Жаңашыл мұғалімнің идеясы және олардың тәжірибесі

Таныс бейтаныстар

Cuon.alpinus-cut.jpg Қызыл қасқыр Жетісу (Жоңғар) Алатауында

кездеседі. Дене тұрқы 100-110 см, құйрығының ұзындығы 45 - 50 см. Құйрық жүні үлпілдек. Арқасы қызыл қоңыр, екі бүйірі солғын қызыл түсті. Қызыл қасқыр жаз айларында альпі және субальпі белдеулерінде 2500 - 4000м биіктікте, таутеке мен арқар жайылатын жерлерде қоныс аударып тіршілік етеді. Көбеюі жөнінде деректер аз. Қызыл Қасқыр Халықаралық табиғат қорғау одағы мен Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Тянь-Шань қоңыр аюы Қоржынтау, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында кездеседі. Аталығының дене ұзындығы 2,55 м, бойының биіктігі 1,35 м, салмағы 600 кг-дай. Негізінен құрлықта тіршілік етеді, суда жақсы жүзеді, ағашқа да өрмелей алады. Үш жаста жыныстық жағынан жетіледі. Мамыр – маусымда ұйығып, қаңтар – ақпан айларында аналығы екі қонжық табады. Оларды төрт айдай емізеді. Қазанның ортасынан сәуірдің ортасына дейін қысқы ұйқыға кетеді. Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтарында қорғалады. Саны өте аз, қорғауғаалынып,

Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Тас сусары үлпілдек жүнді, жылтыр, қара қоңыр түсті. Төсі ақ, бірден көзге түседі. Дене тұрқы 39-50 см, құйрығының Ұзындығы 23-29 см, салм. 1,5 кг.

Қорегі -тышқан тәрізді кемірушілер, ұсақ құстар, жазда - жәндіктер. Қыста жеміс-жидектермен қоректенеді. Қорегін түнде, кейде күндіз аулайды. Маусым-шілдеде ұйығады. 236-275 күннен кейін 2-5 соқыр, саңырау шақалақ туады. Олар 30-36 күннен кейін көзін ашады және естиді. Жыныстық жағынан 15-16 айда жетіледі.

Терісі өте бағалы. Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).

Түркістан сілеусіні - сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауырда таралған; ормандарда таудың орманды және субальпі белдеулеріндегі қалың бұталар мен тасты үйінділерін мекендейді. Солтүстік және Батыс Тянь-Шаньда сирек. Алматы қорығында 10-ға жуық аң тіршілік етеді. Санының кемуінің негізгі себептері - қоректенетін объектілер санының азаюы жөне қасақылық. Екі қорықта және төрт қорықшада қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі кезде таралған жерлерде қорғау шараларын жақсарту қажет.

Орман сусары - дене тұрқы 43-58 см. Салмағы 1,8 кг. Иілгіш денелі, қысқа аяқты аң; терісі қара, омырауында ақ дағы бар. Жайық бойында және оның төменгі ағысында кездеседі. Түн мен кеште ғана шығады. Сәуірде күшіктейді. Тышқан тәрізділер мен кішігірім құстары жеп қоректенеді. Қазақстанның " Қызыл кітабына" енгізілген. Жайық өзенінің жайылмалары мен Солтүстік Қазақстан ормандарында таралған. Қазақстанда жалпы саны 200 бастың шамасындай; санының азаюының негізгі себептері - орман алқабының қысқаруы және қасақылық. Қолда өсіп-өнеді. Үш қорықшада қорғалады.

Сарышұнақ - шөлейтті аудандарды мекендейтін 6 түрі бар. Бұлардың тұрқы 14 - 40 см, құйрығының ұзындығы 4 - 25 см, салм. 100 - 150 г. Жалпы түсі — сарғыш-сұр, жотасы қоңырқай тартқан, жүні жұмсақ, қалың. Құлақ қалқаны кішкентай, көзі үлкен, алдыңғы аяғы төрт саусақты, артқы аяғынан қысқалау, артқы аяғы бес саусақты. Тіршілік әрекеті көбінесе күндіз басталады, ін қазады. Жылына 6 - 9 ай ұйықтайды. Шөптесін өсімдіктермен, кейде жәндіктермен қоректенеді. Жылына 1 рет көбейіп, 2-ден 14-ке дейін ұрпақ әкеледі. 5 — 6 жыл тіршілік етеді.Сарышұнақ — дәнді дақылдардың зиянкесі, оба, сарып ауруларын таратады. Сарышұнақтың кәсіптік маңызы бар, терісі бағалы түрі - зорман.

Үнді жайрасы - сирек, таралу аймағы тарылып, саны азайып жатқанкеміргіш. Оңтүстік Маңғыстауда, Тянь - Шаньда, Сырдария Қаратауы мен Шу-Іле тауларында таралған. Тау бөктерлерінің тілімделген учаскелері мен аласа тауларды, сол сияқты биіктігі теңіз деңгейінен 2000 м - ге жететін тауларда мекендейді. Қазақстанда саны аз; санының азаюынының негізгі себептері - қалың қар, топырақ бетінің терең қатуы, адам баласының шектен тыс аулауы.

Ондатр (терісі бағалы аң болып саналады. Қорек талғамайды, негізінен су өсімдіктерімен қоректенеді. Жылына 2 - 3 рет көбейіп, 25 – 30-ға дейін ұрпақ бере алады. Көктемде туған жас Ондатрлар шілде – тамыз айларында көбеюге қатыса береді. Олар – туляремия және паратиф ауруын таратушылар. Терісі үшін көп ауланады. Дене тұрқы 35 см-дей, құйрығының ұзындығы 28 см-дей, салмағы 1,5 кг-дай. Құрлықта да, суда да тіршілік етеді. Ұйығу кезінде аталықтарының шап безінен мускус (жұпарзат) заты бөлінеді. Шыққан жері – Солтүстік Америка.

Бұғы жұптытұяқ отрядына жататын жануарлартұқымдасы. Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарын мекендейді. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады. Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі. Ұрғашылары мамыр – шілде айларында бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң.

Қабан - Қызылорда облысының қамыс-құрақты қопалар мен батпақты жерлерінде, өзен аңғарларында көп кездеседі. Денесін қылшық қаптаған. Аталығының арқасында жалы болады. Жыныстық жағынан 18 – 20 айда жетіледі. Күйлеуге түсуі тамыздың ортасынан желтоқсанға дейін созылады. Аналығы (мегежіні) 4 – 10 торай туады. Тістері көп, бұдырлы. Қабан – кәсіптік маңызы бар аң, еті, терісі, қылшығы пайдаланылады. Орта есеппен әр қабан 50 кг ет, 10 кг май, 250 дм² тері және 0,5 кг қылшық береді. Ірі қабандардың ұзындығы 2 м, салмағы 300 кг. Топтасып өмір сүреді. Кәсіпшілік жануар.

Жабайы қояндар - қоян туыстастарына жатады. Дене ұзындығы 44 см, салмағы 2 кг. Отаны, Орталық және Оңтүстік Еуропа. ТМД кеңістігінде үлкен топ құрып өмір сүреді. Топтың басында ең мықты еркек қоян тұрады. Қояндар күрделі және терең ін қазады. Олар өз жер аймағын сасық иісті затпен белгілеп, қоршайды. Ұрғашы қояндар 4 – 9дан терісі тақыр, көзі жабық көжектерін жылына 3-7 рет табады. Қояндардың өте қалың көбейген жағдайында олар ауылшаруашылық өсімдіктерін, ағаш көшеттері, бұта—шіліктерді құртып, табиғи биоценозды тоздырады. Құйрықсыз жабайы қоян Мексикада ғана таралған. Ол ХТҚО Қызыл кітабына енгізілген.

Бір кірпіде 7-8 мың ине болады. Қазақстанда 3 түрі мекендейді: кәдімгі кірпі, құлақты кірпі және қара кірпі. Тұрқы 13 – 27 см, салмағы 700 – 800 г. Орманда, бұта арасында, бау-бақшада, тіпті елді мекендерде тіршілік етеді. Жемін, әдетте іңірде және түнде аулайды. Жәндіктермен, көлбақамен, жыланмен қоректеніп,орман шаруашылығына пайда келтіреді. Қараша айында ұйқыға кетеді де, көктемде күн жылынысымен оянады. Жыныстық жағынан 2 жасында жетіледі. 35 – 42 күнде жылына 1 рет көктемде 3 – 4-тен балалайды. Орта есеппен 6 жыл тіршілік етеді. Мал пироплазмозы ауруын таратады. Аяқтары бессаусақты. Кейбір түрлері аса қауіпті ауру қоздырушыларын тасымалдайды.Даур кірпісі КСРО Қызыл кітабында, 1 түрі ХТҚО Қызыл кітабына енгізілген

Дала тасбақасы - Шығыс Қазақстан, балқаш жағалауоарында мекендейді. Ұйқыдан наурыз – сәуір айларында оянады. Мамыр айында шағылысып, аналығы бірнеше рет қайталап 10-16 жұмыртқа табады, оларды тереңдігі 15-20 см топырақ астына көмеді. Тасбақалар өте баяу өседі. Жыныстық жағынан 10-13 жылда жетіледі. Тасбақаның бұл түрі табиғатта 30 жылдай өмір сүреді. Тасбақалардың Қазақстанда 2 тұқымдасы: тұщы су тасбақалары және құрлық тасбақалары бар. Екінші тұқымдастың жалғыз түрі республиканың оңтүстігінде таралған. 38 түрі мен түр тармағы қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау

одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.

Тауешкі немесе ешкісі, сақалды теке жұптұяқтылар

отрядының қуысмүйізділер тұқымдасына жататын жабайы ешкінің бірі; тау текелерітуысына жататын сүтқоректі. Дене ұзындығы 150 см. шоқтығының биіктігі 80-95 см. Мүйіздері қылыш тәрізді екі жағынан сығылған еркектерінде ұзындығы 130 см. Ақсу-жабағылы қорығында Өгем тауларында кездеседі. Көтерілуге қиын таулы жерлерді мекендейді. Үй ешкілерінің арғы тегі. 2 түр тармағы КСРО Қызыл кітабына енгізілді. Етін — жеу, терісін киім-кешек

жасау үшін аулайды.

Түлкі - Қазақстанның барлық жерінде таралған. Тұрқы 70 – 77 см, салмағы 6,5 – 6,8 кг. ашық жерлерді, өзен-көл жағалауларын, аңыз, тау баурайларын мекендейді. Күндіз інінде жатып, түнге қарай қорегін іздейді. Әдетте ұсақ жәндіктермен, көбінесе тышқандармен қоректенеді. Қаңтар – ақпан айларында ұйығып, 49 – 58 күннен кейін 4 – 6 (кейде 15) күшік туады. Терісі бағалы аң, әсіресе, қарабурыл Түлкінің терісі жоғары бағаланады. Кеміргіштерді жеп, ауылы шаруашылығына пайда келтіреді. Құс шаруашылығына зиян келтіреді, құтыру ауруының вирусын таратады.

Қарсақ Қазақстанның шөл-шөлейтті жерлерінде кең тараған. Аңғарлы сайларды, тау етегін мекендейді. Тереңдігі 1 – 2 м, ұзындығы 4м ін қазып алып, сонда тіршілік етеді. Кейде түлкі, борсықжәне суырлардың ескі індерін де пайдаланады.
Қарсақ қорек іздеуге таңертеңгі және кешкі мезгілде шығады. Негізгі қорегі тышқан, құмтышқан, сарышұнақ, суыр, қоян, т.б. Сондай-ақ, қарсақтар тасбақаны, құсты, жыланды,кесірткені де жейді. Қарсақ – өте бағалы терісі үшін ауланып келе жатқан кәсіптік маңызы бар аң. Қарсақ – құтыру мен оба ауруларын таратушылар. Қарсақ жыныстық жағынан 9–10 айда жетіледі. Жылына 1 рет күшіктейді. 2-ден 16-ға дейін, негізінде 3-6 күшік табады.

Теңбіл марал бұғылар тұқымдасына жататын сүтқоректі.
Теңбіл марал өмір бойы теңбіл түсті болады. Олар Қиыр Шығыстың оңтүстік бөлігіндегі ормандарда мекендейді. Бүл соңғы екі маралдың өсіп жетілмеген жас мүйіздерінен пантокрин деп аталатын бағалы дәрі жасалады Марал шаруашылығы - мал шаруашылығының

марал мен теңбіл бұғы өсіретін саласы. М.ш.-ның негізгі өнімі марал мен теңбіл бүғының жас мүйізі -пант. Бұдан Мал шаруашылығы дәрісі жасалады. Ол жүрекке, қан-тамыр жүйесіне, бұлшық етке, тыныс жолына, жыныс куаттылығына жақсы әсер ететін сергіткіш дәрі. Марал шаруашылығымен Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңіріңде шұғылданады.

Moschus moschiferus

Құдыр - дене ұзындығы 1 м, салмағы 17 кг тақау. Артқы аяқтары алдыңғыларынан ұзын. Басы кішкентай, құлақтары тік. Мүйіссіз, тұқыл. Шығыс және оңтүстік-шығыс Азияда таралған. Қынамен қоректенеді.Қараша мен желтоқсанда күйлейді. 1-2 бұзауы болады. Жұпар бездері үшін аулайды. Құдыр - тұяқты жануарлар ішіндегі ең кішісі. Осыған байланысты жүрісі де қызық. Ол тауды, құз, жартастар мен тоғайды мекен етеді. Негізгі қорегі- қына. Жазда түрлі ағаш бұтақтарын, қыста қарағай, самырсын сияқты орман ағашының қылқандыжасыл жапырақтары бар жас бұтақтарын азық етеді. Өте сақ және үркек жануар. Мекендеген жерінен ұзамайды.Қауіп төнгенде жүгірісіне көз ілеспейді. Таңертең, ымыртта, және түнде жайылып, күндіз тасаға тығылады. Жауы- құну мен сілеусін. Құдыр еркегінен иіс суға қосатын бағалы сұйық зат алынады.

Сасық күзен (лат. Mustela eversmanii) – сусарлар тұқымдасының күзендер туысына жататын кішілеу жыртқышы (денесінің ұзындығы 53 см, салмағы 2 кг). Күзеннің ұзын, иілгіш денесі құйрығынан 2 есе ұзын. Қоңырқай жұмсақ үлпілдек терісі әдемі, ол аң терісі кәсібінде - жоғары бағаланады. Күзен - епті, батыл және өжет жыртқыш, қояннемесе тауық тәрізді олжасын оңай ұстайды. Ымырт пен түнде белсенді. Жылына бір рет көбейеді. Ақпан айында шағылысып, мамыр айында 4-тен 20-ға дейін ұрпағын береді, олар өсіп жетілгенше інінде болады, сүтпен қоректендіреді. Інінен шыққаннан кейін де анасы қоректендіріп, әрі қорегін ұстау әдістерін үйретеді. Табиғаттағы кез-келген жыртқыш сияқты ауру, әлсіз т.б. жануарларды ұстау арқылы табиғи сұрыптауда маңызды қызмет атқарады. Құс фермасы үшін - қауіпті зиянкес. Қазақстанда жылына күзеннің 1000 терісін дайындайды

Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жануарлар дүниесін, сүтқоректілердің 48 түрі құрайды, олар 5 отрядқа жатады. Жәндікжегіштер отрядына 5 түр, жыртқыштар отрядына 9 түр, қостұяқтылар отрядына 3 түр жатады. Негізгі түрі Қазақстанның тау қойы – арқар. Ол Қазақстанның қызыл кітабына енген. Басқа екі түрі: елік пен бұғы. Олар да өте сирек кездесетін аңдар.

Қарақұйрық Ертеде шөлді аймақта көптеп кездескен, бірақ қасақылыққа байланысты оның саны 200 мыңнан (30-жылдары) 10 мыңға (70-жылдары) дейін кеміді және көп жерлерде ол кездеспейтін болды. Түрді Қызыл кітапқа тіркеген соң оның саны тұрақталып, жан-жақты қорғалатын жерлерде өсе бастады. Қазір Қазақстанда 30-50 мыңдай қарақұйрық бар. Қорғалатын жаңа территориялар ашу керек.

Қарақал Үстіртте тараған, ертеде Қызылқұмда да мекендеген. Санының аздылығы сонша, түр жойылып кету жағдайында. Себептері – басқада мысықтарға әсер ететін факторлар. Үстірт қорығының территориясына қазіргі кезде қарақал кездесетін жерлерді қосып кеңейту керек. Үстірттің басқа жерлерінде де арнайы зоологиялық қорықшалар ашуды қолға алған да жөн.

Итаю Өте сирек кездесетін аң. Қазақстанда Оңтүстік Үстірттің шағын ғана территориясында таралған. Ол жерде 15-20-дай ғана итаю мекендеуі мүмкін. Бұл жыртқыш кездесетін территорияларды Үстірт қорығына қосып, кен іздеушілер қатарындағы жұмысшылар мен шопандар арасында итаюды қорғау жайында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу керек.

Ителгі - дүние жүзінде кең тараған құс. Қазақстанда сілемді таулар мен ормансыз ашық далалардан басқа жердің бәрінде кездеседі. Әсіресе, Маңғыстау мен Үстіртте, Сарыарқаның жатаған таулы өңірлерінде мол ұшырасады. Ителгіні баптау, жалпы, қыран құсты қолға үйрету тәжірибесінің тәртібімен жүзеге асырылады. Қыран атаулының ішіндегі тез көндіккіші осы ителгі. Ителгі қоян, үйрек, қыргауыл, құр, шіл, кекілік, т.б. ұсақ аң-құстарды алады.

Ителгінің көзі дөп-дөңгелек, мөлдір қара болады. Сырт тұлғасы сұңқарға ұқсас болғанымен, түсінде көп айырмашылық бар. Мәселен, ителгінің сырт жоны қоңырқай сұрғылт, бауыры сарғыш тартып тұрады. Тамағы ақ сары келеді. Танау тесігі дөңгелене біткен. Тұмсық имегі доғалдау, бірақ өткір. Сұңқар тектес кұс болғанымен, кұсбегілер ителгіні өзінше жіктеп, бітім- ерекшеліктеріне орай айырып танитын болған.

Сұңқар тұқымдасына жататын жыртқыш құстардың бірі - тұрымтай. Қазақ құсбегілері тез көндіккіштігі үшін көбінесе ұядан алып, баулып, баптайтын болған. Көгершіннен сәл-ақ үлкен, шағын құс. Тұрымтайдың бітімі сұлу, көзі мөлдір болып келеді. Дене тұркы - 30 см.

Тұрымтайдың жоны қара қоңыр, бауыры қызғылт, сұр болып келеді. Ұясын жерге, жартасқа, ағаш басына салып, 3-5 жұмыртқа басады. Балапандарын ұсақ жәндіктермен асырайды да, жетіле келе балапандарына ұсак құстар мен дала тышқандарын тасиды. Тұрымтай, әсіресе, ұсак құстарды ілетін ұшқыр құс. Онымен бөдене, бұлдырық тарғақ, қызғыш сияқты құстарды аулауға болады. Әдетте, тұрымтай алатын құсын теуіп түсіреді.

Аққалақ - Қазақстандағы жыртқыш аңдар ішіндегі ең кішкентайы. Ұзындығы - 35 см. Ол - батыл, айлакер, ұзын құйрықты аң. Аққалақты кейде «аққия» деп те атайды. Қыста жүні ақ, жазда арқа жүні қызыл қоңыр немесе қара бурыл, бүйірі қара, бауыры ақ болады. Ол ұсақ кеміргіштермен қоректенеді. Азығын көбіне түнде іздейді. Тиін секілді қысқа қорек жинайды. Бір аққалақ күніне 15 үй тышқаны секілді кеміргіштер ұстайтын көрінеді. Осылай бір жылда 2-3 мыңға жуық кеміргіш аулап, егіске көп пайда келтіреді. Төңірегіндегі ұсақ кеміргіштерді тауысқан соң басқа інге ауысады. Жылына 3-тен 9-ға дейін балалайды. Оған үкі секілді түрлі құстар көп зиян келтіреді.

Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады.

Барыс (лат. Uncia uncia) Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан,Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық.

Орталық Азия және Оңтүстік Сібір тауларын қамтиды. Алтай тауларында бірең-сараң аңмен кездесу Күршім, Холзун, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, сондай-ақ Бұқтырма,Қарақаба өзендерінің жоғарғы жағында, Марқакөл маңында байқалды. Тянь-Шань,Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеулерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Ақсу-Жабағылықорығында 2-3 барыс өмір сүреді. XX ғ. 70-80 жылдары Қазақстанда барлығы 180-200-дей барыс бар екендігі анықталды, ал қазірде бұл көрсеткіш 120-130-дай ғана. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Осы күні Қазақстанда жалпы саны - 200 бастан аспайды Барыс – мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Дене тұрқы 125 – 135 см, биіктігі 60 см (шоқтығынан алғанда), құйрығы 90 – 100 см, салмағы отыз – қырық килограмдай. Түсі көк сұр, теңбіл шұбар, сақина тәрізді дөңгелек қара дақтары бар, жүні ұзын әрі қалың.

Бозсуыр – Қазақстанның солтүстігіндегі ақ селеулі, алуан шөптесінді далаларды мекендейтін ірі кеміргіш, суырдың бір түрі. Әдетте денесінің ұзындығы 60 см-дей, салмағы 8 кг-дай болады. Суырлар 20 жылға дейін өмір сүреді, бірақ мұндай жасқа бірлі-жарымы ғана жетеді. Бұлардың жауы – қасқыр, түлкі және бүркіт. Бірақ бұларға үлкен қауіп адамнан туады, себебі оны майы және терісі үшін көптеп аулайды.Және де бозсуыр суыр туысқанының төрт түрінің бірі. Бұл-Қазақстанның солтүстігіндегі ақ селеулі , кейде алуан шөптесінді далаларын мекендейтін ірі кеміргіш . Қалған 3 түрі таулы жерлерді мекендейді. Терең , тармақталған ұяда топтанып қоныстанады. Қауіп төнген жағдайда ересегінің айқайымен түгел лезде інге кіреді. Шөппен қоректенеді. Суырлар 20 жылға дейін өмір сүреді.

Құлан (лат. Equus hemionus) – тақтұяқтылар отрядына жататын жабайы жылқы. Сыртынан қарағанда құланның есекке де (басы үлкен, құлағы ұзын, құйрығы қысқа, кекілі жоқ, жалы тік), жылқыға да (жүріс-тұрысы ширақ, дене бітімі сымбатты, сирақтары ұзын) ұқсайтын ерекшелігі бар. ХТҚО және КСРО Қызыл кітаптарына енгізілген. ене тұрқы 210 – 240 см, шоқтығының биіктігі 112 – 126 см, салмағы 190 – 260 кгаралығында. Түсі сарғыштау, жотасында қара қошқыл жолағы болады, құйрығының ұшы қара, бауыры мен сирақтары ақшыл келеді. Жыныстық жағынан 2 – 3 жасында жетіледі. Маусым – шілде айларында күйлеп, 11,0 – 11,5 айдай буаз болып, мамыр – маусым айларында құлындайды. Қазір Қазақстанда 2,0 мыңдай құлан бар (2004). құланның саны дүниежүзінде жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау одағының және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

«Таныс бейтаныстар» (жануарлар әлемі өкілдерін суреттер бойынша анықтау)