Өзге ұлт мектептерінде қазақ тілі сабағында жуан жіңішке дауысты дыбыстарды салыстыра оқыту тәсілі

Шығармашылық жұмыстың тақырыбы: өзге ұлт мектептерінде қазақ тілі сабағында жуан жіңішке дауысты дыбыстарды салыстыра оқыту тәсілі.

Мақсаты: қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар туралы теориялық білім беру. Жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды айырмашылығын ұғындару.

Міндеті: оқушыларға қазақ тілін меңгерту. Сауатты жазуға әрі сөйлеуге дағдыландыру.

Қолданылған әдіс-тәсілдер: түсіндіру, салыстыру.

       Осы уақытқа дейін ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытуда ауызша жұмыс жүргізу басымырақ болып келеді. Бірақ, бүгінгі таңда еліміз егемендік алып қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болғанда, бұл жұмыс қазіргі заман талабын қанағаттандыра алмайды деп ойлаймын. Себебі, қазіргі жастар техникада, ғылымның барлық саласында, кеңсе жұмыстарында қазақ тілінде еркін сөйлеу және сауатты жаза білгенде ғана жоғарғы көрсетішке жете алатынын өмір дәлелдеп отыр. Ол үшін  ұлт мектептерінде өқушыларға қазақ тілін үйретуде фонетика саласының маңызы зор. Фонетика гректің сөзі болып, «дыбыс» деген ұғымды береді. Фонетика тіл дыбыстарын тексеріп, солардың заңдылықтарын қарастырады. Фонетика саласы дауысты, дауыссыз дыбыстар, буын, тасымал, екпін, үндестік заңы, орфография, орфоэпия деген тақырыптарды қамтиды. Осы тақырыптарды игеруге әсіресе жуан және жіңішке даусты, дауыссыз дыбыстарды айтылуы мен жазылуы, қосымша қосылғанда дыбыс және буын үндестік заңдылықтарының дұрыс қолданылуы ерекше маңызға ие. Оқушылардың сөздік қорын дамыту, жаңа сөздермен таныстырып, ойын дұрыс, жүйелі айтып беруге, сөйлей білуге үйрету маңызды іс. Осы айтылған процестерді біртұтас жүргізгенде тіл дамыту жұмысы мақсатына жетеді.Тіл дамыту жұмыстарын жоғарғыдай талаптар бойынша өткізуге болатынын өз тәжірибемде былайша жүзеге асырып жүрмін.

         Алдымен оқушылыр дыбыстарды жақсы игеруге міндетті.Сондықтан мен бастауыш сыныптарға сабақ берген кезімде дыбыстарға ерекше мән бердім.Кітапта берілгендей етіп, дауысты дыбыстарды қызыл түсте, дауыссыз дыбыстарды көк түсте белгіледім. Мұның себебі, оқушылар ауызекі айтылған дыбыстарға қарағанда әр түсте боялған дыбыстарды тез қабылдайды және естерінде ұзақ уақыт сақтап қалады.

           Жаттығуды орындаған кезінде міндетті түрде дыбыстарға фонетикалық талдау жасатамын. Яғни дауысты мен дауыссыз дыбыстарды бір-бірінен ажырату. Мысалы: бала, кітап, оқушы деген сияқты. Талдау жасаған кезде оқушылар қызыл және көк қаламмен пайдаланады. Мұнда оқушылар дауысты дыбыстардың астына қызыл қаламмен, дауыссыз дыбыстардың көк қаламмен астына бір сызық сызады. Сабақ сайын осылай талдатып барамын. Сонда ғана олар дауысты және дауыссыз дыбыстарды ажырата алады. Сонымен бірге дыбыстарды сұраған кезде оның түсін сұраймын. Мысалы: «ә» дыбысының түсі қандай? «б» дыбысының түсі ше? Оқушылар былай жауап береді «ә» дыбысының түсі қызыл, «б» дыбысының түсі көк. Кейін сөз жазып, әрбір дыбыстың астына қызыл мен көк түстегі шаршыны белгілеп көрсетемін.

  Мысалы:

Y		с		т		е		л

М

ұ

ғ

а

л

і

м

   Барлық сабақтарда дидактикалық оқу ойындарының алатын орны ерекше деп есептеймін. Дидактикалық ойындар сабақтың тиімділігін, сапасын арттырумен бірге, оқушының оқу белсендлігін, шығармашылық ойлау қабілетін дамытады. Ол ешқашан формальды, жаттанды түрде өтпейді. Сол үшін мен өз сабақтарымда дидактикалық ойындардан үнемі пайдаланамын. Мысалы:  көк-қызыл түстегі шаршыдан құралған сөздер және түстердің астына шартты сызықтар сызылған сөздер бұған дәлел бола алады.

    Оқушылар дыбыстармен құралған сөздің орнына, көк-қызыл түстегі шаршыдан құралған сөзді көрсеткенімде, олар осы түстерге қарап тиісті дыбыстарды тауып қойып сөз құрастырады.

 Мысалы:

ө з е н о р а қ ә т е ш

о р м а н ә й н е к а л т ы н

Дауысты мен дауыссыз дыбыстарды бір-бірінен ажырата алғаннан кейін жуан және жіңішке дыбыстарды үйретемін.

Мұнда да мен түстен пайдаландым. Яғни жуан дауыстыларды тоқ қызыл түсте, жіңішке дауыстыларды қызғыш түсте белгіледім.

Мысалы:   жуан: а, о, ы, ұ

                    жіңішке: ә, ө, і, ү, е, э.

Кейін берілген сөздер құрамындағы жуан және жіңішке дауысты дыбыстардың астына қызыл, қызғыш және көк түстегі шаршыны қойып, оқушыларға түстер осы дыбыстарға тән екендігін түсіндіремін.

Мысалы: 

с

а

ғ

а

т

к

е

с

е

Талдау жұмысын жүргізгенде жуан дауысты дыбыстарға бір сызық, жіңішке дауысты дыбыстарға екі сызық сызуларын айтамын.

Мысалы:

о

р

ы

н

д

ы

қ

б

ө

д

е

н

е

Оқушылар қызыл қаламмен дауысты дыбыстарға талдау жасайды. Сонымен бірге дауыссыз дыбыстарға көк қаламмен сызуларын ескертемін. Кейін дыбыстардың орнына қызыл-көк түспен боялған шаршыдан құралған сөздерді көрсетемін. Олардың асты сызылған болады.

Мысалы:

Мұнда оқушылар сызылған сызықтарға мән берулері тиіс. Осыған қарап отырып өздері ізденіп, әркеттеніп жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды қояды. Тақтаға шығып жаттығу орындаған кезде дыбыстарға талдау жасатамын. Мұнда олар көк-қызыл бордан пайдаланады. Сабақ сайын осылай талдау жұмысын қолданылуының нәтижесінде оқушылар жуан,   жіңішке дауысты дыбыстарды ажырата алатын болды. Тапсырмаларды, сөздік диктант,  диктантты жазған кезде қате аз жіберетінін байқадым. Сыныптағы үлгерімі жақсы оқушылар қатесіз жазуға дағдыланды. Алғашқы кезде диктант жазғанда қате көп жіберетін  еді. Мұның себебі олар жуан, жіңішке дауысты дыбыстарды, дауыссыз дыбыстарды жақсы меңгермегендіктерінен. Бұған қоса тағы мен мынау ережеден пайдаландым. Жуан дауысты дыбыстарды айтқан кезде тілдің ұшы кейін қарай тартылады да, үсті сәл көтеріледі. Керісінше  жіңішке дауысты  дыбыстарды айтқанда тіл ұшы ілгері қарай  созылады да , үсті сәл төмендейді. Осы ережеге сүйене отырып оқушыларға жуан және жіңішке дауыстыларды айтқызған кезде өздерінің тіліне мән берулерін айттым. Және «а» мен «ә» , «о» мен «ө» дыбыстарын салыстырдық. Сөйтіп балалар ауыз қуысындағы тіл мүшесінің әрекетіне мән бере отырып немесе қолдарындағы айнаға қарап жуан және жіңішке дыбыстарды ажырата алатын болды. Бұл тәсілді қолданудағы мақсатым, жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды ажырату.

Сабақта қолданылған әдіс-тәсілдердің, яғни қызыл-көк түстер, боялған шаршылар, дидактикалық ойындар, т.б. жұмыстардың тигізетін игілікті әсерінің бар екендігін өмір тәжірибем көрсетті, нәтижесі мол болды. Мұнда оқушылардың пәнге деген қызығушылығы, сүйіспеншілігі, белсенділігі артты. Кітаптан жаттығу орындағанда, тапсырмаларды, диктантты жазғанда қате көп жібермейтін болды. Мен бастауыш сыныптырға сабақ беретін мүғалімдерге осы әдіс-тәсілдерді сабақтарында қолдануларын ұсынамын. Осы  тәсілді үнемі жалғастыру нәтижесінде жастардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытып, бағдарламалық материалды және қазіргі заман талабына сай мемлекеттік тілді меңгертуге болады деп ойлаймын.

Сабақтың тақырыбы: жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды қайталау.

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: Бұрынғы өтілген материалдар мен сабақты байланыстыру, сөз жасау, сөйлемдерді дұрыс құру тәсілдерін меңгерту, өз ойын жинақтап, әдемі көркем тілмен жеткізе білуге ұмтылдыру.

2. Дамытушылық: логикалық ойын дамыту, дұрыс, анық сөйлеуге жаттықтыру, тапқырлық, ізденімпаздық қасиеттерге жетелеу.

3. Тәрбиелік: қазақ тілін құрметтеуге баулу, тілдегі асыл сөздердің мәнін түсіндіре отырып, сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерді ұялату.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, талдау.

Сабақтың көрнекілігі: кестелер, оқулық, суреттер.

Пәнаралық байланыс: әдебиет, өзбек тілі.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі:

Психологиялық дайындық.

2. Үй тапсырмасын сұрау.

Балалар, біздер әріптерді жазамыз, көреміз, естиміз ия. Ал,  енді осы алфавит дегеніміз не? Осы сұраққа жауап берейікші, кәне.

Әріптердің рет-ретімен жүйелі тізілген жиынтығын алфавит деп атаймыз. Алфавиттегі әр бір әріптің баспаша, жазбаша, нұсқалары болады. Әріптердің баспаша, жазбаша нұсқаларында бас әріп және кіші әріп түрлері болады. Сонымен қатар әріптердің айтылу аты да болады, Мысалы: б-бе, в-ве, г-ге  т.б

Біздер кітапты, газет, журналдарды оқыған кезде баспаша нұсқаларынан пайдаланатын болсақ, ал жазған кезде жазбаша нұсқасынан пайдаланады екенбіз. Енді мен сендерге алфавит туралы тақпақ айтып беремін. Кәне, тыңдайық.

Алфавиттті біліңдер,

Онда жүйе қалып бар.

Біздің қазақ тілінде,

42 әріп бар.

Алфавиттің басында,

А командир тұрады.

Басқалары қасында,

Әріп сапын құрады.

Тақтаға 3 оқушыны шығарамын. Біреуі сыныптағы заттардың атын жазады, екніші оқушы оқушының оқу құралын жазады. Үшіншісі суретте бейнеленген заттардың атын жазып шығады. Қалған оқушылармен сұрақ-жауап жүргіземін.

Сұрақтар:

1. Қазақ тілінде қанша әріп бар?

2. Қанша дыбыс бар?

3. Қаншауы дауысты, қаншауы дауыссыз ?

4. Өзбек тілінде қанша әріп бар ?

5. Қанша дыбысы бар ?

6. Қанша таңба бар ? Оларды ата ?

3. Жаңа сабақ: жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды қайталау.

Сөздікпен жұмыс.

 Кітаптағы мәтінді оқып, өзбек тіліне аударады.

Үлгі: Алтын күз келді-Олтин куз келди. Күзде табиғат өзгереді-Кузда табиат ўзгаради.

Күз.

Алтын күз келді. Күзде табиғат өзгереді. Ағаштардың жапырақтары сары, қызыл түске енеді. Бақтағы алма, алмұрт, алхоры, жүзім жемістері піседі. Күзде күн суық болады.

Күзде пісетін жеміс пен көкөністерді өз бетінше дәптерлеріне жазады.

Алма, жүзім, қарбыз, қауын, анар, шабдалы, пияз, сарымсақ, қияр, алмұрт, сәбіз, картоп, алхоры, орамжапырақ.

Жазып болған соң дауысты мен дауыссыз дыбыстарды талдайды. Мұнда оқушылар дауысты дыбыстарды қызыл қаламмен, дауыссыздарды көк қаламмен, әрбір дыбыстың астын бір сызық сызып ажыратады. Мысалы: алма, жүзім, алмұрт.

Талдап болған соң жемістерді бір қатарға, көкөністерді екнші қатарға теріп жазады. Мұны екі оқушы шығып тақтада орындайды.

Жемістер	Көкөністер
алма, анар жүзім, алхоры шабдалы, алмұрт	қызанақ, қияр орамжапырақ, қауын, қарбыз, сарымсақ, пияз, сәбіз, картоп

Жұмбақ.

Мына алты ақ алма,

Нурбибі мен Жанарға,

Үш сарысы-Манарға,

Қызыл алма-Анарға.

Қанша сонда бар, алма ?

                                          (Жалпы 10 алма.)

Жұмбақтың шешуін тапқан соң тірек сөздер беріледі, осыдан сөйлем құрап жазады.

Сөйлемдер.

Қоңыр күз келді. Күз айларына қыркүйек, қазан, қараша, айлары жатады. Күзде мектепте сабақ басталады. Жаңбыр жиі жауып, суық жел тұрады. Жапырақтар сарғаяды. Құстар жылы жаққа үшып кетеді. Күзде егіндер жиналады.

-Кәне, оқушылар, кім жуан дауысты дыбыстарды айтып береді?

-Жуан дауысты дыбыстар мыналар: а, о, ы, ұ

-Жіңішке дауысты дыбыстар ше?

-Жіңішке дауысты дыбыстарға: ә, ө, і, ү, е, э әріптері жатады.

-Дұрыс. Енді 3-тапсырмаға көңіл аударамыз. Сөйлемдерді жазып, жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды талдаймыз. Қызыл қаламмен жуан дауысты дыбыстарға бір сызықпен, жіңішке дауысты дыбыстарды екі сызықпен сызамыз.

3-тапсырма.

Күз. Қыркүйек айы. Бақта алма, алхоры, алмұрт  жемістері пісіп тұр. Балалар алма жинады.

Сергіту сәті.

Біз әдепті баламыз,

Бойды тіктеп аламыз,

Бір тұрып, бір отырып,

Біз шынығып аламыз.

4. Сабақты пысықтау:

Сергіту сәтінен соң, кесте көрсетіледі.  Кестеде көк, қызыл шеңберлер сызылған. Осы шеңберлердің орнына тиісті дыбыстарды қойып, сөз құрастырамыз.

Мысалы:

о

т

а

н

ж

а

ң

а

б

і

л

і

м

о

т

ы

н

к

ә

р

і

т

е

ң

і

з

ө

р

і

к

с

а

н

а

қ

ы

р

ы

қ

о

т

ы

з

б

а

л

а

п

ы

ш

а

қ

ә

т

е

ш

к

е

р

і

қ

ұ

р

а

Қ

і

л

і

к

ж

ұ

қ

а

ж

е

м

і

с

Келесі кезеңде шеңбер астына бір-екі сызық сызылған кесте көрсетіледі. Мұнда оқушылар осы сызықтарға мән берулері тиіс. Жуан және жіңішке дауысты дыбыстарды қойып сөз құрастыруы қажет.

Мысалы:

қ

ы

р

ы

қ

а

д

а

м

ө

р

і

к

б

і

л

і

м

қ

ұ

л

а

қ

о

т

а

н

ү

й

і

р

с

е

з

і

м

б

а

л

ы

қ

о

р

а

қ

ә

т

е

ш

т

ү

л

е

к

м

ұ

р

ы

н

ы

д

ы

с

е

р

і

н

ш

е

ш

е

н

ж

ы

л

а

н

ы

р

ы

с

ә

к

і

м

т

і

л

е

к

Топтастыру стратегиясы

А

                                   Жіңішке               Жуан 

 

5. Сабақты қорыту: Оқушыларды бағалау, мадақтау.

6. Үйге тапсырма: 5-жаттығуды орындау.