суву далгъасыз, кузьгю киби ялтырап тура. (Л.б.)

2.2 Чешит услюптеки метинлерде мунасебетчилернинъ мана ве вазифеси.

Мунасебетчилернинъ манасыны ве вазифесини терендже талиль этмек макъсадынен биз масал, ильмий макъале ве шиирлерден алынгъан парчалар узеринде чалыштыкъ.

1. «Тильки ве къашкъыр» масалындан парча.

«...Къашкъыр балыкъны ашагъан сонъ: - Достум, бир балыкъ даа берсе,- дей тилькиге. - Бар, озюнъ тут да, аша, - джевап бере тильки.- Я балыкъ насыл тутула? – сорай къашкъыр. Тильки къашкъырдан къуртулмакъ ичюн бойле дей: - Озенге бар. Бузны теш де, къуйругъынъны сувгъа ийбер. Балыкълар онъа сарылыр. Ана шу вакъыт къуйругъынъны чекерсинъ де, балыкъларны чыкъарырсынъ. Ахмакъ къашкъыр ойле де япа...»

2.«Акъыллы кирпи ве айнеджи тильки» масалындан парча.

«...Олюмден къоркъкъан къашкъыр  къачмакъ  ичюн  чокъ тырыша, амма къуйругъы сувда бузлап къалгъанындан къачамай. ... О, тилькини корьгени киби: — Бу эдими япаджагъынъ? — деп, онынъ богъазына япыша... Кирпи бу сёзлерни эшиткенинен козьлеринден инджи киби яшлар тёкип агъламагъа башлай...»

Шиирлерден парчалар.

1. З.Джавтобели «Ана» шиири:

Козьлерим огюнде кетирсем суретинъ,

Даима анъымда тургъандай оласынъ.

Джанлыдай къаш, козюнъ, манълайынъ,бетинъ,

Баш сыйпап, охшагъан киби оласынъ.

2. Г. Булгъанакълынынъ «Ана тилим» шиирини бакъайыкъ:

Ана тилим догъмуш анам-бабамдан,

Меним ичюн бу тиль саарь-сабадай.

- Ана – дедим мен бу тильде биринджи,

Къыймети ёкъ, о не алтын, не инджи.

Тильнен осе догъгъан баланынъ анъы,

Сев тилинъни, севген киби ананъы.

Иште, талиль этильген метинлерде къулланув джеэтинден ичюн ве киби мунасебетчилери айырылып тура. Олар къырымтатар тилининъ энъ сыкъ къулланылгъан асыл мунасебетчилеридир.

Ичюн мунасебетчиси исимфииль шекилинен сыкъча ишлетилип, замирлернен де брикмешип келе: меним ичюн «для себя». Бу мунасебетчи исимлернен де багъланып келе: языджы ичюн «для писателя», къырымлылар ичюн «для крымцев» ве илх. Ондан да гъайры, юкъарыда айткъанымыз киби, ичюн мунасебетчиси субстантивлешкен – макъ, -мек фииль адларынен сыкъ къулланыла: язмакъ ичюн, кельмек ичюн ве илх. Ичюн мунасебетчининъ сёзлернен кенъ къулланылувы шунъа кетире ки, бу мунасебетчи муреккеп таби джумлелернинъ эсас багълайыджы бир къысмы олып къала. Шуны да къайд этмек керек ки, ичюн мунасебетчиси къадимий заманларда пейда олгъан мунасебетчидир. Базы вакъыт элизия нетиджесинде, онынъ биринджи сеси тюшип къала ве ичюн ондан эвель кельген сёзнен къошулып языла. Шу себептен, къырымтатар тилинде мунасебетчининъ ичюн,- чюн шекиллери ишлетиле. Къошулып язылгъан -чюн чокъусы шиирлерде раст келе. Меселя: Унутма, тек одыр омюрчюн кереги...(Ш.А.) Ватанчюн курешке котердинъ халкъны. (Дж.А.) Кунешчюн дёгюшдим шеэрде, койде, (Ш.Ал.) Ватанчюн озюмни атешке якъам! ( Э. Фазыл — «Атешим къыздырсын сизлерни»).

Асылында,земаневий къырымтатар тилинде ичюн мунасебетчиси а) макъсат мансыны Биз Ватан ичюн куреште эляк олгъан къараманларнынъ адларыны бильдик. Бу иш ичюн сизге кельмеге меджбур олдым; б) себеп манасыны Балалар эки алма алмакъ ичюн къавгъа эттилер. Сынгъан араба ичюн котек ашады.; в) иш-арекет девам эткен муддетини бильдире. Эки саат ичюн беш бинъ киллометр мында кельди.

Талиль этильген парчаларда киби мунасебетчиси фильнинъ сыфатфиил шеклине къошула ве тенъештирювни ифаделей. Иште, тенъештирювде тесирликни къуветлендирюв макъсадынен гуя, санки, тыпкъы модаль сёзлери де къулланыла биле: гуя къуш киби, санки бала киби, тыпкъы аюв киби. Киби мунасебетчиси ярдымынен исимлерде фааль тенъештириле: О, чюкюндир киби къызаргъан алда, телефон трубкасыны бир къулагъындан дигер къулагъына авуштырды. Киби ярдымынен тек исимлер дегиль де, иш-арекет де тенъештириле; бойле вакъытлары киби фиильнинъ сыфатфииль ве башкъа шекиллеринен къошула.

Метин парчаларында сонъ мунасебетчининъ фииль шекилинен ишлетильгени къайд этиле. Бу мунасебетчи сонъра там маналы сёзнен багъланып келе. Къырымтатр тилинде сонъ а) вакъыт манасыны бильдире, яни арекет шу вакъыттан сонъ япылгъаны косьтере; б) бир арекет экинджи арекеттен сонъ япылгъаныны анълата.

Ильмий макъалелерде мунасебетчилернинъ тюрлю чешитлери ишлетиле. Мисаль оларакъ И. Керимовнынъ, 2013 с. «Къырым» газетасында басылгъан «Акъайлар, вакъыт къачырманъыз, сагълыгъынъыз олгъанда, гедже-куньдюз чалышынъыз!» адлы макъалесини алайыкъ: «... Бугуньдеки фурсат иле файдаланып, Сейран оджанынъ омюр ёлуны хронология шеклинде косьтермек истеймиз... Буларнынъ бир къысмы дженктен эвель  басылгъан олса да, базыларыны Сейран ... Бундан  гъайры, 22 окъув фени боюнджа «Терминлер лугъаты» ны неширге азырлай... Сейран, бабасы киби, чокъ йыл девамында халкъымызнынъ ватанына къайтарылмасы ичюн миллий арекетте фааль иштирак эте». Бу ерде чыкъыш келиштеки исимни идаре эткен арап тилинден алынгъан эвель мунасебетчиси вакъыт манасыны ифаделей. О, джумледеки иш-арекет башкъа бир иш арекеттен эвель япылгъаныны анълата. Эвель мунасебетчининъ антонимии оларакъ сонъ къулланыла: дженктен эвель-дженктен сонъ.

Юкъарыда айтылгъан парчада арап тилинден алынгъан гъайры мунасебетчисини коремиз. Гъайры ерине башкъа мунасебетчиси къулланыла биле: бундан гъайры-бундан башкъа. Ишарет замирнинъ чыкъыш шеклине къошулып кельген бу мунасебетчи кириш сёз вазифесини беджере. Базан киби мунасебетчиси вакъыт манасыны ифаделей; бойле вакъытлары бир иш-арекет башкъа иш-арекеттен сонъ олып кечкени бильдириле: Эвден чыкькъан киби, къомшусыны корьди.

Земаневий къырымтатар метинлеринде башкъа мунасебетчилерде фааль къулланыла. Базы вакъыт къадар ерине къадимий -джакъ/ -джек мунасебетчиси де къулланыла (шимди -джек къошулып языла): сабагъаджек — сабагъа къадар, акъшамгъаджек — акъшамгъа къадар киби. Хатидже апте оларны азбар къапугъаджек озгъара.(У.Э.) Базан къадар мунасебетчиси баш келиштеки исимни идаре эте: Къуш къадар джаны ёкъ.

Коре фииль мунасебетчиси догърултув келишиндеки исимге тенъештирюв ичюн менба я да башкъа предмет акъкъында бильги менбасы ола. Къаршы мунасебетчиси умумен къаршы къоюв манасыны ифаделей: Хатидже апте бу ишке къаршы чыкъмакъ дегиль де, оларны азбар къапугъаджек озгъара. (У.Э.)

Догъру мунасебетчиси догърултув келишининъ манасыны айдынлата ве шу келиште олгъан предметке етмек макъсадыны ве вакъыт манасыны ифаделей: Саат бешке догъру иштен къайтты.

Бойлеликнен, къырымтатар тилинде мунасебетчилер чешит услюптеки метинлерде фааль къулланылгъан ве тюрлю грамматик тюшюнджелерини анълаткъан ярдымджы сёз чешитидир. Мунасебетчилернинъ манасы къошулгъан сёзнен багълыдыр. Мунасебетчи тюшюрильсе, джумленинъ мантыкълыгъы бозулыр. Мунасебетчилер озьара синоним ве антоним мунасебетлеринде булуналар.

НЕТИДЖЕ

Курс иши девамында бир сыра мунасебетчилернинъ манасы ве вазифеси терендже талиль япылды.

Тюркшынаслыкъта там маналы, мустакъиль сёзлер арасындаки грамматик мунасебетлерни я да оларгъа къошулгъан модаль маналарны ифаделемек ичюн хызмет эткен ве айры алда бир де-бир джумле азасы вазифесини беджермеген сёзлерге ярдымджы сёзлер дейлер. Мунасебетчилер

там маналы с?злер арасындаки мунасебетлерни ифадейлер. Там маналы с?злерге къошулгъанда бирлик, вакъыт, тенъештирюв киби маналарны бильдирелер. Олар айры алда джумле азасы олып кельмейлер.

Къырымтатар тилинде мунасебетчилернинъ грамматик статусы йигирминджи асырнынъ сонъунда пекинди ве инкишаф этти. Бу саада А.Н.Самойловичнинъ, Б.Чобан-заденинъ, А.Меметовнынъ араштырмалары эмиетли олды.

Земаневий къырымтатар тилинде мунасебетчилернинъ учь чешити ачыкъ – айдын бельгиленди: асыл, исим ве фииль мунасебетчилери.

Чешит услюптеки метинлерде мунасебетчилернинъ тюрлю грамматик маналары бельгиленди. Хусусан, макъсат, себеп, вакъыт, бирлик, тенъештирюв, иш-арекетни девам этмек, васта-алет тюшюнджелерини анълаткъан мунасебетчилер сыкъ къулланылгъаны къайд этильди. Келеджекте ишимизнинъ мевзусыны инкишаф этип девам этмеге

лязимдир. Багълайыджылар сёз ве ве джумлелерни багъламакъ ичюн хызмет этсе, мунасебетчилер исе сёз ве джумлелерге тюрлю мана аляметлерини къошып, семантик мунасебетлерини ифаделейлер. Бу мунасебетлер къуветлештирюв, инкяр, суаль, тааджипленюв киби модаль маналарынен ифаделене. Бильдиргенлеримизден бойле нетиджеге келемиз: къырымтатар тилинде мунасебетчилер там маналы сёзлерден сыфат, фииль, замир, зарфлардан пейда олды. Мунасебетчилернинъ там маналы сёзлернен багъыны, багълайыджы ве аффикслерден айыргъан грамматик хусусиетлерини тенъештирюв ве талиль усулынен огренмелидир.

Мунасебетчилернинъ огренилюви ве тедкъикъ олунувы тек ильмий джеэттен къыйметли олгъанындан гьайры, бу меселенинъ огренилюви мектеплерде тувгьан тилини окъутув, ильмий грамматиканы тешкилятландырув эм де терджиманлыкъ саасында япыладжакъ ишлер эснасында да амелий къыйметке малик бир проблемадыр.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

• 1. Алієва В. М. Імміграційний потенціал післялогів в сучасній кримськотатарській мові / В. М. Алієва // Вчені записки Таврійського національного університету імені В. І. Вернадського. Серія «Філологія. Соціальні комунікації». – 2012. – Т. 25 (64), ? 3, ч. 1. – С. 53-58.

• 2. Гаркавец А. Н. Ана тили. — К./ А. Н. Гаркавец // Радяньска школа, 1989. — 191 с.

• 3.Гиганов И. Грамматика татарского языка / И. Гиганов. СПб., 1801.-262 с.

• 4. Грунина Э. А. Историческая грамматика турецкого языка. / Э. А. Гунина // Морфология. — М.: Изд-во МГУ, 1991. — 224 с.

• 5. Редкол. Э. Абдуллаев, С. Кудайбергенов, О. В. Захарова. Грамматика киргизского литературного языка. / Редкол. Э. Абдуллаев, С. Кудайбергенов, О.В. Захарова // Часть 1. Фонетика и морфология. — Фрунзе: Илим, 1987. — 401с.

• 6. Казим-Бек М. А. Общая грамматика турецко-татарского языка. / М. А. Казим-Бек // Казань: В университетской типографии, 1846. — 466 с.

• 7. Самойлович А. Н., Опыт краткой крымско-татарской грамматики /

А. Н. Самойлович. – Петроград, 1916. – 403 с.

8. Меметов А. М. Татар тили грамматикасынынъ практикумы. — / А. М. Меметов // Т.: Укитувчи, 1984. — 150 с.

• 9. Меметов А. М. Къырымтатар тили. / А. М. Меметов // — Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1997. — 176 с.

• 10. Меметов А., Мусаев К. Крымскотатарский язык./ А. М. Меметов, Мусаев К. // — Симферополь: Крымучпедгиз, 2003. — 289 с.

• 11. Чобан - заде Б. Къырымтатар ильмий сарфы. / Б. Чобан - заде // - Симферополь: ДОЛЯ, 2003 — 238 с.

• 12. Худазаров Т.М. Самоучитель азербайджанского языка. / Т. М. Худазаров // 2006, 426 с.

• 13. Ширалиев М. Ш., Севортян Э. В. Грамматика азербайджанского языка. / М. Ш. Ширалиев и Э. В.Севортян // — Баку: ЭЛМ, 1971, 413с.