Исимлерде мулькиет ялгъамалары

08.12.2016 с. . Къырымтатар тили 6 сыныф

Дерснинъ мевзусы: Исимлерде мулькиет ялгъамалары.

Дерснинъ макъсады: : там маналы сез чешити акъкъында умумий малюмат берюв ве анълатувы; исимнинъ джумлелерде беджерген вазифесини косьтерип, анълатмакъ ве догъру бельгилемеге огретюв; Исимлерде мулькиет ялгъамаларынен таныштырув.

Талебелер не бильмек керек: талебелер сёз чешитлерини билип, джумлелерни догъру ; синтактик талиль этмеге кереклер; толу ве тафсилятлы джевап бермеге кереклер; джумлелер ичинде сез чешитлерини хатасыз тапып бельгилемек кереклер.

Дерснинъ типи: янъы мевзу

Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, имля лугъаты.

Иш шекиллери: агъзавий, язма.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым.Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты.Нутукъ дакъ-сы...Талебелернинъ дерске азырланувы. Эмоциональ севиеси бельгилев.

2. Эв вазифесини тешкерюв. Дефтерлернен денъишмек.

3.Янъы мевзунынъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.

Текрарлав. Медиа -тахтада чалышув.

Лугъат диктанты-2.

Шофёр, фесильген, тракторджы, Къра денъиз, къоян, къызылчыкъ, къой,Джурчи къасабасы, сансар, армут, инджир, э\ким, тильки,Арзы.

Пирнич, пирничлик, баш, башлыкъ, койдеш, йигирми беш, ватандаш, козьяш, Къарасув, ана-баба, агъа-къардаш, Акъмесджит, дыр-дыр-фатма, (асыл,япма, муреккеп, чифт,) бинъ эки юз беш.(къошма,муреккеп сез).

Оюн: «Догъру я да янълыш?»

• Бу сырада тек хас исимлер: Рефат, Кача, Аюв-дагъ, Салгъыр, эким. Догъру яда янълыш?
• Исимлер - бу предметнинъ аляметини бильдирген сёзлер. Догъру яда янълыш?
• Бу сырада ким ? суалине джевап берген сезлер: эким, талебе, ишчи, копек, чалгъыджы, эниште. Догъру яда янълыш?
• Хас исимлер – бу адамлар, айванлар, шеэр, койлер, дагълар ве озенлернинъ махсус адлары? Догъру яда янълыш?
• Джыныс исимлер кичик арифнен язылалар. Догъру яда янълыш?
• Сезлер сырасында исимлер асылында ёкъ: язды, окъуды, сызды, сары, айры, татлы, тюрлю.

Догъру яда янълыш?

Тахтада берильген сёзлерни окъунъыз. Не коресинъиз?

козьлюк

мейвалар

чипче

козьлюклер

чанта

чипчелер

мейва

чанталар

- Бу сёзлернинъ умумийлиги недир? (олар эписи исим ве не? суалине джевап берелер)

- Фаркъы недир? (теклик, чокълукъ)

- Сёзлер чифтлерини тизинъиз.

- Сёзлерде не денъишти? (ялгъама)

- Экинджи директеки сезлерде ялгъамаларны бельгиленъиз.

- Теклик ве чокълукъ исимлер арасында насыл фаркъы бар? ( мана фаркъы, ялгъамалар къошула ).

- Хуляса чыкъарайыкъ.

Исимлер теклик ве чокълукъ сайыларда къулланылалар. Текликте къулланылгъан исимлер бир предметни анълаталар. Чокълукъта къулланылгъан исимлер бирден зияде предметни ифаделейлер. Тамырнынъ сонъки эджасы я да сеси къатты олса, чокълукъта –лар къошулыр. Тамырнынъ сонъки эджасы я да сеси йымшакъ олса, чокълукъта –лер къошулыр.

Раатлыкъ дакъкъасы.

Мен исимлерни айтам, теклик исмлерни эшиткенде турамыз, чокълукътаки исимлерни – бираз отурасынъыз. Улькелер, къалем, мектеплер, хыярлар, филь, сансар, къар, ягъмурллар, булут, куньлер.

Балалар, келинъиз берабер суаллерге джевап берейик.

Сёзлер, мана ве грамматик шекиллери джеэтинден бири бирине бенъзевине коре, айры группаларгъа, демек, сёз чешитлерине болюнелер.

Сёзлерни сёз чешитлерине айырувда, биринджиде, оларнынъ - мана хусусиетлери, яни нелерни ифаделегенлери козьде тутула.

М е с е л я: базы сёзлер предмет я да предметлик тюшюнджесини ифаделесе (адам, иш, ава, тынчлыкъ киби), башкъалары предметнинъ аляметини, ренкини, шеклини анълата (беяз, къырмызы, сары, узун.

Презентация ярдымы иле чалышув.

РААТЛАНУВ!!!

Группаларда чалышув.

Оджа эки исимни сечип группаларгъа бере, талебелер план боюнджа талиль этелер.

(къар, атлар)

Талебелернинъ презентациясы. Тахтагъа япыштырылыр.

План боюнджа талиль этелер:

Къар – исим, не?, табиат адисеси, джыныс, текликте

Атлар – исим, нелер? Айван, джыныс, чокълукъта.

Вазифе: Бу сезлерни келишлернен тюрлендиринъиз.

Сайы

Шахыс

Мулькиет ялгъамалары

мисаллер)

Ялгъамалар

Созукънен

Биткен исимлерде

Дудакъсыз эджадан сонъ

Дудакълы эджадан сонъ

Теклик

I

ана-м

ине-м

ат-ым, эв-им

мектеп — мектеб-им

дост-ум, козь —коз-юм той — то-юм

-м, -ым, -им, -ум, -ЮМ

II

ана-нъ

ине-нъ

ат-ынъ, эв-инъ,

мектеп — мектеб-инъ

дост-унъ, козь — коз-юнъ той — то-юнъ

-нъ, -ынъ, -инъ, -унъ, -юнъ

III

ана-сы

ине-си

ат-ы, эв-и,

мектеп — мектеб-и

дост-у, козь — коз-ю той — тою

-сы, -си, -ы, -и, -у,-ю

Чокълукъ

I

ана-мыз

ине-миз

ат-ымыз, эв-имиз

мектеп — мектеб-имиз

дост-у мыз, козь — коз-юмиз той — то-юмыз

-мыз, -миз, -ымыз, -имиз, -у мыз, -юмиз, -юмыз

II

ана-нъыз

ине-нъиз

ат-ынъыз, эв-инъиз, мектеп — мектеб-инъиз

дост-унъыз, козь — коз-юнъиз той — то-юнъыз

-нъыз, -нъиз, -ынъыз, -инъиз, -унъыз, -юнъиз, -юнъыз

III

ана-сы

ине-си

ат-ы, ат-(лар)-ы, эв-и, эв-(лер)-и, мектеп — мектеб-и, мектеп-( лер )-и

дост-у, козь — коз-ю той — тою

-сы, -си, -и, -ы, -у, -ю, (лар)-ы, (лер)-и

Дерсликнен чалышув

155-инджи иш. Ю.Болатнынъ макъалесинден алынгъан парчаны кочюрип язынъыз. Нокъталар ерине келишкен мулькиет ялгъамасыны къоюнъыз.

Ахмет ахай лятифелер..нен таныш олур экенмиз, коз..миз алдында юксек дагълар этег..нде ерлешкен аджайип манзаралар джанлана. Озенбашт ко..нде догъгъан, яшагъан, окъумагъа-язмагъа бильмесе де, кескин акъылнен мырзаларны, косебайларны, молла-сумалакъларны айтып кульген, „эки якъа.. бир кельмеген” факъыр шакъаджы бир адам джанлана. Халкъ агъз..нда онынъ адындан юрьген шакъа- къораталарнынъ ад;.-эсаб.. ёкъ.

Ахмет ахай догъгъан ер..ни догъру косьтере, чюнки онынъ адынен айтылгъан бутюн лятифелер Озенбаш ко..нен багълы олалар.с

Аякълар..нда баш пармагъ.. атылып чыкъкъан чарыкъ, уст..нде къыркъ ямавлы джуббе, баш..нда йыртыкъ къалпакъ. Кимерде эшек, кимерде ат уст..нде, базан джаяв-джалпы. Бугунь токъ, ярын ач. Эльбет, Ахмет ахай факъыр эди.

Дерсни нъ нетиджеси. (Агъзавий чыкъарыла+ чырайчыкълар)

Эв вазифеси:

156–нджи иш. Берильген сезлерни мулькиет ялгъамаларынен тюрлендирип, джумлелер тизинъиз.Къайдениэзберден бильмек.

Баалав.