Женские образы в эпосе Джангар

МКОУ «Северная СОШ им. Лиджи-Горяева Т.Л-Г.»

КŠŠКД УЛСИН ДYР

«€АŒР» ЭПОСТ

Белдснь: Сарнга Андра,

8гч классин сурhульч.

Багш: Болдырева А.С.

Северное, 2015ж,

Œарг

1. Оршл. Жаңһр - хальмг улсин келнә билгин зөөр...............................3                            

2.  1 әңг. Куукд улсиң дүр "Жаңһр" эпост...............................................4

    3.  2  әңг.   Куукд улсин экн түрүн дүр В. А. Фаворскин зургудт............7

4.  Ашлвр. Өвкнрин авъяс, заңшал баһ үйнр бийдән шиңгәнә.............8

5.  Олзлгдсн литератур..............................................................................9

Оршл.

Жаңһр - хальмг улсин келнә билгин зөөр.

Жаңһр - хальмг улсин келнә билгин нер һарсн баатрлг үүдәвр. Хальмг улсин келнә билгин зөөр. Хальмг әмтн Жаңһртан йир дурта. Кесг зун жилин туршарт үйәс үйдән тоддҗ авад үлдәһәд, мана цаг куртл хадһлсн жаңһрчнрт ханлт өргх кергтә. Жаңһрин сурһмжин чинрнь келҗ болшго ик:

·        Иньгллтин төр.

·        Хоорндан ни, ах - дууһинәр бәәлһн.

·        Орн - нугтан харслһн.

·        Ке - һолыиг сән бәрцс, әрүн шагшавд.

·        Зөрг.

·        Хортнд аврлт ута боллһн.

Жаңһрин орн Бумбин орн гиҗ нерәдгднә.

Үкл ута мөңкин орта,

Үрглжд хөрн тавн насни дүрәр бәәдг,

Үвл уга хаврин кевәр,

Зун уга намрар,

Даарх киитн угаһар,

Халх халун угаһар,

Сер - сер гиен салькта,

Бүр - бүр гисн хурта

Бумбин орн болна.

Баатрмуднь хоорндан ах - дүүһин йосар бәәдг, ахан күндлдг, баһан эрклүлдг, чини - мини гих йилһвр уга дүүгәд - дүркләд бәәдг орн - нутг. Эн эврәннь оран харсхд цуг баатрмуднь әмән хармнхш. Аһу күчтә дәәсн учрхла, цугтан дегц босҗ харсна.

Иим сәәхн орна тускар күсл кеҗ йовсн хальмг әмтн тер күслнь күцв гиҗ ода келҗ болҗана. Даарх киитн уга, юңгад гихлә дигтә - тагта дулан герт бәәцхәнә, усн ута һазрур ус орулад авч ирәд сад, цецгүд, тәрә, зер - земш урһаһад, бәәдлиг икәр сольчкв.

1әңг.

Күүкд улсин дүр "Жаңһр" эпост.

"Жаңһр" гидг дегтриг би түрүн болҗ 10 настадан умшув. Дегтрәс дала соньн юм медҗ авув. Бумбин орнд зурһан миңһн арвн хойр баатр бәәсмн. Эн орнд үвл уга, әмтн мөңк, үкл уга бәәдг.

"Жаңһрин" һол ухан - седвинь - эңкр төрскән хортнас харслһн, баатрмудын керг - үүлдврин магтал. Жаңһр болн энүнә бодңгуд яһж дәәснлә бәәр бәрлдҗ, цусан асхҗ, зөрмг кевәр ноолдсинь эпосас медҗ авув. Хальмг улсин түрүн эклц төрскнь - Төв Азий, Зүн һар болдмн. Хальмг улс европейц улсин заагт хамгин баһ наста улс: зуг 1632 җилд эдн Иҗл мөрн һолур нүүж ирәд, алдр орс улсла эврәннь хөвән негдүлҗ ниилсмн. Әрәсән ханьд 400 җилдән бәәжәнә. Эпосин һол үндсн ухань болхла - негдлһнә ухан болн олн әмтн амулң бәәлһн.

Эн эпос кезә һарсмб? Олн - әмтнә эн эпос кезә, альк цагла һарсинь нам мел түрүн медҗ болшго шаху.

Тер юңгад гихлә, эн эпосиг амн үгәр үйәс - үйүр келҗ йовсмн. "Жаңһр" мана цаг күртл күрәд ирҗ хадһлгддг учрнь - җаңһрчнрин урн сәәхн эрдм. Эднә нилчәр "Жаңһр" зөөр болҗ хадһлгдҗ.

"Жаңһр" эпос яһҗ үүдсин тускар домг бәәнә. Бумбин орнахн дәәсән дарад, домбр - хууран татад, долан дуңһра күцәһәд суусн цагла нег арагнь кššкн орҗ ирнә.

Цал буурл сахлта

Цаһан өвгд нег дуңһра күцәд,

Элҗг улан эмгд нег дуңһра күцәд,

Цууда цаһан берәд нег дуңһра күцәд,

Цусн улан күүкд нег дуңһра күцәд,

Татлдҗ, шүүрлдг суудг болна.

Ухан - туңһан бәәһәд, һундсн, гейүрсн цагла нег арагнь күүкн орҗ ирнә. Генткн еңсг сәәхн дууһарн цугтаһинь сергәнә. Бүкл делкә күүкнлә негдҗ дуулсн болгдна. Баатрмудын зөргтә йовдлмудын тускар келәд, Жаңһрин болн энүнә бодңгудыг, эңкр Бумбин оран буульҗ дуулна. Җигтә сәәхн дунь Җаңһрин баатрмудт икәр таасгдв. Тер цагас "Җаңһр" эпос үүдсинь домг медүлнә.

Эн үүдәврәс нанд цугтаһаснь икәр соньн болҗ медгдсинь - күүкд улсин дүрмүд. Келхд, Аһ Шавдл - Җаңһрин хатн, Зандн Герл - Хонһрин эк, Герензл - Apг Улан Хоңһрин хатн - цуг эн дүрмүд мини седкл авлв. Эднд хамгин сән чинр өгч: зөрг, эв - дөв, үкн чик седкл, цевр гун уха, әрүн шагшавд. Байн сәәхн чимлһтә, шүлгин олмһа даршлһта үгмүдтә, күүкн болһн, бер болһн онц йилhү магталта. Үлгүрләд келхд, Җаңһрин Аһ Шавдл хатыг авад хәләхлә:

Цааран хәләхнь -

Цаад далан жирмәхәс тоолгдм,

Цуснас улан халхта,

Урн ээҗин ишкгсн,

Олн хатд зовчлҗ уйгсн

Цастын цаһан хавңгиг

Зүн цох деерән тальвн суудг болна.

Күүкд улсин ик чинр, эднә һол керг үлгүрмүдәр келгднә: «һазриг өөрдхүлдгнь - мөрн эрднь, 2 күүг иньг кедгнь - куукнь эрднь», «Күүкнә экн - ээҗ, усна экн-булг».

Хоңһрин экин Зандн Герлин, дүр авад шинҗлхлә, әрүн шагшавд, бийән цевр - цер бәрлһн илдкгднә. Юңгад гихлә, Зандн Герл баһ наста Җаңһрт әм орулна. Хоңһр экүрн өөрдәд, эңкрәр сурна:

- Ээҗ, үүнә далднь йовгсн Сумиг һарһҗ өгтн.

Әрүн. Ээҗ таниг һурв алххла һарх,

Буйн болтха, ээҗ минь,

Мини төлә алхит.

Ээҗ һурв алхад оркна, сумн һархш. Œаран намчлн сөгдәд суухла, сумн унад одв.

Күүкд улсин дүрмүд ончта сәәхн болсн деерән күчтә, зөргтә гун ухата, арһта - мектә. Энүг бидн нег үлү Гернзлын дурслләс медҗ авнавидн.

Әрүн цаһан мөңгн ширә деерән

Күүкн хойрдгч нарни герл һарч сууҗ.

Күүкн келн бәәнә:

- Та, залу баһ дүүвр цагтан,

Замбл Зандн Герл күүкнд

Шиләд мордгсан меднт?

Тер саамд йөрәл уга болад,

Нааран һарад,

Эгц 3 сара хонгт

Усн, ундн уга бәәсн бийдтн

Хун шовунд хүвләд,

Әм залһлав.

Аһ Шавдл хатнла, Зандн Герллә әдл Гернзл күүкн әрүн шагшавдлта, цецн, күңкл ухата болна. Эврәннь күргән - Apг Улан Хоңһран 3 дәкҗ үкләс гетлнә.

Гун ухаһарн, мекәрн байн дахуль авч һарна. Догшн Цаһан Зула күүкнәсн:

-Нанас юн дахуль авнач? - гиж сурв.

Минь сурсиг өгх болхла,

Heг жилә төлән нанд өгтн, - гив.

Heг жилин төл гигсн үт

Маниг богд Җаңһрин алвтын

Heг зах болтха гигсн үт билтәл. .

Тер учрар, Гернзл - Хоңһрин хатн болад, Җаңһрин алвтыг улм байжулна.

Күүкд улсин дүрмүд "Җаңһр" эпост һол орм бас эзлнә. Чинрәрн ончта, кев - янзарн омг авлна, зšрк догдлулна. Тегәдчн күүкд улсин төр хамгин тааста, зуркнд эңкр болҗ һарна, тер учрар би эн төриг шинжлҗ бәәнәв. Келхд, эн төр сәәнәр хәләгдәд, шинждгдәд уга. Школдан бидн зуг баатрмудын дүр өргнәр шинҗлнәвидн. Күүкд улсин дүрмүдиг болхла, ахрар авч шалһнавидн.

Тер учрар, мини шинҗлҗәх төр ончта, олзта, кергт гиҗ би тоолҗанав.

2 әңг.

Күүкд улсин экн дүр В. А. Фаворский зургудт.

Хальмг улсин адрута туужд 1940 жилд болсн «Җаңһрин» байр ончта нег орм эзлҗ бәәнә. С. И. Липкин болн Басңга Баатр хойр 12 б˜лгиг орс келнд орчулад барлсна хөөн орчлң хальмг "Җаңһрин" урн үгиг ховр, йоста эрднь бсинь лавта медсн болдг. Тегәдчн "Җаңһрин" байр орс келәр һарсн дегтрс эк татж тогтснь орта.

Йирин тер дегтр бийнь нег зүүлинь эрднь болҗ тохрсмн. Эннь билгт орс зурач Владимир Андреевич Фаворскин күчн бәәсмн. Зурач күүкд улсин ке сәәхн үзлиг шинҗлҗ. Эднә дүриг тер цагин хальмгудас лавлҗ, теднә ухан - седклинь бәрмтгдҗ зурсмн. Тегәдчн төр зургуд умшачнрин седкл авсн мөн болдг. Зурач эрдм-билгин олимпиадт орлцла, тенд үзсән, тодлсн юман эврәннь зургудт орулҗ. Мөрнә урлданд орлцсн күүкд энүнә оньг эзлҗ. Эннь Н. Цаган Манджиева, Т. Гаряева, Б. Лиджиева. Тегәдчн "Военный праздник в Калмыкии" зург үүдәсмн.

Келн - улсин театрт көдлжәх улсла - харһад, тедн хувц - хунринь, заң - бәрцинь зургудтан үзүлсмн. Үлгүрләд келхд, келн - улсин театрин уяч Наташа, артистк Эрендженова, домбрч Доржин Цаһан болн нань чигн улс -"Җаңһрин" күүкд улсин экн дүрмүд. Номт В. З. Церенов Яшкульск раона "Кировский" селәнд Т. С. Гаряевла таньлдҗ. Тернь 30-гч жилмудин чилгчр Улан - Хольск улуст болсн ворошиловск мөрчнрин сурһульд орлцемн. Күүкд улсас тšрšн ворошиловск мөрч болсинь Бугшан Чимидова. Т. С. Гаряевин мөрнә урлдан цуг эмтиг тиигхд үүмүлв.

Ока Иванович Городовиков халунар мөрч күүкиг йөрәсмн, бийнь тесч чадад, м˜р унад, үлдән һартан авсмн.

Владимир Андреевич Хальмг Таңһчиг эргэд, күүкдин, берәчүдин, эмгдин зургуд зурҗ. Эн зургуднь "Җаңһрин" күүкд улсин түрүн экн дүрмүд болҗ һарчана.

Ашлвр.

Өвкнрин авъяс, заңшал баһ үйнр бийдән шиңгәнә.

"Җаңһрт" күүкд улсин дүр ик чинртә. Хальмг өрк - бүлд ямр кевәр күүкд улс бийән бәрх, күүкд улс өрк - бүлин кишг гисн уха орулҗана. Һоллгч чинринь - эврәннь өрк - бүлин заңшал заквран чик кевәр бәрх кергтә. Аһ Шавдл, Зандн Герл, Гернзл - эдн йоста хальмг бәрцтә күүкд улс, цуг күүкд улст кезәдчн үлгүр болҗ йовна.

Цаһан седклтә, гүн, цецн ухан - тоолврта, һартан өөтә өрк - бүлдән йир дурта, бурхндан щүтәд, чик седкләрн җирһлин хаалһдан харһсн хаҗһр юмнас әрүн седкләрн, һольшг бәәдләрн һатлҗ, өөрән бәәсн улст үлгүр үзүлҗ, медүлҗ йовхнь хуучн үгмүдт худл бәәхий?

Күүкдән чик кевәр, цеврәр, эрдминь чикәр заасн күүкд күн, аштнь кишг. - буян эдлх. Эк күн көгшрхлә, һарсн үрдүднь нудн - амн болҗ, арднь орҗ хәләх зөвтә.

Бидн дотрас өсч йовх баһчуд, "Җаңһрин" мана күүкд улсин дүрмүдәс  үлгүр авч, теднлә әдл болх зүткнәвидн. Хальмгин сәәхләс болҗ, Аһ Шавдл хатнла әдл "гегәнднь үүл бәрм, герлднь аду манм, һарх нарни сүүр дарм, орх урвл шар нарни өңгтә, һарх һал нарни дүрстә" хальмг нойхд болхар күцл тәвнәвидн.

Олзлгдсн литератур.

1. Җаңһрин өлзә. Мир эпоса, Элиста - 1992 г.

2. «Джангар». Элиста - 1977г.

3. «Җаңһр» Элст- 1980 җ.

4. Материалы научных чтений, посвященных памяти профессора А.Ш.    Кичикова, Э -2001г.

5. О. Д. Мукаева Этнопедагогика калмыков: история, современность части 2,3 Э-2003г.

6. «Теегин герл» -2005 җил, 5-тойг Чокан Зоя. Экин дур .... 117-118х.

7. Джангар. Материалы и исследования РАН В.З. Церенов Москва 2004г.

8. А.Ш. Кичиков «Исследования героического эпоса «Джангар» Элиста 1976г.