Исимлернинъ келишлернен тюрленюви. Саиплик келиши

13.01.2017 с. Къырымтатар тили 6 сыныф..

Дерснинъ мевзусы: Исимлернинъ келишлернен тюрленюви. Саиплик келиши.

Дерснинъ макъсады: там маналы сез чешити акъкъында умумий малюматны текркрлав; исимнинъ джумлелерде беджерген вазифесини косьтерип, анълатмакъ ве догъру бельгилемеге огретмек; исимлернинъ келишлернен таныштырув.

Талебелер не бильмек керек: талебелер сёз чешитлерини билип, джумлелерни догъру ; синтактик талиль этмеге кереклер; толу ве тафсилятлы джевап бермеге кереклер; джумлелер ичинде сез чешитлерини хатасыз тапып бельгилемек кереклер.

Дерснинъ типи: текрарлав, янъы мевзу

Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, имля лугъаты.

Иш шекиллери: агъзавий, язма.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым.Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты.Нутукъ дакъ-сы...Талебелернинъ дерске азырланувы. Эмоциональ севиеси бельгилев.

2. Эв вазифесини тешкерюв. Дефтерлернен денъишмек.

3.Янъы мевзунынъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.

Текрарлав. Медиа -тахтада чалышувДефтерлеримизде бугуньки кунюни язамыз

Январьнинъ он экиси.

Сыныф иши.

Вазифе: (Эки талебе тахтагъа чыкъып чалышалар ве язувны анълаталар).

Сёзлерни насыл язамыз? Насыл теляффюз этемиз?

Яхшы,озен, тербиели, инсан, абиде, манзара, ребер, чокъракъ, кезинти,юрт,ава,ель, ат.

( ким? не? -сезлерни айырмакъ ве анълатмакъ).

Суаллер: Бу сезлер насыл суалине джевап берелер? Оларны мумкюн денъиштирмек я да екъ? Насыл суаллерге джевап берелер? Бу суаллер ненинъ муаллери? Демек, насыл мевзу устюнде чалышаджамыз? Догъру...

Текрарлав.

Баш келиш исимнинъ джумледе, эксерий алларда, муптеда вазифесини беджерген шеклидир. Баш келишнинъ махсус ялгъамалары олмай. Демек, баш келиштеки исим ким? я да не? суаллерине джевап бере ве джумледе, эсасен, муптеда вазифесини беджере.

Меселя: Анифе кене бир озю къалды. (Ю.Б.) джумлесинде баш келиште олгъан исим Анифе ким? суалине джевап бере ве джумледе муптеда олып келе.

Баш келиштеки исим джумледе даа хитап: Эмшире, тездже олунъыз, манъа ярдым этинъиз...(У.Э.); тамамлайыджы: Мен балыкъ тута эдим; айырыджы: Къолунда алтын саат бар эди; хабер: Биз энди секизинджи сыныф талебелеримиз. (Дж. А.) ола билир.

Исимнинъ джумледе башкъа сёзге олгъан мунасебетини ифаделеген грамматик шекиллерге келишлер дейлер.

Къырымтатар тилинде алты келиш бар: баш келиш, саиплик келиши, догърултув келиши, тюшюм келиши, ер келиши, чыкъыш келиши.

Исимлернинъ келишлернен денъишювине тюрленюв дейлер.

Келишлернинъ умумий схемасы

Келишлернинъ

адлары

Келиш

ялгъамалары

Суаллер

Мисаллер

Баш келиш

—

ким? не?

иш, ат, ун, ер

Саиплик келиши

-нынъ, -нинъ

кимнинъ? ненинъ?

ишнинъ, атнынъ, уннынъ, ернинъ

Догърултув келиши

-гъа, -къа, -ге, -ке

кимге? неге? къаерге? къайда? не вакъыткъа?

ишке, аткъа, унгъа, ерге

Тюшюм келиши

-ны, -ни

кимни? нени? къаерни?

ишни, атны, унны, ерни

Ер келиши

-да, -де, -та, -те

кимде? неде? къаерде? не вакъыт?

иште, атта, унда, ерде

Чыкъыш келиши

-дан, -ден, -тан,

-тен

кимден? неден?

къаерден? не вакъыттан?

иштен, аттан, ундан, ерден

Оджанынъ анълатмасы.САИПЛИК КЕЛИШ

Вазифе: Метштк окъунъыз. Кимнинъ? ненинъ? суаллеринеджевап берген исимлерни сечип язынъыз. Бу исимлер насыл мананы ифаделейлер. Ялгъамаларнынъ имлясына эмиет беринъиз.

Баарьнинъ аджайип куньлеринден бири эди.сКунешнинъ атешли шавлелери, ягъмур киби, ер юзюне ягъып, уйле мааллеринде этрафтаки бутюн дагълар ве къырлар акъчиль тумангъа бурюнди. Сыджакънынъ тесиринден къушлар биле шенъ сеслерини кесип, чегер чалылары тюбюне гизлендилер. Бу тынчлыкъта, айненилер киби, чёль теренликлеринден гъамлы къавалнынъ къайгъылы эзгилери эшитильди. Бу давуш эп якъынлашты ве сонъра бирден тынып къалды.

(Ю. Болат)

Саиплик келиши бир де бир предметни шу келиштеки исимден анълашылгъан предметке аитлигини, менсюплигини ифаделей. Саиплик келишиндеки исим кимнинъ? ненинъ? суаллерине джевап берип, джумледе айырыджы вазифесини беджере.

Зареманынъ китабы эвде къалгъан. Юксек селъбилернинъ ве кевдели эменлернинъ тёпелери къарнен орътюлъген...(ША.)

Саиплик келиши эдебий тильде -нынъ, -нинъ ялгъамалары вастасынен ифаделене: Алиханов тирсеклерини кичкене масанынъ кенарынатиреди. (IIIА.) Сонъра, яшбаланы бакъкъан киби, эр бир фиденинъ осюви ичюн, къайгъырув башлай. (ЧА.)

184–юнджи иш. Аталар сёзлерини кочюрип язынъыз. Саиплик келишининъ ялгъамаларыны къайд этип, ифаделеген маналарыны изаланъыз.

1. Ишнинъ семереси инсаннынъ эмегине багълы.

2. Къыз бала эвнинъ чырагъы.

3. Язнынъ куню къыш беслер.

4. Ишлегеннинъ иши битер,

Ишсизнинъ куню кетер.

Раатлыкъ дакъ.

Яза, яза болдурдыкъ

ерлеримизден турдыкъ

сагъгъа, солгъа айланып

еримизде секирдик.

секирдик, секирдик,

еримизде тынчландыкъ.

Чечеклерге, мен бакъам,

къапугъа мен айланам,

анда–мында айланып,

Яваш ериме отурам.

отурам ве раатланам! (+ раатланув презентациясы)

185–нджи иш. Метинни кочюрип язынъыз. Саиплик келишинде кельген исимлерни, джумле азасы оларакъ, талиль этинъиз.

Ойле олды ки, меним яшлыкъ девримнинъ бир къач йылыф, бахтыма, чынънынъ, ногъай бейитлерининъ, „Эдиге”, „Чорабатыр” киби халкъ дестан ларынынъ къуюсы олгъан Мангъыт ве Чонгъарнынъ Семен, Буюк Ас, Бойкъазакъ, Къарткъазакъ, Къышкъара киби, энъ чет-буджакъ койлеринде кечти.

Эр бир къафиели бейитнинъ, эр бир манзуменинъ, шиир ады ташымагъа акъкъы олмагъаны киби, эр бир чынънынъ да, бедиий, акъикъий чынълар сафына кирмеге акъ къазанмагъаныны мен анджакъ 1925 сенелери анъладым.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ Озь гъамы, озь бахты бар.с Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ Озь деври, озь вакъты бар.

(Э. Шемьи-заде)

Саиплик келиши мана ве шекиль джеэттен эки тюрлю: бельгили ве бельгисиз ола.

1.Келиш ялгъамалары (-нынъ, -нинъ)нен ифаделенип, бир предметнинъ башкъа белли бир предметне аитлигини бильдирген шекильге бельгили саиплик келиши дейлер.

М е с е л я : коюмизнинъ багъчасы, пенджеренинъ джамы киби.

Адам адлары (Ибраимнинъ пальтосы), белли предметлерни анълаткъан исимлер (эвдеки масанынъ аягъы, азбардаки терекнинъ пытакълары), -лар, -лер ялгъамалары къабул этип, чокълукъ манасыны ифаделеген исимлер (ишчилернинъ яшайышы, оджаларнынъ бири), саиплик келишинде олгъан исимнен мулькиет ялгъамасы къошулгъан исим арасында башкъа сёз кельгенде (язнынъ пек сыджакъ вакъты, шеэрнинъ белли адамлары), адетте, бельгили саиплик келишинде къулланылыр.

2. Саиплик келишиндеки исим, ялгъамасыз къулланылгъанда бельгисиз саиплик келиши мейдангъа келир. М е с е л я : бааръ ели, танъ ярыгъы киби. Бельгисиз саиплик келишиндеки исим озюнден сонъ кельген исимнен мана ве грамматик джеэтинден пек сыкъы багълана ве олар арасына башкъа сёз кирсетмек мумкюн олмай. Эсасен, абстракт исимлер (акъыл байлыгъы, гонъюлъ истеги), вакъыт манасыны бильдирген исимден эвель кельген исимлер (юкъу вакъты, танъ маали, сааръ вакъты), башкъа предметнинъ алямети оларакъ кулланылгъан исимлер (йипек къурту, ватан севгиси) бельгисиз саиплик келишинде къулланылыр

л ар.

189

Дерснинъ нетиджеси. Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

1. Насыл мевзунен таныш олдыкъ?

2. Нени огрендинъиз?

3. Насыл къыйынлыкъларгъа оградынъыз?

4. Нени анъламадынъыз?....

Эв вазифеси: (оджанынъ анълатмасы) 186– ынджы иш. Нокъталар ерине уйгъун кельген исимни язынъыз. (-нынъ, -нинъ).

Баалав.

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Саиплик келишинен кельген исимлернинъ ялгъамаларыны къайд этинъиз.

Яшайышта эр чагънынъ

Озь гъамы, озь бахты бар.

Эр тедбирнинъ, эр ишнинъ

Озь деври, озь вакъты бар. (Э. Шемьи-заде)

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

Мустакъиль вазифе.

Ашагъыда берильген метинни окъуп, мектеп сёзюни сечип алынъыз. Бу исимлерге суаллер къойып, ялгъамаларны къайд этинъиз.

Коюмизде янъы, юксек бинада мектеп ерлешкен. Мектепнинъ багъчасы ве спорт мейданы бар.

Балалар эр кунь мектепке баралар. Мектепни биз эпимиз севемиз. Мектепте окъумагъа, язмагъа огренемиз. Мектептен сонъ эвде ана-бабамызгъа ярдым этемиз.

• инджи иш.

182-нджи иш. Ашагъыда берильген кочьме маналы сёзлерге баш келиште исим къойып, фразеологии ибарелер язынъыз.

корюшюв

сыджакъ

агъыз

ачты

План- конспект

Мевзу: Исим .Исимлернинъ морфологик талили.

Макъсат:

1.исим акъкъында бильгилерни зенгинлештирюв; исимнинъ грамматик категорияларыны компьютер программасынен пекитюв;

2.талебелернинъ агъзавий ве язма нутукъларыны инкишаф эттирюв;

3. тилимизге меракъ,севги ве урьмет дуйгъуларыны ашламакъ;

Донатув:

интерактив тахта,презентация, компьютер программасы,дерсликлер

Дерснинъ чешити: бильгилерни пекитюв дерси

Дерснинъ кетишаты

• Тешкелий анъ.

А) танышув (талебелер ресим алалар(ким? не? группасына болюнелер)

Б) оджа мевзу ,макъсатны илян этип, дефтерлерге санны,мевзуны яздыра.

2. Лугъат иши (тапмаджалар иле, талебелер джевапларны дефтерге язалар)

(Тапмаджалар)

1.Агъачларны о парлай,

Пытакъларны шарт догърай,

Агъзы эр шейни кесе,

Тишсиз,тильсиз бир косе( балта)

• О башынен мых къакъа,

Сонъ тез ятмагъа бакъа.(чёкюч)

3.Агъзы толу тиши бар,

Багъчаларда иши бар (пычкъы)

4.Акъ сандыгъым ачылды,

Ичинден нур сачылды ( кунеш)

5 Акъшам олса,корюнир,

Саба олса джоюлыр(ай).

6.Кетсе кельмез,

Ёрулмакъ бильмез.( ель)

Оджа: Бу сезлер насыл сез чешитине кире? (исим)

- Исим деп насыл сез чешитине айтамыз? Суаллери?

исим

Не?

Ким?

Ана китап

Талебе дефтер

Оджа сыгъыр

Оджа: Насыл исимлерни билесинъиз?

исим

Джыныс

Хас

къызчыкъ Алиме

озен Салгъыр

шеэр Джанкой

Оджа: Исимлер сайысына коре насыл олалар?

исим

Чокълукъта

Текликте

( ялгъамасы ёкъ) - лар ,- лер

Оджа: Исимлер даа келишлернен тюрленелер, къана ,айтынъыз насыл келишлерни билесинъиз?(слайд с появлением)

Баш к. ким ? не? Саиплик к. Кимнинъ? Ненинъ? Догърултув к. Кимге? Неге? Тюшюм к. Кимни? Нени?Ер к. кимде? Неде? Чыкъыш к. Кимден? Неден?

Оджа: Исимлерге даа насыл ялгъамаларыны къошамыз?

(Мулькиет ве хаберлик ялгъамалары)

Мулькиет

Хаберлик

джа

I

Мен оджам

Меним оджам

Сен оджасынъ

II

Сенинъ оджанъ

III

О оджадыр

Онынъ оджасы

Текликте ве чокълукъта

Оджа: Джевапларны умумийлештирип ( рус тилинде бу ялгъамалары олмагъаныы айта)(фенлерара багъ)

Группаларда иш

Берильген сезлерни мулькиет ве хаберлик ялгъ. кельген сезлерни айырмакъ. ( «Ким» группасына (хаберл.ял) «Не» гр.(мулькиет ял.)

Ана тилим, оджадыр, умютим, талебедир, достунъ,ватандыр, китаптыр, чантасы, койдешим, багъчевандыр,бабам, агъадыр, къардашым,

китабым, аляджысынъ.

Физминутка

Оджа: Энди исе кечкен мевзуларгъа эсасланып исимлерни талиль этеджекмиз. Бу талильге морфологик талиль дейлер.

Ана тилимиз дюльбер ве зенгин.

Тилимиз - исим,не? джыныс,баш келиште,1шахсы чокълукъта, -имиз мулькиет ялгъ.

Тильни бильген - илимни ачар.

Илимни - исим,не? джыныс,тюшюм келиште,текликте

Компьютер программасынен чалышув

Джумле тизмек, 1 исимни морф.талиль этмек.

Пекитюв.

• вазифе

Аталар сезлерини топламакъ ве исимлерни къайд этмек;

Тиль акъыл теразесидир.

Китап-бильги анахтары.

Илим акъыл чокърагъыдыр.

Тилини джойгъан илини джояр.

• вазифе

Д ерсликнен чалышув.

167 иш С.75

Оджа талебелернинъ дикъкъатыны 75саифедеки ресимге джельп эте.

«Гедже» шииринден ким энъ чокъ исим тапар? Группалар чалышалар.

Оджа эки исимни сечип группаларгъа бере, талебелер морфологик талиль этелер.(чёльде,къушчыкъларнынъ)

Талебелернинъ презентациясы. Тахтагъа япыштырылыр

Рефлексия

Масал «Исим»ханлыгъында

Баалав.

Эвге вазифе: исим мевзусында кроссворд азырламакъ.