Ажыл-херекчи моорей «Аъттыгда –амыр,
адалыгда чоргаар»
Сорулгазы: Адаларны
оолдар кижизидилгезинче хаара тудар, оларнын сонуургалын бедидер. Оолдарнын
болгаш адаларнын аът дугайында билиин улам ханыладыр.
Аътка ынак болурун, ада созун дыннаарын,
ООН кижизидикчи ролюн бедидер.
Дерилгези: диапроектор,
эзер,чуген, аът дугайында улегер домактар.
Моорейнин чорудуу:
1. Тывызык
барды, тывынарам!
Берт черни берт-межел
дивес – бедик мербегейлиг. Чул ол?
Богунгу чугаавыс аът
дугайында болурун тодарадып алдывыс.
Бир оореникчи Чооду
Кара-Кускенин «Тыва кижи аътка ынак» деп шулуун чугаалаар.
Белеткенип алган, класста эн улуг
назылыг аданын аътка хамаарыштыр чагыг-сумелери:
«Эштигде эки, аъттыгда амыр» дижир. Эки аът эр кижинин эжи дээрзин тоогуден ырылар
болгаш кожамыктардан, тоолдар болгаш чечен чугаалардан, улегер домактардан,
тывызыктардан – бугу амыдыралывыстан билир бис.
Аът дээрге делегейде эн эрес,эн чараш,эн
буянныгболгаш капшагай амытан-дыр. Арга-даглыг черге сыын чугурук дээр аът
оон-даа чугурук, хову-шолдуг черге теве чугурук дээр, аът оон-даа артык.
Аъдынын бажын кымчы-биле какпас, аът бажы кагарга, адазынын бажын какканы ол
болур. Аът бажын черге кагбас. Тыва кижи аъдынын бажын ыяш будуунга азып каар.
Аъттын ыдык челин донгурертир кыргып болбас. Тыва кижинин хей-аъды аъдынын ыдык
челинде.Аъттын ыдык челин кезип каарга,кижинин сузу бастынар. Шаандагы тывалар
олген аъттын бажын ыяшка азып каар, олген хамнын соогун сериге ажаап каар
чораан. Оларнын арыг соогун довуракка боравас.
Тыва аътка эн баштайгы тураскаал 1993
чылдын июль 9-та Тес-Хемнин Ак-Эрик суурга ажыттынган.Ол 1936-38 чылдарда
республика наадымнарынга 3 чыл улаштыр эрткен Эзир-Карага тураскаал-дыр.
Бо уеде бистин Республикада аът чарыжы эн
коруштуг, эн моорейлиг чуул апарган болгай.Кайы кожууннун аъттары тергиидеп
турарыл, билир силер бе?
Башкынын созу:
бистин суурда база республикада шанналдыг черни ургулчу алыр аъттар бар-ла
болгай. Аътка сонуургал улгадып турары-биле, ам ачалар-биле оолдарнын аразында
моорейден эрттирээлинер.
Оолдар аразынга моорей. (шииткекчилери
– ачалар).
1.Аъттын дериг-херекселдерин адаар.
2.Аътты эзертеп, чугеннээри.
3. Аътты хар-назын аайы-биле ылгап адаары.
4. Чарыш аъды мунар бичии оолдар канчаар
белеткенирил? Кым чарыш аъды мунганыл?
Адаларнын моорейи. (2
киржикчи сумележип тургаш айтырыгга харыылаар, оолдары дузалажыр). 4 билет бар,
билет бурузунде 3 айтырыг бар.
Б№1. а) Эки кулун торуур бенин шинчизи
кандыг болурул?
б) Кулуннун кандыг мал болурун
канчап билип алыр силер?
в) Эки кулуннун шинчизи кандыг
болурул?
Б № 2. а) Эки аътты чылгыдан шилип алыр
демдектери.
б) Эки аъттын уну кандыг
болурул?
в) Эки аъттын чем чиири,
суггады кандыг болурул?
Б № 3. а) Эки аъттын изи кандыг болурул?
б) Эки аъттын даванынын сиири
кандыг болурул?
в) Аъттын иштики органын
даштындан канчаар шинчилеп алыр силер?
Б № 4.а) Аъттын соодуунун байдалын кайыын
билип алыр силер?
б) Дерлернин янзы-буру
хевирлерин аданар
в) Соодуг таарышкан деп чуулду
канчап билип алыр силер?
Дуржулга солчулгазы.
Малды соодуг уезинде чемгерери.
Соодукчуга сумелер.
Моорейнин туннели. Тиилекчилерни
илередири.
Башкынын туннел созу.
Эргим оолдар, хундулуг адалар – аътка ынактар! Чарыш аъдын шилип тывары,
остурери, ажаап-кадагалаары, чарыштырары амыр эвес ажыл. Ол ёзулуг эртем-дир.
Ынчангаш силер база аъттарынар устунде алган сумелерни ажыглап, чарыштырып
турарынарны кузээр-дир мен. Аът – тыва кижинин чоргааралы, тоогузу, амыдыралы
болгай. Аътты хундуленер, аътка ынак болунар, чылгы малды остурунер.
Аъттыгда- амыр-ла, адалыгда чоргаар-ла
дээр болгай, оолдар, ачаларынар хундулеп, созун дыннап, бот-бодунарга камныг
болуп чоруурунарны кузедим. Ажыл-агыйынар демниг, арга-суменер айтыржып чорунар.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.