Конспект урока: Элдарилав "Хъуру-хъара"

Элдарилав «Хъуру-хъара»

Малъиялъул мурад:

1.     19 г1асруялъул ахиралда  мискинал маг1арулазе т1адчаг1азул  бук1араб зулму ц1алдохъабазе рагьи. Коч1ол роцен ва аллитерация батизе ругьун гьари.

2.     Г1адатаб анализалъул кумекалдалъун  поэзиялда  гъорлъе раккизе лъималазда малъи.

3.     Цересел обществиял гьоркьолъабазе къимат кьезе лъимал ругьун гьари, г1умруялъул т1адег1анлъи лъималазда бихьизаби.

Дарсил ин

I.                         Дарс байбихьила рокъобе х1алт1и т1убан бугищали хал гьабиялдасан. Хадуб цо нухалъ пасих1го ц1алила  «Бечедал чаг1азде» абураб кеч1,  киназго цадахъ. Цинги 3-4 ц1алдохъан вахъинавила  «Т1абиг1ат берцинаб жо» абураб кеч1 рек1ехъе рик1к1ине. (Дарсидаса хадуб зачет х1исабалда киназдаго рек1ехъе  рик1к1инабизе гьебги тун, ц1ияб темаялде рач1ина).

II.                         Учителас тема раг1изабила: Жакъа нилъеца малъизе буго  Ругъжаса  Элдариласул  «Хъуру-хъара» абураб кеч1.

Элдарилав Инхоса Г1алих1ажиясдаса 1-2 соналъ гьит1инав вук1ана. Гьев гьавун  вуго 1847 соналъ, хун вуго  поэт г1умруялъул 37 сон балеб ригьалда.

Гьесие йокьун йик1ана Ч1охъа  бечедаб кьибилалъул яс. Гьелъие гьевги рух1г1ан вокьулев вук1ун вуго. Амма мискинав коч1охъанасе   яс кьезе  бечедаб тухум разилъун гьеч1о. гьесдаса жидерго яс ят1а гьайизе  т1ок1аб лъик1аб рес батун гьеч1о гьезда, загьру кьун , гьев ч1вай гурони. Гьеб рик1к1уна цо г1илла лъун.  Амма аслияб г1илла бук1ана  Кочхюралдаса Саг1идил берал рахъизе г1адаб-Аваристаналда поэтасул тавуш ин, гьес т1адчаг1иги бечедалги коч1олъ х1инкъич1ого какулел рук1ин. Жал какарал куч1дул ах1улилан, гьелго т1адчаг1азин Г1анхил Маринилги к1ал букъун бук1араб.

Пасих1ал куч1дул  гьаризе гуребги , Элдариласул гьунар  бук1ана ц1акъго берцинаб гьаракь –бакъаналда гьел ах1изеги.

Цох1о жакъа малъулеб кеч1алдасан бихьула нужеда гьесул коч1ол раг1аби  г1ужда щолел рук1араб куц. Гьеб кеч1 гьабун буго Элдарилас живго хвелалде 4 соналъ цебе, ай 1880 абилеб соналъ.

III.                        Коч1ол темабазе  ва рич1ч1изе зах1матал раг1абазе баян кьела  учителас: Араб г1асруялъул 80 абилеб соназ маг1арул росабалъе, округалдаса округалде  гьакил шагьранухал рахъиялда т1ад  г1емераб зах1мат кьуна. Къородехун, Ч1охъе ва Сугъралъе шагьра бахъиялда хурхун гьабураб кеч1 буго гьаб. Бечедал чаг1иги х1акимзабиги парахат рокъорги тун, нух бахъизе рахъинарула  мискинзаби. Г1адатал г1адамал х1акъир  гьарун, гьезда абулеб бук1ун буго бечедаз «хъуру-хъара»-йилан. Элдарилас коч1олъ рехсон руго х1акъикъиял г1адамал:

Эхул Г1амирхан -  К1к1уядаса мискинчи;

Къулаг1илав -  К1к1уяда росдал бегавул;

Г1уртан – наибасул кумекчи;

Айтамир – Гъуниб округалъул наиб;

Жамалудин – наибасул секретарь;

Г1али – Къулаг1иласул г1ел (кумекчи);

Ч1ух1би  - росабазул судиял;

Г1анада – бак1алъул ц1ар;

Бец1къварилъи-къородесезул къварилъиялда ц1ар.

Нужецаго цебеч1ензабеха, гъоркь бухъардилеб лъар-г1ор бугеб къварилъухъан цох1о х1осаз, газа-белалъ ва гьец1окъалъ кьуруги г1анлъун, шагьранух бахъизе бук1ун батилеб зах1малъи.

IV.                      Учителас кеч1 пасих1го ц1алила.  Лъималазда т1адкъала х1исаб гьабизе поэтас лъил мурад ц1унулеб бугебали  ва лъида тункизабулебали.  Цинги  гьикъила:

-Коч1ол раг1аби лъида х1унчулел?

- Поэтасул рек1ел ц1айи  лъидехун бугеб? (Лъималазе бит1аравб жаваб кьезе зах1малъани , учителас цоги нухалъ дагьабги мух1канго текст ц1алила.

V.                       Баян  кьовул ц1али г1уц1ила: Ц1алдохъаби т1амила т1оцебесеб куплет ц1ализе жидеего ва т1адкъала: х1акимзабазул к1алдисан , гьез т1амурав г1ел  г1адин, поэт к1алъалев вуго  мискинабаздехун. Мискинзабаздехун гьабулеб гьеб хит1абалда  гъорлъ руго Элдарилав бечедазда т1ад велъулев вук1ин бихьулел, гьел г1ад гьарулел раг1аби. Гьез т1убанго бакъалда лъазабулеб буго мискинзабазе гьабулеб зулму-х1ал).

-Сундалъун гьеб бихьулеб? (Рет1ине хьитал гьеч1ел чаг1и, х1ат1ида г1иц1го, нухал рахъизе рахъинарулел руго).

-Щай ва лъие нухал рахъизе мискинзаби т1амулел ругел? (2-3 куплеталги ц1алун, ц1алдохъабаз ч1езабила: Гъунире ва нахъе хьвадизе х1акимзабазе г1ат1идаб шагьра къвариг1ун буго).

_жидее нухал рахъизе халкъ бахъинабулел кина-кинал т1адчаг1и  коч1олъ рехсон ругел? (Айтамир, Г1уртан, Жамалудин, Г1али, ч1ух1би). 4-6 куплетал ц1ализарила ва гьикъила:

-Рехсарал х1акимзабаз щал рахъинарурал нухал рахъизе? Щал г1дор тарал? (Бечедал г1одорги тун, т1олго мискинзаби).

-Бечедаздехун х1акимзабазул кинаб бербалагьи бугеб? (Х1урматги гьабун, кепалда тола).

-Нухде рахъинч1ел мискинзабазе щиб гьабулеб? (Г1ак1адай г1абаси бахъула).

 Учителас баян кьела: г1абаси доб мехалъ к1удияб бечелъи бук1анилан. Цо шагьиялде гурдеялъе ххам щолаанилан. Ункъго гурде букъизе г1ураб ххам босизег1анасеб г1арац г1ак1аде кьезе мискинчиясул рес киб бук1араб?! Жалго гьел гьединаб г1арац бук1арабани, хохораб рат1лилъ, х1ат1ида г1иц1го нухде рахъинароан.

-Бахъараб г1ак1а лъил чантинибе унеб бук1араб?

-Мискинзабаздехун т1адчагй1азул кинаб бербалагьи бук1араб? (Зулмуялъ х1алт1изе рит1и ,  хъуру-хъараян т1ад релъанхъи).

-Ресукъал зах1матчаг1азул рахъ поэтас кколеб бук1ин ва гьев гьезда гурх1и кинал раг1абаз бихьизабулеб? «Дур хьитал гьеч1олъи гьазда лъаларин», «мискинзаби», « пакъирзаби»).

-бечедазде бугеб жиндирго ццин ва рокьукълъи кинал раг1абаздалъун поэтас загьир гьабун  бугеб? («нахъа рукъ кутакал», «залимзаби», «гарбал рицатал», «г1упал рехи»).

-лъие диван гьабизе данделъулел ч1ух1би?

-щиб х1укму гьез къот1улеб? (Нухде инч1езда г1абаси бахъизе).

-бечедалги унарин нух бахъизе. Гьезие щиб х1укму ч1ух1буз гьабулилан Элдарилас бицунеб бугеб? (Бечедаз гьезие рищваталъе ч1аг1а кьола гьоркьо-гьоркьоб. Гьелги парахат г1одор  тола).

-Доб мехалъ х1акимзаби лъица тарал чаг1и рук1арал? (Бечедал чаг1аз).

VI.                             Рокъобе кьела кеч1 рек1ехъе лъазабизе.