Материалы для самостоятельной работы (часть1)

МАТЕРИАЛЫ для

самостоятельной работы

студентов

ФОНЕТИКА

Тема: «Къарачай-малкъар фонетиканы къысха тарыхы»

Тема бла байламлы соруула

1.     Бирси лингвистика предметлени араларында фонетиканы оруну.      

2.      Къарачай-малкъар фонетиканы сегмент эм суперсегмент ёлчеулери.

3.     Сегмент ёлчеуле: тилни тауушлары.

4.     Суперсегмент ёлчеуле: сёзню бёлюмю, басым, интонация.

5.     Къарачай-малкъар тилде тауушланы артикуляция характеристикалары.

6.      Ачыкъ эм къысыкъ тауушла, аланы бир бирден башхалыкълары.

Тема бла байламлы ишле

                  1-чи иш. Бу заталаны толу ангылатыгъыз:

1)                тауушну кючю;

2)                тилни органлары;

3)                тилни тауушларыны акустика, физиология эм лингвистика жаны бла тинтиулери.

2-чи иш. Точкаланы орунларына керекли харфланы сала жазыгъыз, ала бла айтымла къурагъыз.

Мын…ан, ч…гюч,  мен…ен,  эс…ертиу,  ж..ген,  жа…ет,  жорт…ул, бишл…къ, факъ…рачы, чы…ыр, та…бла,  къа…лы, тат…ун, кю…лю, сюр…ню, жырлай…ла, ойнай…ла,чертле…к, эрт…нлик.

3-чю иш. Ачыкълары барысыда эринлиле болгъан 15 сёз жазыгъыз. Алада базыкъларын, назиклерин, кенглерин, тарларын ачыкълагъыз.

4-чю иш. Ачыкълары барысыда базыкъ эринлиле болгъан сёзлени бла ачыкълары барысыда назик эринлиле болгъан сёзлени айырып жазыгъыз эм ала бла айтымла къурагъыз.

Улоу, тоноу, тютюн, кюнлюм, къурум, кюмюш, шукур, чюйютлю, бютюн, оноу, тюйюш, бурун, къундуз, юлюш, кюзгю.

8-чи иш. Айтымлада сёзлени керекли харфларын салыгъыз. Белгиленнген сёзлени бёлюмлеге юлешип жазыгъыз.

1. Иги ишлегенни ким да сю…рикди. Иги къатын ийнени ийнек этер (н.с.), 2. Ауругъа…а – кийик саулукъ, жет…ен къызгъа – чилле жаулукъ (н.с.). Адамлагъа жаулукъ угъай, шу…хлукъ, къарындашлыкъ керек…и. 3. Чал сакъаллы къартла ныгъышда олтура…ла. Кырдыкны чал да, къурутуп жый. 4. Къол ичи бла с…чукъ келеди. Ауругъан жерден къол кетмез. (н.с.). 5. Алийни чам аты Кушады. Шамильни аты арып, баралмай тохтады. 6. Малланы  жайлыкъ…а сюрдюле. Жашла тирлиги жы…лгъан сабанны сюрдюле. 7. Хызир энди атасындан-анасындан башха жашайды. Сен…ен башха, ол ишни тынг…лы этерик тю…лдю.

9-чу иш. Точкаланы орунларына керекли харфланы сала жазыгъыз. Сингармонизмни жоругъуна бойсунмагъан сёзле бар эсе, аланы табып тюз жазыгъыз.

Жаз кесини эркинлигин къо…уна алып башлагъанды. Желчик ариу шош къагъа эди. Кюн да къыздыргъандан къыздыра эди. Кюндюз эрите кече уа бузлата эди. Эр…ен бла къулакълагъа ёзенлеге тюзлеге мы…ы туман ж…йыла эди. Кю…ю кюн узуну баргъан с…чукъну шорхулдагъаны эш…иле эди. Колхозла жаз саба…га хазырлана эдиле. Аланы тауушлары болгъа…ы зынгырдата эди. Хар не да къууанчлы жаз бла саламлашады. Жаз хар кимге да къууанчды артыкъсыз да сабийлеге.

10-чу иш. Айтымланы, скобкалада сёзледен келишмегенлерин кетере, белгиленнген сёзлени бёлюмлеге юлешип жазыгъыз.

1.Биз кюз артында колхозну терек бахчасында (къозла, къозула) жыйгъанбыз. 2. (Къузгъуннукъу, къундузнукъу) – энчи, бёрюнюкю ортакъ (н.с.). 3.Къолан къунажин (желим, желин) сала башлагъанды. 4. Къурутулгъан (дугъумадан, дугъумдан) этилген чайны ийиси ариу болады. 5.Адамла аны тёгерегине (басылдыла, басындыла). 6.Жашла бассейнде жууунургъа (абонент, абонемент) алгъандыла.

11-чи иш. Сёзлеге жалгъаула къошуп жазыгъыз. Ала бла айтымла къурагъыз.

Ариу, жай, жол, кёз, будай, арпа, эртте, алтын, кертме, стол, бет, аякъ, боран, къолан, кюзгю, тулукъ, женгил, зынтхы, жан, чал, тай, суу.

12-чи иш. Бир-бирден башхалыкълары жланда о-ё, ы-и, у-ю ачыкълада болгъан сёзле жазыгъыз.

Сёз ючюн: къол-кёл, туз-тюз.

13-чю иш. Берилген сёзлени ахыр харфлары бла сёзле къурагъыз.

Сёз ючюн: керил – ликбез – зыраф – федуга.

Таш, таян, жаp, китап, тил, бурун, киши, ана, къанга, дерслик, байлам, жашау, быйыл, къууанч, тюйме, жоннгурчха, сабанчылыкъ, алгъыш билим, тиширыу, къыйынлыкъ, саулукъ, кийим.

 14-чю иш. Берилген сёзлени бир харфын тюрлендирип, жангы сёзле кхурагъыз.

Сёз ючюн: батдыр – сатдыр.

Терек -…, тан…, къарын - …, сапын - …, табакъ - …, челек - …, бай - …, сат - …, чабып - …, ташлы - …, соз -…, къаш -…, ачыкъ - …, эшик - …, арыкъ - …, азыкъ - …, сабыр - …, кюн - …, къан - …, сал - …,табын - … .

15-чи иш. Берилген сёзлени халатларын тюзете жазыгъыз.

Улёкъу, ашхы, жаланчакъ,  стауат, эртенлик, тюкеннен, мыннан, элтмейле, кетмейле, къаллы, жыяу, тыякъ, букече, чокъракъ, рыпыс, тюкеннен, эрттен, чынтты, чепген, тамбыла, жыякъ,сапран, эскертме, тасчыкъ, топракъ, седре, жумшакъ.

16-чы иш. «Ю» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эм ала бла айтымла  къурагъыз. Орус  тилде «Ю» таууш бла тенглешдиригиз,  айтылыуда башхалыгъын ангылатыгъыз.

17-чи иш. «Ё» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эм ала бла айтымла  къурагъыз. Орус  тилде «Ё» таууш бла  тенглешдиригиз,  айтылыуда башхалыгъын ангылатыгъыз.

 18-чи иш. «Э» » таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эм ала бла айтымла  къурагъыз. Сёзню ортасында «э» таууш къалай жазылгъанын кёргюзтюгюз эм ангылатыгъыз.

19-чу иш. «НГ» тауушу болгъан сёзлени жазыгъыз. Ала бла айтымла къурагъыз.

20-чы иш. «КЪ» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эм ала бла айтымла  къурагъыз.

21-чи иш. «ГЪ» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эм ала бла айтымла  къурагъыз.

22-чи иш. Точкаланы орунларына керекли харфланы сала жазыгъыз. Белгиленнген сёзлени фонетика жаны бла тинтигиз.

Таб…гъат бизни байлыгъыбызды. Байлыгъын а, адам сакълагъан этеди. Адамла табийгъат…ан кёп зат аладыла, алай артха уа зат да къайтармай…ла. Таб…гъат адамгъа уллу саугъа бергенди – ол жашауду. Аны себепли, хар инсан да кеси аллына таб…гъатны тереклерин, с…ларын таза сакъларгъа керекди. Таза ариу хауа бла солугъа…ы не багъасы барды?! Аллах бизге кёп иг…лик береди, биз а ол иг…ликни сакъларгъа керекбиз!

23-чю иш. Сёзлени бёлюмлеге юлешип жазыгъыз. Кесигиз сайлагъан беш сёз бла айтымла къурагъыз.

Госта, бегент, богаз, балхам, билезик, бууулдакъ, бостан, минтеу, бычыл, къалкъан, желкен.

Литература

1.     Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. - Черкесск: Ставропольское книжное издательство, 1963.

2.     Будаев А.Ж Система фонем современного карачаево-балкарского языка. - Нальчик: Эльбрус, 1968.

3.      Будаев А.Ж. Малкъар фонетика эм аны окъутууну методикасы. - Нальчик, 1985.

4.      Грамматика карачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

5.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

6.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

7.     Гузеев Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил. 1-чи кесеги. -Нальчик: Эльбрус, 1998.

8.     Гузеев Ж.М. Карачаево-балкарская фонетика.- Нальчик: Издательство КБНЦ РАН, 2009. -240с.

9.     Грамматика карачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

10. Толгурова А.З. Современный карачаево-балкарский язык. Часть 1. – Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2002, - 30 с.

11. Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Сборник упражнений. - Нальчик: Каб.-балк. ун-т, 2011, -31с.

12. Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Метод. рек. для студ. неспец. отд.. - Нальчик: Каб.-балк. ун-т, 2012.

Тема: «Къарачай-малкъар тилде сингармонизмни жорукълары»

Тема бла байламлы соруула

1.     Сингармонизм деп биз неге айтабазыз?

2.     Сингармонизмни ненча тюрлюсю болады, анга юлгюле келтиригиз?

3.     Къарачай-малкъар тилде сингармонизмге бойсунмагъан жалгъаула эм сёзле.

4.     Сингармонизмни тынгылауукъ эм эрин тюрлюсю къаллайла боладыла?

Тема бла байламлы ишле

1-чи иш. Сингармонизмни жоругъуна бойсунмагъан жалгъауланы эсигизге тюшюрюгюз, аланы хар бири бла 5 сёз къурап жазыгъыз.

2-чи иш. Сёзледе сингармонизмни жоругъуну бузулууу къайсы къысыкъла бла байламлыды.

Жашил, жилян, чиммакъ, ажир, къызчыкъ, жилямукъ, алим, кишиу, эти, жалынчакъ, минчакъ, къууанчлы.

3-чю иш. Сингармонизмни жоругъуна кёре, точкаланы орунларына –ыу,  -иу, -юу, -уу аффикследен бирин жазыгъыз.

Къар…суз адам, къызны сюзюл…ю, тат…ун кёр, таш…л бошалды, эж…лю жыр, суу клтир…чю къыз, къркъ…лу, чаб…лукъ этди, ач..лу адам, эриш…ню адамлары, гыл…ну баласы, къар…ун биледи.

4-чю иш. Сингармонизмни жоругъуна бойсунмагъан жалгъауланы эсигизге тюшюрюгюз, аланы хар бири бла 5 сёз къурап жазыгъыз.

5-чи иш. Сёзледе сингармонизмни жоругъуну бузулууу къайсы къысыкъла бла байламлыды.

Жашил, жилян, чиммакъ, ажир, къызчыкъ, жилямукъ, алим, кишиу, эти, жалынчакъ, минчакъ, къууанчлы.

6-чы иш. Сингармонизмни жоругъуна кёре, точкаланы орунларына –ыу,  -иу, -юу, -уу аффикследен бирин жазыгъыз.

Къар…суз адам, къызны сюзюл…ю, тат…ун кёр, таш…л бошалды, эж…лю жыр, суу клтир…чю къыз, къркъ…лу, чаб…лукъ этди, ач..лу адам, эриш…ню адамлары, гыл…ну баласы, къар…ун биледи.

7-чи иш. Сингармонизмни жоругъу бёлюмлерини биринде бузулгъан сёзлени бла жалгъауларында бузулгъан сёзлени айырып жазыгъыз.

Гергоклары, Кючюклары, ання, аття, жетал, сенича, эшекча, садакъ, чолакъ, жилямукъ, жетдирал, сандыракъ, тауукъ, кёксыман, жашилсыман, чркъуракъ, чууакъ, телича,

Литература

1.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

2.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

3.      Гузеев Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил. 1-чи кесеги. -Нальчик: Эльбрус, 1998.

4.     Гузеев Ж.М. Карачаево-балкарская фонетика.- Нальчик: Издательство КБНЦ РАН, 2009. -240с.

5.     Грамматика карачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

6.      Толгурова А.З. Современный карачаево-балкарский язык. Часть 1. – Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2002, - 30 с.

7.      Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Сборник упражнений. - Нальчик: Каб.-балк. ун-т, 2011, -31с.

8.      Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Метод. рек. для студ. неспец. отд.. - Нальчик: Каб.-балк. ун-т, 2012.

Тема: «Къарачай-малкъар тилде графиканы, орфографияны эм орфоэпияны тарыхлары»

Тема бла байламлы соруула

1.     Къарачай-малкъар графиканы ангылатыу.

2.     Къарачай-малкъар алфавит, аны жарашдырыуну къысха тарыхы.

3.     Бусагъатдагъы къарачай-малкъар алфавитни кемчиликлери.

4.     Къарачай-малкъар орфографияны жарашдырыуну тарыхы.

5.      Малкъар орфографияны принциплери эм баш жорукълары.

6.      Къарачай-малкъар орфоэпияны баш жорукълары.

7.     Ачыкъланы айтылыулары. Къысыкъланы айтылыулары.

8.     Сёзлени айтылыуларыны жазылыулары бла келишмеулерини сылтаулары.

Тема бла байламлы ишле

1-чи иш. Къарачайлыланы бла малкъарлыланы тиллеринде тауушланы алышыныуларында б -  м, къ - х,  к - г,  у - ы, ё - е орфоэпия энчиликлеге сёзле жазыгъыз.

Сёз ючюн: биз-миз, къоншу–хоншу, кёзбау-кезбау.

2-чи иш. Берилген сёзлени тауушларын бла харфларын айырып жазыгъыз.

Къоян, подъезд, жаякъ, жилян, тюе, элпек, шуёх, шемшия, къая,апрель.

Сёз ючюн:Сьезд: с,ъ,е,з,д  харфла  /с/, /й/, /э/, /с/, /т/ тауушла.

3-чю иш. «Я, ё, е, ю»харфла бирер тауушну эм экшер тауушну билдирген онушар сёз жазыгъыз.

Сёз ючюн: ання, къая; ёнкюч, шуёх .

4-чю иш. Сёзлени халатларын тюзетип жазыгъыз. Алай нек жазгъаныгъызны айтып ангылатыгъыз.

Ёткюр,чакъкъыч, женгнгил, артта, кетти, баргъанла, келгенле, таппыз, туссуз, хыликгя, чыкгыр, сыпдырыл.

5-чи иш. Тамырларында нн, сс, лл, тт, пп къысыкълары болгъан  къ-м сёзле жазыгъыз. Аланы хар бири бла айтымла къурагъыз.

6-чы иш. Кесигиз сайлагъан он сёзню орфография жаны бла тинтитгиз.

7-чи иш. Берилген сёз бирлешледе сёлешиуню мадарларына къайсы тюрлюлери келишеди.

Келмейдиле – келмейле, сёлешмейдиле – сёлешмейле, артда – артта, къанлы – къаллы, онбир – омбир, ахча – ачха, эрттенбла – эрттембла, кюнлюм – кюллюм, тузсуз – туссуз,

8-чи иш. Сёзлени точкаларыны орунларына  нл – лл, т – д, к – г, нг – ннг – нгнг харфладан келишгенин жазыгъыз. Ала бла айтымла къурагъыз.

Башлат…ы, къош…лукъ, жа…ан, къа..лы, къа…а, ты…ан, ке…и, семир…и, жа…ы, са…ы, эртде…ик, ты…ылы, та…а,  ат…ан, жо…урчха, те…е.

9-чу иш. Берилген текстни фонетика эм фонематика транскрипция бла жазыгъыз.

Кюнчыгъышха бара, кёзлери толуп,

Къарай эди солдат батыш жанына.

Аны кёп кюнде мудах, къыйын жолу

Бояла келгенди къызыл къанына.

(Отарланы К.)

10-чу иш. Сёзлени алфавит жорукъ бла тизип жазыгъыз.

Ариу, ахча, абадан, ахшам, азлыкъ, ата, аскер, ажаш, анна, ачыулан, амма, арыкъ, аякъ, август, адыр, ауру, ачыкъ, асыу, артмакъ, алчы, аперим, айбат.

11-чи иш. Берилген сёзлени халатларын тюзете жазыгъыз.

Эртте, аттым, ючкюл, ёттюр, эскер, чепкен, чакъкъыч, юфкюр, мазанлы, женгнгил,тиккич, туссуз, таппыз, чакъкъыч.

Литература

1.     Будаев А.Ж Система фонем современного карачаево-балкарского языка. - Нальчик: Эльбрус, 1968.

2.      Будаев А.Ж. Малкъар фонетика эм аны окъутууну методикасы. - Нальчик, 1985.

3.       Гузеев Ж.М. О составе фонем современного карачаево-балкарского языка // Советская тюркология. - Баку, 1974.

4.       Гузеев Ж.М. Сопоставительная фонетика русского и карачаево-балкарского языка. - Нальчик, Эльбрус, 1976.

5.      Гузеев Ж.М. Основы карачаево-балкарской орфографии. - Нальчик: Эльбрус, 1980.

6.     Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998. Гузеев Ж.М. Карачаево-балкарская фонетика. Нальчик: КБИГИ, 2009.

7.     Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. Фонетика, фонология, орфоэпия. Графика эм орфография. Лексика эм фразеология. Лексикография. Учебник. Нальчик, 2011.

8.     Гузеланы Ж.М. Къарачай-малкъар тилни тинтиуню тарыхы эм проблемалары. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

9.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

10.  Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011..

11.  Кетенчиланы М.Б. Орта школда къарачай-малкъар тилни дерслеринде жазыу ишлени бардырыуну методикасы. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

12.  Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

13.  Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Метод. рек. для студ. неспец. отд.. - Нальчик: Каб-балк. ун-т, 2012.

ЛЕКСИКОЛОГИЯ

Тема: «Къарачай-малкъар тилни лексикологиясы»

Тема бла байламлы соруула

1.     Къарачай-малкъар тилде лексикологияны бёлюмлери (лексика, фразеология, лексикография, топонимика) эм аланы ангылатыу.

2.     Къарачай-малкъар тилде сёзню лексика магъаналарыны баш тюрлюлери.

3.     Бир магъаналы эм кёп магъаналы сёзле.

4.     Сёзню лексика магъанасын къурагъан затла.

5.      Бир магъаналы эм кёп магъаналы сёзле. Къарачай-малкъар тилде сёзню  кёп магъаналылыгъы.

6.      Сёзню кёчген магъаналарыны къуралыуларыны сылтаулары эм мадарлары.

7.     Метафора, аны тюрлюлери. Метонимия, аны тюрлюлери. Синекдоха.

8.      Омонимлени ангылатыу. Къарачай-малкъар тилде омонимлени тюрлюлери: а) лексика омонимле, б) лексика-грамматика омонимле.

9.      Къарачай-малкъар тилде жаратылыу жаны бла байламлыкълары болгъан омонимле эм аланы тюрлюлери.

Тема бла байламлы ишле

1-чи иш. Сёзлени окъугъуз, аланы бир магъаналыларын бла кёп магъаналыларын айырып  жазыгъыз. Кёп магъаналы сёзле бла айтымла къурагъыз.

 Ариу, жай, жол, кёз, будай, арпа, эртте, алтын, кертме, стол, бет, аякъ, боран, къолан, кюзгю, тулукъ, женгил, зынтхы, жан, чал, тай, суу.

2-чи иш. Сёз тутушла бла айтымла къурап жазыгъыз.

Сууну боюну, боюну узунду; кёлекни жагъасы, тенгизни жагъасы; хычинни ичи, малны ичи, пальтону ичи, юйню ичи; элни башы, айны башы, картофну башы, адамны башы, чоюнну башы, шешаны башы, столну башы, юйню башы, сютню башы; китапны бети, адамны бети; адамны кёзю, терезени кёзю, кюнню кёзю, жюзюкню кёзю; жел сызгъырады, адам сызгъырады; тауукъну къанаты, самолётну къанаты; бёрю улуйду, боран улуйду; кюн кюйдюреди, сёзю бла кюйдюреди; адамны аягъы, элни аягъы, айны аягъы, жылны аягъы; алтын сагъат, алтын адам.

3-чю иш. Омонимле бла айтымла къурап жазыгъызыгъыз.

Къарт (сыфат) – къарт (ат), чач (ат) – чач (этим), сал (этим) – сал (сёзлеу), жау (ат) – жау (ат), къол (ат) – къол (ат), аман (сыфат), аман (сёзлеу), уллу (сыфат) – уллу (сёзлеу), жаз (ат) – жаз (сёзлеу), бал (ат) – бал (ат), бери (сёзлеу) – бери (сонгура), башха (сыфат) – башха (сёзлеу).

4-чю иш. Фразеологизмлени, къош атланы эм эркин сёз тутушланы айырып жазыгъыз, эм ала бла айтымла къурагъыз.

Бел бау, таш юй, таш макъа, кёз тийди, жан жаулукъ, къол сал, къолгъа эт, къол жетдир, чепген сокъгъанлай, тиш биле, салам тиш, сары жау, къара алтын, суу сурат, ариу сурат, къусар от, къол къап.

5-чи иш. Сёзлени кёчюу магъаналарыны хар бирине экишер-ючюшер юлгю жазыгъыз.

Баш, кёз, аякъ, бет, къол, жарыкъ, къарангы, кючлю, итлик, къаз, сал, бар, сан, акъ.

Юлгюле: Китапны бетин ач. Айшатны бети жарыды.

6-чы иш. Сёз тутушлада бийик, баш деген сёзлени магъаналарын ангылатыгъыз.

Бийик билимли, бийик сорт, бийик юйле, бийик культура; юйню башы, чюгюндюр баш, жылны башы, элни башы, жерни башы, адамны башы, башы болмагъан адам.

7-чи иш. Фразеологизмлени бла нарт сёзлени айырып окъугъуз. Ала бир бирге не жаны бла ушайдыла?

Жети ёнчеле да бир кес; арт этегин аллына къапла; эл бла бир; къузгъун къанаты кибик; жел къоркъууун тёбеннге этер, къундуз ийлеуюн бер; кёзню жумуп ачхынчы; баш кюн бла бош кюн сайын; тёппеси кёкге жетди; ташны ата билмеген башына урур; аман бетли эт; аман адам къатынга келсе, этегинги кес да кет; жолунг мамукъданды; къуру къолгъа къуш къонмаз.

8-чи иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада омонимлени табыгъыз да, тюплерин ызлагъыз.

1. Иги ишлегенни ким да сюерикди. Иги къатын ийнени ийнек этер (н.с.), 2. Ауругъаннга – кийик саулукъ, жетген къызгъа – чилле жаулукъ (н.с.). Адамлагъа жаулукъ угъай, шуёхлукъ, къарындашлыкъ керекди. 3. Чал сакъаллы къартла ныгъышда олтурадыла. Кырдыкны чал да, къурутуп жый. 4. Къол ичи бла суучукъ келеди. Ауругъан жерден къол кетмез. (н.с.). 5. Алийни чам аты Кушады. Шамильни аты арып, баралмай тохтады. 6. Малланы  жайлыкъгъа сюрдюле. Жашла тирлиги жыйылгъан сабанны сюрдюле. 7. Хызир энди атасындан-анасындан башха жашайды. Сенден башха, ол ишни тынгылы этерик тюйюлдю.

9-чу иш. Сёзлени омонимлерин табыгъыз да ала бла айтымла къурап жазыгъыз.

Эт, той, чал, къаз, къыш, къой, жюз, сау.

10-чу иш. Омоним тизгинлени хайырлана, айтымла къурагъыз.

1. Ай I (ат)   Ай II (ат)   Ай III (межд.)	2.Къакъ I (этим)   Къакъ II (сыфат)	3.Тиш I (ат)   Тиш II (ат)
4.Сан I (ат)   Сан II (ат)	5.Кесекчик I (сёзлеу)   Кесекчик II (грам.терм.)	6.Кёп I (этим)   Кёп II (сёзлеу)

11-чи иш. Нарт сёзлени магъаналарын ангылатыгъыз. Ниет бла байламлы берилген нарт сёзлени да хайырлана хапар къурагъыз.

Ач эсенг – аша, туугъан эсенг – жаша. Жан – татлы, заман – атлы. Жашау сюйген – жалынчакъ, хар залимге – оюнчакъ. Жашау дегенинг – тюш кибик. Жашауун тауусмагъан сынауладан къутулмаз. Биреуге танг ата, биреуге кюн бата. Къыйынлыкъда бюгюлме, жашауунгдан тюнгюлме. Тюз ниетли сауду, терс ниетли шауду. Ниетден – къылыкъ, къылыкъдан – ылыкъ. Адамны ниети сёзюнде болур, не кёзюнде болур. Кир  жюрекде – кир ниет. Уллу  - адамгъа – уллу ниет. Ниет тюбешдирир, амал тюйюшдюрюр. Амал жокъда ниет бош. Юйге-журтха тамал керек, инметге амал керек. Адепге адепсизден юйрен.

Литература

1.     Виноградов В.З. Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. - 1953. - №5.

2.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

3.     Гелястанова Т.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология). Нальчик: КБГУ, 2012.

4.     Гузеев Ж.М. Основы карачаево-балкарской орфографии. - Нальчик:                 Эльбрус, 1980.

5.     Гузеев Ж.М. Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1984.

6.     Гузеев Ж.M. Семантическая разработка слова в толковых словарях тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

7.     Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.

8.     Горбачевич К.С. Вариантность слова и языковая норма. - Л.:
Наука, 1978.

9.     Дудников А.З. Современный русский язык. -
Москва: Высшая школа, 1990.

10. Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле. Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.

11. Карачаево-балкарско-русский словарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.

12. Малкъар тилни орфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., Гузеланы Ж.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.

13. Улаков М.З. Проблемы лексической стилистики карачаево-балкарского языка. - Нальчик: Эльбрус, 1995.

14. Шанский М.Н. Лексикология современного русского языка. -
Л.: Наука, 1972.

15. Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

Тема: «Къарачай-малкъар тилде синонимле»

Тема бла байламлы соруула

1.     Синонимлени ангылатыу.

2.     Бусагъатдагъы тил билимде синонимни эм синонимияны юсюнден жюрюген оюмла.

3.     Синоним тизгинни ангылатыу.

4.     Бир магъананы тюрлюлери болгъан синонимле.

5.      Стиль эм экспрессия энчиликлери болгъан синонимле.

6.     Сёзню тюрлюлери эм бирча тамырлы синонимле.

Тема бла байламлы ишле

1-чи иш. Сёзлени синонимлерин таба, ала бла айтымла къурап жазыгъыз.

Юлёкъу, ахшы, аша, айтхылы, жалынчакъ,  къара эрик, тилчи, ненчау, табакъ, биреу, хораз, бёрю, гура.

Юлгюле: арыкъ – инчге, къара эрик – хогулт – гюрегей – къыфца.

2-чи иш. Айырылып жазылгъан сёзлени синонимлерин скобкалада келтире, жазыгъыз.

Шамиюх ушкогун ашыкъмай кётюрдю (Э.Г.) Адамны биринчи ырысхысы уа акъылы бла саулугъуду (Б.Г.) Жууукъда, тюз ала тохтагъан жерде, бийик дуппурчукъну арт жанында, ат кишнеген таууш чыкъды (Х.А.). Суу узакъда къалып, шууулдагъаны бери жетмейди (Х.А.). Къууанч кюнлеринде, келин келтиргенлеринде, жыйылып, гоппанланы аудура, алгъыш этгенлерин сюеди (З.Т.). Алай эртденлик кюнню нюрю элпек жайыла башлагъан кенг ёзенде, букъу жолда да адам кёрюнмейди (Э.Г.). Кечеги шошлукъ тёгерекни бийлейди (Б.Г.). Ол кезиуде аны кёзлери къысылыракъ, къашлары  тёгерек, мыйыкълары да чюелерек болуучу эдиле (Б.Г.)

3-чю иш.  Бу сёзлеге синонимлик этген сёзлени кёргюзтюгюз, эм ала бла сёз тутушла къурагъыз.

Юй, акъ, жарыкъ, тели, суукъ, жумушакъ, сезим, кенг, гитче, ариу, бар, келтир, жукъла, кёп, терек.

4-чю иш. Синонимлени окъугъуз. Аланы тамырлары бирчаларын бла тамырлары башхаларын айырып жазыгъыз.

Турдур–тургъуз, теп-течи, аман – осал – болумсуз – къарыусуз, ахшы – аламат, бугъумуч – бугъунчакъ – букъгъуч, аша – ауузлан, кёрюм – кёрюмдю, ариу – таза, адакъа – хораз – къыттай, биш – бишеклен, уручу – гудучу, бош – бошуна – бошунагъа – бошдан.

5-чи иш. Хар бир сёзню магъанасына кёре айтымла къурап жазыгъыз.

Айланма – айланатур, боюнлукъ – боюнчакъ, татым – татыу, тилчи – тилбаракъ, байлам – байлау, элли – элчи, батмакъ – батхакъ, жауун – жауум, татымсыз – татыусуз, бугъумуч – бугъунчакъ, эшим – эшме, абонент – абонемент, бузукъ – бузлукъ, ашамлы – ашашлы, ашыгъыулу – ашыгъышлы.

6-чы иш. Айтымланы, скобкалада сёзледен келишмегенлерин кетере жазыгъыз.

1.Биз кюз артында колхозну терек бахчасында (къозла, къозула) жыйгъанбыз. 2. (Къузгъуннукъу, къундузнукъу) – энчи, бёрюнюкю ортакъ (н.с.). 3.Къолан къунажин (желим, желин) сала башлагъанды. 4. Къурутулгъан (дугъумадан, дугъумдан) этилген чайны ийиси ариу болады. 5.Адамла аны тёгерегине (басылдыла, басындыла). 6.Жашла бассейнде жууунургъа (абонент, абонемент) алгъандыла.

7-чи иш. Берилген сёзле бла айтымла къурап жазыгъыз.

Чирги – чирик, кёзлюк – кёзюлдюреуюк, къоз – къозу, басыл – басын, бузукъ – бузлукъ, элли – элчи, жауум – жауун, бёлюм – бёлек, байрым – байрам, байлам – байлау.

Литература

1.     Виноградов В.З. Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. - 1953. - №5.

2.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

3.     Гелястанова Т.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология). Нальчик: КБГУ, 2012.

4.     Гузеев Ж.М. Основы карачаево-балкарской орфографии. - Нальчик:                 Эльбрус, 1980.

5.     Гузеев Ж.М. Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1984.

6.     Гузеев Ж.M. Семантическая разработка слова в толковых словарях тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

7.     Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.

8.      Горбачевич К.С. Вариантность слова и языковая норма. - Л.:
Наука, 1978.

9.     Дудников А.З. Современный русский язык. -
Москва: Высшая школа, 1990.

10.  Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле. Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.

11.  Карачаево-балкарско-русский словарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.

12. Малкъар тилни орфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., Гузеланы Ж.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.

13.  Улаков М.З. Проблемы лексической стилистики карачаево-балкарского языка. - Нальчик: Эльбрус, 1995.

14.  Шанский М.Н. Лексикология современного русского языка. -
Л.: Наука, 1972.

15.  Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

Тема: «Къарачай-малкъар тилде антонимле»

Тема бла байламлы соруула

1.     Антонимлени ангылатыу.

2.      Къарачай-малкъар тилде антонимлени къуралыу мадарлары.

3.     Тамырлары бирча эм тамырлары башха антонимле.

4.     Антонимлени суратлау чыгъармалада хайырланылыулары.

Тема бла байламлы ишле

1-чи иш. Берилген антонимлени хайырланып, айтымла къурагъыз.

Ёрге – энишге, билимли - билимсиз, анда – мында, жылы – сууукъ, жый – чач, уллу – гитче, жаз – къыш, узакъ – жууукъ,  акъыллы – тели, кече – кюндюз, къарангы – жарыкъ, семиз – арыкъ.

2-чи иш. Бу антонимле тилни къайсы кесеклеридиле? Антонимлени хайырлана айтымла къурап жазыгъыз.

Анда – мында, кюл – жиля, кёп – аз, кече – кюн, аппа – ынна, ариу – эриши, акъ – къара, кир – чыкъ, къууан – жарсы.

3-чю иш. Бу эки къауум сёзден бир бирге антонимлик этген сёзлени айырып жазыгъыз.

1.Бийик, ёрге, кёп, къарыулу, бар, элт, жаш, толу, анда, таза, сол, акъ, кенг, узун, керти, жарыкъ, сууукъ, жарлы, къууанч, уян, акъырын.

2. Къара, къыз, жарты, мында, аз, кирли, онг, бай, бушуу, жукъла, терк, келтир, кел, къарыусуз, энишге, алама, тар, къысха, ётюрюк, къарангы, жылы.

4-чю иш. Магъаналары бир бирге чюйре келген сёзлени табыгъыз, ала бла айтымла къурагъыз.

Аз, уллу, семиз, терен, арыкъ, кёп, къарангы, къара, гитче, алаша, акъ, жарыкъ, бийик, чунгур, узун, женгил, къысха, ауур, чомарт, кече, ариу, къызгъанч, кюн, эриши.

5-чи иш. Берилген текстни  къарачай – малкъар тилден орус тилге кёчюрюгюз. Кесигизни оюмугъузну айта текстни мындан ары бардырыгъыз. Керекли тыйгъыч белгилени сала жазыгъыз.

Кюз арты келгенлей боз булутла узакъ тау башындан салына къырау сууукъсуратхан алысын къара маркъа тарта тебиреди. Жел да къышны, таудан ауа келгенинден сюйюнчю айтханча тынгысызды. Ол тёгерекни жазгъы кийимлерин узакъ элтеди. Танг кечирек ата кюн а эртте бата башланады. Ол угъай эсенг ёмюрлюк жолоучулугъун тохтамагъан тау сууукъчукъну тауушу окъуна тюрленнгенди. Аны юсюнде уа сары чапыракъла къалкъый, алгъындан эсе акъырыныракъ баргъанча кёрюне эсе да тауушла тёгерекге ачыгъыракъ, тюз, алгъындан эсе узагъыракъгъа эшитилгенча кёрюнеди. Бу тийреде къара къаргъаладан бла чорбат чыпчыкъладан башха къанатлы да къалмагъанды. Ала да кюнню асламысын ыстауатлагъа басыннганлай ашырадыла.

Литература

1.     Виноградов В.З. Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. - 1953. - №5.

2.     Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

3.     Гелястанова Т.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология). Нальчик: КБГУ, 2012.

4.     Гузеев Ж.М. Основы карачаево-балкарской орфографии. - Нальчик:                 Эльбрус, 1980.

5.     Гузеев Ж.М. Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1984.

6.     Гузеев Ж.M. Семантическая разработка слова в толковых словарях тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

7.     Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.

8.      Горбачевич К.С. Вариантность слова и языковая норма. - Л.:
Наука, 1978.

9.     Дудников А.З. Современный русский язык. -
Москва: Высшая школа, 1990.

10.  Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле. Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.

11.  Карачаево-балкарско-русский словарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.

12. Малкъар тилни орфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., Гузеланы Ж.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.

13.  Улаков М.З. Проблемы лексической стилистики карачаево-балкарского языка. - Нальчик: Эльбрус, 1995.

14.  Шанский М.Н. Лексикология современного русского языка. -
Л.: Наука, 1972.

15.  Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

Тема: «Къарачай-малкъар тилде эскирген сёзле»

Тема бла байламлы соруула

1.    Къарачай-малкъар тилде эскирген сёзле: историзмле бла архаизмле, аланы стиль жаны бла хайырланылыулары.

Тема бла байламлы ишле

1-чи иш. Историзмле бла архаизмлени айырып жазыгъыз. Кесигиз сайлагъан беш сёз бла айтымла къурагъыз.

Госта – лилипут, бегент – аренда, богаз – залив, балхам – мазь, билезик – браслет, бууулдакъ – ожерелье, бостан – ариулукъгъа салыннган терек бахча, минтеу – абери бичгенде къалгъан ууакъ быстырчыкъла, бычыл – ийне кёзюнде къалгъан гитче халычыкъ, къалкъан – щит, желкен – парус.

2-чи иш. Берилген эски  сёзлени хайырланып, айтымла къураргъа, аланы магъаналарын ангылатыргъа.

Салах, чомача, тулукъ, улукъур (сабан агъачны бурнунда жерни жарып баргъан темирчик), домадылан (эки ананы ичген), зегелеу (къыйсыкъ кёз), ылыстыр (тартылгъан гебенни тюбюнден чыкъгъан бичен гулмак), бычыл (ийнени кёзюнде къалгъан халы кесекчик), черемпис (жалчылыкъдан хакъсыз чыкъгъан), тохана (омакъ отоу), гуждар (кийик эчкилени башчысы).

3-чю иш. Сёзлени магъаналарын ачыкълагъыз, аланы къайсы говорда жюрютюлгенлерин кёргюзтюгюз, эм ала бла айтымла къурагъыз.

Уууз, кифе, ырпыс, кёлекке, кеселке, кеселекке, къасмакъ, гизи, федугу, гумулжук, текелемюйюз, чигинжи, мёрезе, эхчерге, бишлакъ бишген, гургун, къояжапха, къыфца, муркку, къуллю, мегежин, къырыкъ эрик, юлёкъу, итбурун.

4-чю иш. Текстни окъуп, кесигиз билген эски адетлени къошугъуз.

ЭСКИ МАЛКЪАР АДЕТЛЕ

Сют бла байланган жууукъ къан жууукъдан бек жюрютюлюп болгъанды. Тиширыу, баш иеси эркин этмей, андан ыразылыкъ алмай, башха сабийге ёшюн салмагъанды. Малкъарда Къарачайда да тиширыуну баш намысын бек кётюрюп болгъандыла. Тойгъа, къонакъгъа, неда жаш тёлю, жыйылып, той-оюн этерге тебиресе, къызны ары чакъыра, анга жуукъ жетген жашладан бири, къыз нёгер да алып келгенди. Къызны анасындан, атасындан да эркинлик алып, аны той-оюнга алай элтгендиле. Къайтаргъан да тюз ол халда этгендиле. Къызны анасыны къолуна бермей, арбаздан кетип къалгъан тёре болмагъанды.

         Жолда кетип баргъан эр кишини неда кесинден таматаны алы бла ётерге жарамагъанды. Ол бек уллу айыпха саналгъанды. «Кесингден таматаны жолун кесме» деп да андан айтылады. Эр киши юйюнден чыкъгъынчы, юйдегисине къайры баргъанын билдирирге керек болгъанды.

         Кетип баргъан адамны ызындан: «Алан, къайры бараса?» - деп сорургъа жарамагъанды. Сорсала уа: «жолум боллукъ тюйюлдю», - деп ызына къайтып кетгенди. Амалсыз иши болгъан адам а, ызына къайтып, гыржын бла ауузланып, жолгъа жангыдан алай атланнганды. Къайры бараса деп соргъаннга Малкъарда: «Курнаятха барама!»,-  деп да болгъандыла, тюзюн айтмай. Басхан аууузунда уа: «Азау талагъа», - дегендиле. Сибиртгини сюеп салыргъа жарамагъанды, жатдырып  салгъан болмаса. (журн. «Минги тау»)

5-чи иш. Берилген сёзлени магъаналарын ачыкълагъыз, эм ала бла айтымла къурагъыз.

Инжи, чокъуракъ, къоз бёрк, сыра, гумул, ашыра жырна, тиш жырна, къыйма, сохта, жёрме, къазы, уча, бишлакъ бишген (мёрезе, къояжапха, къатыкъ), сюзме, жууурт, ырпыс (уууз), мыстындау, ырдауун, гумух, къыл, гюллю нартюх, жабагъы, гепсоркъа, быжмылдыкъ, дибилдиреуюк, кёзюлдюреуюк, сыбызгъы, сауусхан, баз.

6-чы иш. Бу сёзлени эскирген синонимлери къайсыладыла? Аланы хар бири бла бирер айтым къурап жазыгъыз.

Тапка, басма, помидор, январь, май, июль, ноябрь, кёнчек, жау, букварь, история, жыйылыу, зонт, секунд/минут.

7-чи  иш. Архаизмлени синонимлерин табыгъыз. Ала бла айтымла къурагъыз.

Опуракъ, орман, бие, байтал, балдыз, муруккуч, элиф, мазар, кёр, зиндан, дос, къудай, дары, казна, къапатейна, баз, бугъа, шемшия.

Литература

1.      Виноградов В.З. Основные типы лексических значений слов //
 Вопросы языкознания. - 1953. - №5.Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

2.     Гелястанова Т.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология). Нальчик: КБГУ, 2012.

3.     Гузеев Ж.М. Основы карачаево-балкарской орфографии. - Нальчик:                 Эльбрус, 1980.

4.  Гузеев Ж.М. Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1984.

5.  Гузеев Ж.M. Семантическая разработка слова в толковых словарях тюркских языков. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

6.  Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.

7.  Горбачевич К.С. Вариантность слова и языковая норма. - Л.:
Наука, 1978.

8.  Дудников А.З. Современный русский язык. -
Москва: Высшая школа, 1990.

9.  Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле. Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.

10.  Карачаево-балкарско-русский словарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.

11.  Малкъар тилни орфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., Гузеланы Ж.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.

12.  Улаков М.З. Проблемы лексической стилистики карачаево-балкарского языка. - Нальчик: Эльбрус, 1995.

13.  Шанский М.Н. Лексикология современного русского языка. -
Л.: Наука, 1972.

14.  Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.

СЁЗ КЪУРАУ ЭМ МОРФОЛОГИЯ

№ раздела	Вопросы, выносимые на самостоятельное изучение	Кол-во часов
1	Къарачай-малкъар тилде тилни ат кесеклерини къуралыулары	3
2	Къарачай-малкъар тилде этимлени къуралыулары	3
3	Къарачай-малкъар тилде тилни болушлукъчу кесеклерини къуралыулары .	2

1.     Къарачай-малкъар тилде тилни ат кесеклерини къуралыулары.

1.     Къарачай-малкъар тилде атны къуралыуу.

2.     Къарачай-малкъар тилде сыфатны къуралыуу.

3.     Къарачай-малкъар тилде санауну къуралыуу.

4.     Къарачай-малкъар тилде сёзлеуню къуралыуу.

Ишле:

1-чи иш. Бу магъаналагъа  къуралгъан тамырла жазыгъыз: а) адамны усталыгъын кёргюзтген; б) затны жашагъан жерине кёре атын кёргюзтген;  в) тамырда айтылгъан ангыламны барлыгъын кёргюзтген; г) тамырда айтылгъан ангыламны болмагъанын кёргюзтген; д) адамны миллетине кёре атын кёргюзтген сёзле.

Къашхатаучу, тёзюмлю, огъурлу, тузла, аркъала, оруслу, тишле, чурукъчу, суратчы, тырнакъла,  малчылыкъ, окъуу, жууукълаш, жукъла, жукъусура, къарачайлы, ачхыч, кенжечи, кюрек, темирчи, ингилизли, кесек, ишле,  жюкле, жырла, бахсанчы, холамлы,акъыллы, жемталачы, тырманчы.

2-чи иш. Текстде къуралгъан сёзлени сёз къурау мадарларын айтыгъыз, синтаксис мадар бла къуралгъан сёзлени жазыгъыз.

Таулу бла намыс не заманда да бирге жюрюгендиле. Юйюнде къартына намыс бермеген, аны сыйлы кёрмеген адамларыбыз насыпсызладыла.

Таулу халкъ кеси аз санда болуп, кёп къыйынлыкъланы сынап, адамлыкъны, огъурлулукъну жюрютген адетлени бийик даражада тутуп жашагъанды. Аланы санында абаданлагъа, ата-анагъа хурметлик, къартына, къарыусузгъа къайгъырмакълыкъ, тыш адамгъа, къонакъгъа кесинден юлюш этип, сыйлы кёрмеклик.

Къулийланы Къайсынны «Жаулукъ» деген назмусунда аллай тёрелени бири – таулу тиширыу башына къысхан жаулукъгъа  этилген хурмет  кёргюзтюледи.

Хар халкъны миллет энчилигин ачыкълауда юйюр тутхан, юйюр жюрютген адетлени магъаналары уллудула. Жангы юйюр къуралгъан кюнден башлап, аны жашау жолун ызлай барсанг, халкъны адети, къылыгъы, тёрелери, ырыслары, ийнаныулары, кёлден чыгъармачылыгъы, хунери, усталыгъы да кёз аллынга келип къалады.

Ата-ананы не заманда да юйюрге жан къошулгъандан уллу къууанчлары болмагъанды. Сабий дегенинг юйюр жашауну бютюн магъаналы, бютюн насыплы этеди, дуниягъа да башхача къаратады.

Юйюрге жан къошулур кюннге алгъадан тынгылы хазырлана эдиле малкъарлыла. Алай аны да мардасы болгъанды.

Таулула ана бла баланы аман кёзден, жинден, башха къыйынлыкъладан сакълар амалла излегендиле.

Къарны болгъан тиширыугъа хайыуанны, жаныуарны, къанатлыны не да къурт-къумурсханы ёлтюрюрге жарамагъанды. Аны къайгъы сёзге барыргъа, къабырлагъа жюрюрге, отха юфгюрюрге да эркинлиги жокъ эди. Ырыслагъа кёре, ол затны эсине алмагъан тиширыуну сабийи не саулукълу, не акъыллы, не ариу боллукъ тюйюл эди.

Къурманлыкъ малны бойнун не жангы туугъан сабийни аппасы, не да юйюрде тамата эр кишиледен бирлери тартып болгъанды. Сабийни мангылайчыгъына уа союлгъан малны къанындан жакъгъандыла. Буруннгуланы ийнаныуларына кёре, ол зат аны аман кёзден сакълай эди, кюч-къарыу бере эди, ариулукъ да къоша эди.

Кертиди, жаш, къыз тууса да, сабийни бешикге салыу, итлик чачын жюлюу, аны биринчи атламы, тиш чыгъарыуу дегенча тюрлю-тюрлю байрамла тиширыуланы кеси араларында  кёп эдиле.

Сабийни адеп-къылыкъгъа юйретиу, тюз жолгъа салыу дегенча, уллу магъана тутхан ишлени тинтиу да миллетни энчилигин ангыларгъа, билирге элтген жолду.

Алай, бизни миллетибиз таулада – аллай къыйын жерледе жашап да, намыс, кертилик, сабырлыкъ эм башха игиликле болургъа керек болгъанын унутмагъандыла.

Келинни баш ауун  той ётюп, бир ауукъ замандан сора аладыла.

Жангы келинни бир эшмесин тешип, экиге бёлюп эше эдиле, аны эрге чыкъгъанын белгилеп.

Берне – келин эрини атасына, анасына, эгечлерине, къарындашларына, къартларына этен саугъаладыла. Ол жыйрыкъла, жаулукъла, бёркле, жюзюкле, сыргъала, кюзгюле, къол жаулукъла бере эди, эрине уа атасыны атындан – ушкок, къама, бел бау, ат  бере эди.

3-чю иш. Айтымлада къуралгъан атланы табыгъыз, аланы къуралыу мадарларын ангылатыгъыз.

Жесирликден къутулгъан жортууулгъа ашыкъмаз.  Насыплыны оноуун къыйынлы этер. Жолоучу да къонакъды. Биреуню сынама да,  кесинги сына. Адам ёксюз жууугъун  кенгде атып къоймайды.   Къачхынчы - къуууту бла, кёчгюнчю - умуту бла. Кюндюзгюде санынг эркин,   кечегиде жанынг эркин. ингир сагъыш - экили,   эрттен сагъыш - белгили. Чомартны къызгъанч сюймез. Ахшылыкъгъа ахшылыкъ -  хар кишини ишиди, аманлыкъгъа ахшылыкъ - эр кишини ишиди.

4-чю иш. Айтымлада сёзлениу  мадарны затланыу, сыфатланыу, сёзлеулениу деген тюрлюлерине  юлгюлени табыгъыз.

Уруннганла бешжыллыкъ планны заманында толтурдула. Айшат къайнар сууну жерге тёкдю. Жетген къыз жерли эшекни танымаз.  Мында сууукъду. Эшикде терен къар жауупду. Ибрагим башха дерсни хазырлап келди.

Айтымлада къуралгъан сыфатланы табыгъыз. Морфология мадар бла къуралгъан сыфатланы жазыгъыз, аланы тилни къайсы кесегинден къуралгъанларын белгилегиз.

Бурунгулу чегемлиле Аштотургъа табынып, андан бек къоркъуп болгъандыла. Халимат  кенгбыдыр къошундан ёре гоппаннга жукъа айран къуюп келтирди.

 Къумукълу гепсоркъала барабан уруп тепсей болур эдиле. Акула огъурсуз, жыртыучу жаныуарды. Къургъакъ дорбунну ичинде мен кёп жомакъла эшитгенме тауда (Къ. Къ.).  Суу баргъан жерде кём-кёк кырдык ёседи. Зыбыр сакъаллы жырчы босагъа табада сюеледи (Къ. Къ.). Тау башында, Шыкъыда, бир аламат назмучу къарт барды (Ж. З.). Тереклени арасында къарыусуз къоян балачыкъла жорта айланадыла.  Къарт поэт ташчыны къатына барды, тенгича (Къ. Къ.). Кенг къанатынгы тюбюне къыс мени, талгъыркёз къушум (Къ. Къ.). Аман ханс бахчагъа жайылды. Анда, узакъда, уллу тюз ёзенде, сары алтынча жылтырагъан будай тёбе тёшле кёрюнедиле (Ж. З.). Элде хыйнычы къатын болгъанды. Кёкню къыйырсыз теренинден бир бири ызларындан жулдузла чыгъадыла (Ш.). Жылтырауукъ мекер атланы юслеринде сауутлу, омакъ хыныкёз таулуланы кёргенлей, факъыр жаш жашауундан умут юзгенча сескекленеди…(О.А.). Бизни тукъумда аманлыкъчы адамла болмагъандыла (З.). Акъ машоклада, сары къапчыкълада, мор гыбытлада, къуршоулу чыккырлада малчыланы къатыкълары (Ш.). Дыркъыны тюз ортасында бийик сыйдам къурукъ сюелипди, аны башында уа къоз байракъ чайпалады (Ш.). Ай, алтын табакъ кибик, тауланы акъсылдым-сары нюрге бёледи (А. Т.).  Эринчек атха арба хар заманда да ауур болур. Къоркъакъ ит арбазында батыр болур. Акъыллы  кенгешир, акъылсыз а ёчешир. Биз миллет маданиятны сезимли ёсерин излей эсек, бек алгъа тилибизни ариулугъун сакълап, байлыгъын ёсдюре барыргъа тийишлибиз. Ах, не сейирлик хапар айтдынг, къызым!

5-чи иш. Сёз тутушлада къуралгъан сыфатланы табыгъыз. Синтаксис мадар бла къуралгъан сыфатланы жазыгъыз, тюз жазылыуларын ангылатыгъыз.

Жап-жашил чапыракъ,  илму-излем институт, узунсакъал къартчыкъ, аламат назмучу,  къарыусуз къоян балачыкъ, жаш поэт, талгъыркёз къуш,  аман ханс, хыйнычы къатын, уялчакъ  къызчыкъ, чексиз-къыйырсыз тенгиз, жылтырауукъ адырла, кюмюш табакъ, акъсылдым таула, сары нюр, кечеги кёк, бийик хуна, жангы юй, белгили жазыучу, дум къара уллу кёзле, чомарт адам, къызыл булутла, къолан жаулукъ, ингичге къашла, чиммакъ акъ тишле, къалын эшмеле,  намыслы тиширыу, субай санлы ангылы къыз,  хыныкёз офицер, къайгъылы иш, огъурсуз ит.

6-чы иш. Айтымлада къуралгъан санауланы табыгъыз. Аланы тилни къайсы кесегинден эм къаллай мадар бла къуралгъанларын жазыгъыз.

Жюз бла жыйырмажыллыкъ Р.Рахаев айтып, 1965 жылда жазылгъан текстде Дебетни туугъаныны юсюнден былай айтылады (Ш.). Лейля шахаргъа биринчи автобус бла кетди (Б. Гул.). Айтхылы нарт темирчи, он тогъуз жашны атасы Дебетди (Ш.). Къая жанындан юч атлы чыкъдыла (Г.Э.). Чалманланы ичлери жети жюзюшер къойдан толуп тургъанды (МКъНТ). Сейир чолпуну юсюнден хапар тёрт дуниягъа жайылгъанды (Н.). Фукну кёкде къаласын тогъуз бёрю бла тогъуз сюлесин сакълап болгъанды (Н.). Эртте заманда сатыу-алыу къайнагъан элледен биринде тёрт саудюгерчи, бир минг алтынны орталарында жыйып, файдасын бёлюп, сатыу-алыу этип жюрюйдюле (КъМФ). Шабаз къой кютгенли – тамам тогъуз жыл (Т.З.). Жетмиш жети миллион бла эки жюз минг адам сыйыннган стадион халкъдан топпа-толу эди (Т.Ж.). Махмудну юйюне мен эки-юч нёгер бла бардым (Т.Ж.). Сиз экигизни ишигиз махтаулу ишди (Э.О.). Орамда, терек салкъынында, эки жашчыкъ ашыкъ ойнайдыла (Т.З.). Юч ай озду – шошлукъ бузула башлады (Г.Б.). Темирчи Дебетни бла аны къатыны Матчалыуну онтогъуз жашлары болгъанды (Ш.). Оюнну экинчи кесеги бютюнда къызыу башланды (Т.Ж.). Ёлмезланы Мукайны жашы Абдул-Халим биринчи таулу болуп, 19-чу майда дунияны бек бийик таууна – Эверестге – чыкъгъанды. Жантемир тойгъа эки уланы бла эмда тамата туудугъу Зухура бла келди.

7-чи иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени  табыгъыз. Морфология мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазыгъыз.

Къарачай халкъны арасындан белгили жазыучула чыкъгъандыла. Уруш деген алайды: бюгюн сау жигит тамбла саула арасындан жокъ болады (Къ. Къ.). Жаз башы жаууну эрттенликде тохтады (Къ.Т.). Эмеген жыйынла, тёбеле кибик, жерлени, тауланы тепдирип, нарт эллеге тохтаусуз чабыууллукъ этип башлагъандыла (Н). Былайдан, Коштан тауну бийигинден, къарагъаннга нартланы жашагъан жерлери толусунлай кёрюнеди (Т.З.). Колхозчула, жаз башы сабан ишлерин тынгылы этип, хорлауну байрамын къууанчлы белгилейдиле (Г.Б.).  Ингирликде  иш иги, эрттенликде жукъу иги (Н.с.). Алма терегинден кенг кетмез (Н.с.). Былайдан терк кетерге керекди. Ары узагъыракъгъа, ташаракъгъа энерге, жангыз къолу бла сауутун жерлеп жетишдиралырча (Ш.).  Къанамат, ушкогун да баууруна къысханлай, артха-артха ыхтырыла, къапхакъдан тюше башлады (Ш.).  Сора алайлайын Къаспот ичинде бир заты юзюлгена болду: Гитчени ушкогу нек эсе да тохтап къалгъанды (Ш.). Алай Къаспот, башха жерге сагъайып ёрге кётюрюлгюнчю, энишгеде, таш артындан чыгъып, биреулен тёрт гуппурланып  жортханын кёрдю (Ш.).  Ахырда Къанамат тюз къатында къапхакъ башына ёрледи (Ш.). Къаспот, туурагъа чыкъмазгъа кюреше, таланы эрининде агъач бла келалгъаны къадар терк, муштухул келеди (Ш.). Бираздан Къаспот, кёзден тохтагъан адамлай, къолун алгъа созду  (Ш.).

8-чи иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени  табыгъыз. Синтаксис мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазаргъа.

Малкъарлыла кёп ёмюрледен бери да таулада, тау ёзенледе жашау эте келгендиле. Алагъа «таулула» деп да аны ючюн айтадыла. Тауланы халларын, хазналарын, къудуретлерин таулуладан уста киши билмейди. Аны себепли эрттеден бери Россейни, Европаны алимлери, жолоучулары, къаячылары, Кавказ тауланы игирек билир ючюн, таулуланы болушлукъларын излеп болгъандыла. Россейни алимлери Миллер, Ковалевский, Иванюков, Мушкетов, тыш къыраллы къаячыла Фрешфильд, Туккер, Грове, Мурр, Дечи Орусбийланы юйлери бла жюрютген байламлыкъны неда аланы болушлукълары бла Россейни «Тау жамауаты» Кавказда бардыргъан ишин эсгерип къойсакъ окъуна тамамды. Минги тауну орус тилге кёчюре туруп, жаланда минг деген сёзге келишдирип, Минги (мингчи) тау дегеннге ушатып къоядыла, бизни тилибизде уа ол магъана толу ангылашынмайды. Нек дегенде, халкъ, бир затха ат атай туруп, аны бир энчи жерин чертмей къоймайды. Алайды да, Минги тауну, сёз ючюн, санау бла (мингинчи) байламлы этерге къалсакъ, биз Кавказ таулада къайсы таугъа да Мингли тау дерге эркинбиз. Эрттеги тюрк-монгол сёз деу, деменгили деген магъанада кёп затланы (адам атланы) алларында жазылып, айтылып тургъанын да эсге алыргъа керекди. Сёз ючюн, Менги-Тимур, Менги-Хан дегенча. Алай эсе, Минги тау дегенибиз – деменгили тау деген магъананы тутады дерге боллукъду. Алай бла уа, Минги тауну бу бизде жюрюген аты аны тийишли энчилигин кёргюзтеди («Минги Тау» журн.).

9-чу иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени  табыгъыз. Сёзлеулениу (адвербиализация) мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазыгъыз.

Чыккы къызы, дагъыда базманнга къарамай, ачыудан чачыла тургъан Фердауусха эс бурмай, кёзлерин сатыу столда баймез топха къадады. Артда кюе-бише айланмаз ючюн, бюгюн жашауунга сакъ болургъа керексе (М.Т.). Сабийле назмуну кёлден билдиле. Намыс, адет, къылыкъ деген сёзле таулулада эрттеден бери жюрюген ангыламладыла. Айыплы жашагъандан эссе, отда кюйген игиди. Ол хапарны эшитип, Ибрагим сейир-тамаша болду.

10-чу иш. Бу сёзлени хайырланып, къош сёзлеуле къурагъыз. Аланы жазылыуларыны юсюнден айтыгъыз.

Бу кюн, танг бла, бу сагъат, ол сагъат, бу жыл, бирси кюн, бир жол, сейир, тамаша, бирси кюн, ол сагъат.

11-чи иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени  табыгъыз. Сёзлеулениу (адвербиализация) мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазыгъыз.

Къаспот, жашларын бирем-бирем келтирип, Къанаматны жанына-жанына салды (Ш.). Аулакъ башында уллу къызыл кюн, арбагъа тюшериклей, энишгеден энишге энип келеди (Т.А.). Амманы мутхуз кёзлери уа ышармиш къарайдыла дуниягъа (О.А.). Насыплыны баласы кюнден кюннге баш болур, насыпсызны баласы уа кюнден кюннге жаш болур (Н.с.).

2.     Къарачай-малкъар тилде этимлени къуралыулары.

1.     Морфология мадар бла къуралгъан этимле.

2.       Синтаксис мадар бла къуралгъан этимле.

Ишле:

1-чи иш. Айтымлада къуралгъан этимлени  табыгъыз. Морфология мадар бла къуралгъан этимлени жазыгъыз.

Студентле лагерьде орунланнгандыла. Сууну жагъаларында гюлле кёбейгендиле. Хадис, къарт эгечинде иги сыйланып, огъары отоуда кенг диваннга жатады (А.Т.). Бир жол устаз университетни кёп тиражлы газетинде кесини эсгериулерин басмалагъан эди (Ш.). Этер амалы жокъду, (Батырны) уллу санланы ауурлукъларын кёлтюрюп тургъан къоллары талгъандыла, жангыдан ызына чыгъып, тап жер табаллыгъы да жокъду, таукелленип буруудан къолларын бошлайды, чаууллу чунгургъа тюшеди, къолларын хыршы ташха сыдыртып (О.А.).

2-чи иш. Айтымлада къуралгъан этимлени  табыгъыз. Синтаксис мадар бла къуралгъан этимлени жазаргъа.

Д. Кедринни бизни жерлешибизге уллу сюймеклиги, хурмти уа «Къули Къайсыннга» деген назмусунда бюгюн-бюгече да бизни биргебизге жашайды.  Гелястан улуну башламчылыгъы бла «Горзеленхоз» трест, кесинде болгъан онгланы хайырлана, сабий садлагъа, окъуу-билим берген, адамланы саулукъларына бакъгъан учреждениялагъа жумушланы хакъсыз тамамлайды. Гелястан улу этген бийик кёрюмдюлери бла чекленип  къалгъанладан тюйюлдю.

3-чю иш. Текстде битеу къуралгъан тамырланы табыгъыз, тилни къайсы кесегинден къайсы кесеги къуралгъанын эм сёз къурау мадарын   айтыгъыз. Къуралгъан атланы жазыгъыз эм къуралыу жаны  бла тинтигиз.

Битеу да Малкъарда, ол угъай эсенг, беш да тау элде ол сейирлик адамны назмуларын кёлден айтмагъаннга неда эшитмегеннге тюбеген къыйынды. Акъылман таулуну, айтхылы темирчини, белгили назмучуну аты да Кязим эди. Мёчюланы Кязим 1959 жылда Шыкъыда туугъанды.

Уллу юйюрню атасы Бекки жашларындан бири Кязимни темирчи усталыкъгъа юйретгенине сокъуранмагъан эди. Алай фахмулу жаш окъуугъа-жазыугъа тартыннганын эслегенинде уа, адыргы ырысхысын да аямай, Кязимни арап окъуугъа береди. Жашау жылларын аманны кебинден ётдюрген таулу жашын эфенди этерге сюе эди. Болсада былайда къарт Бекки жангылгъан эди. Кязим эфенди угъай, ёз халкъыны айтхылы ёкюлю, намысы болгъан эди. Сабийликден окъуна кемликни сынап келген жаш, темирчилик ишде, окъууда да жетишимли болады. Кязим осал ишлей билмегенча, осал жаза да билмейди. Кязим узакъ жолоучулукъда бирси къыраллада башха халкъланы къадарларын да кёргенди. Тюзлюк бла тенглик бар жерлени излегенди. Тау ауушланы аугъанды, кенг ёзенлени ётгенди. Тюркде, Арапда болгъанды, алай тюзлюк, тенглик тапмай, былай жазгъанды: Хар къайда да жарлы жарлыча жашайд,  Къарыулу къарыусузну этин ашайд.

Дагъыда ол халкъына былай жазады:

                             Жарлы халкъым, мен кёп китап окъудум,

                             Андан санга хайыр чыгъар деп турдум,

                             Кязим окъуйду, жазады, эринмейди,

                             Алай насып къайдагъысын билмейди.

Бу назму хар адамны жюрегине жол тапханды, алай насыпха уа жолну кёргюзтмейди. Назмучуну къушкъанат сёзю, къара халкъны ичинде таукелликге чакъыргъан сёз болуп, кёлден айтылады, унукъдуруучулагъа садакъ окъча чанчылады.

3.     Къарачай-малкъар тилде тилни болушлукъчу кесеклерини къуралыулары

1.    Къарачай-малкъар тилде сонгураланы къуралыулары.

2.    Къарачай-малкъар тилде байламланы къуралыулары.

3.    Къарачай-малкъар тилде кесекчиклени къуралыулары.

Ишле:

1-чи иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) таза сонгуралары болгъан айтымла; 2) къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 3) сонгура атлары болгъан айтымла. Алада тюбеген сонгураланы бла сонгура атланы морфология жаны бла тинтигиз.

1) Зауурбек, жыйылыудан къайтхандан сора, ыннасына окъуна терс къарады (М.Т.). 2) Элде Токашны юсюнден толу хапарны бюгюн-бюгече эшите тургъанла да бардыла (М.Т.). 3) Сора къалай сюймейим бу жерни, мында туугъан адамланы, будай баш къусуучу тюзлени, кишиликге ушаш тауланы (Къ. Къ.). 4) Абусалам, тойгъа олсагъатда келген Мусабий эфендини стол башына ётдюреме деп, олтургъан жеринден ёрге турду (М.Т.). 5) Къаяла, кёк кюкюрегенча, дауур-сюйюр эте, ауурлукъларын суугъа салсала да, сакъатлыкъдан ёзге жукъ тапмайдыла (Къ. Д.). 6) Ибрахим бла Зулкъарней бирге жанлап жатып, кече белине дери хапар айтханлай турдула (Г. Б.). 7) Кенгден бёрю улугъан кибик бир таууш эшитилди (Ш.). 8) Космосха учхан кемеле бла радиобайламлыкъны жюрютюучю диспетчер арада онжети жылдан бери тынчлыкъ жокъду (М.Т.). 9) Аланы бир къауумлары черек бла ётебиз деп, сууда батып къырылдыла, бир къаууму уа кёпюр бла ётюп къутулдула (М.Т.). 10) Бухараны ичинде бир ненча таджикли бла тиширыуладан сора адам жокъ эди (М.Т.). 11) Тойгъандан сора, диваннга олтуруп, атасы бла бирге телевизоргъа къарай кетип, жашчыкъ къалкъыды (М.Т.). 12) Назмула къазауатха кирирни аллында эм къазауатдан сора жазылып болгъандыла (Ш.).

2-чи иш. Сонгураланы былай юлешигиз: 1) таза сонгурала; 2) къуралгъан сонгурала; 3) сонгура атла. Аланы хайырланып, сёз бирлешле къурагъыз.

Башха, дери, чакълы, бла, маталлы, юсюне, кибик, жанындан, башында, тенгли, къадар, артха, сора, аллындан, ичинде, арасындан, алгъа, бери, амалтын, къылыкълы, сайын.

3-чю иш. Айтымлада сонгураланы къайсы болушдагъы сёзле бла байланнганларын белгилегиз.

1) Нечик къыйын эди анга, сюйген адамындан айырылып, бири биринден гитче алты сабий бла къалгъан (М.Т.). 2) Малкъонду улу башчылыкъ этген лабораторияда бюгюнлеге дери будайны бла тарыны 12 жангы тюрлюсюн чыгъаргъандыла (М.Т.). 3) Жашчыкъ ёсюп келгенча, бу къууатлы терек да, жыл сайын жашил къапталчыгъын алышындыра, арбазгъа омакълыкъ къоша ёседи (М.Т.). 4) Таулу жашны салта кибик жумдуругъу башына оюлгъанда, фашист къалауур, «къуркъ» дегенден башха жукъ айталмай, сюелген жеринде чёгелей башлады (Г.Э.). 5) Къонакъны сыйлагъандан сора, Магометни эгечи айтылгъан къазауатчыны аскер кителин келтирип, Эрменбийге кёргюзтдю (Г.Э.). 6) Ибрагим, танышларын да болушдуруп, малкъар халкъны сейирлери ючюн къаты сюелгенде, аны ызындан къысха тюшедиле (М.Т.). 7) Черек таба бурулду да, аны бла ёрге, мындан алда тынгылагъанында этгенича, сагъышлы къарады (М.Т.). 8) Сюйгеним барды деп, бюгюнден ары сен аны атын да жокълама (Ш.). 9) Таш маталлы къоргъашин гырт, жалгъаууч отну къызыууна хорлатып, эрип, гинасууча, бир жерде тынгы тапмай, тёнгереп башлады (Къ.Д.). 10) Андан сора да мени таба кёпле башларын бургъанларын эследим (М.Т.). 11) Бир жыйырмадан артыкъ адам … автоматчыланы аллында барадыла (А.И.). 12) Анам тюкенчиди, кесим устаз болуп ишлейме, кёресе, мени ёзге кимим барды? (Х.О.)

4-чю иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) атладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 2) сыфатладан, сёзлеуледен, алмашладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 3) этим формаладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла.

1) Жантуугъан агъач таба къарады (Т.А.). 2) Манга жетер тенгли бир берсенг боллукъду (Т.А.). 3) Жуууннгандан сора, ким биледи, Мухарбек этге теркирек узалгъанча окъуна кёрюндю (Т.А.). 4) Таулу жаш, бир жанлыракъ тепчип, шинтикни алды да, аны бу бугъа маталлы кишини башына келишдирди (Г.Э.). 5) Къоркъуу элгендирип, бир кере къаркъ-къуркъ этди да, дылгам къаяны аркъасы таба кёзлей, дагъыда иги кесек бийикге кётюрюлдю (А.Т.). 6) Эрменбий, … къурулушчула ауузларын ачып тургъанлай, къой тенгли ташны машинаны кюбюрюне тийишдирди (Г.Э.). 7) Ингир ала кёкде жайылгъан къара булутла сууукъ жауунну бла бузну бизни юсюбюзге къуйдула (К.Х.). 8) Тюненеден бери къурулушха техника келип башлагъанды (З.Ж.). 9) Анзор боз ура башлагъан мыйыкъларын сылады да, зыбыр добар къолу бла чиллеаякъ маталлы таза суусуннга къарады (Л.С.). 10) Кюнню халына къараучула билдргеннге кёре, быйыл жаз башы жауунлу боллукъду (К.ж.). 11) Къошда Ахматдан башха бир инсан жокъ эди (К.Ж.). 12) - Мен быланы школ таба баргъанларын жаратмайма, - деп ёрге турду Мухаммат (М.Т.).

5-чи иш. Айтымланы былай юлешип жазыгъыз: 1) сонгура атны къуллугъунда келген сёзлери болгъан айтымла; 2) атны неда тилни башха кесегини къуллугъунда келген сёзлери болгъан айтымла.

1)    Суу, жел аны баш къатын къоратадыла (Л.б.). 2) Эрттенликде, анасы Эсеней ийнек сауаргъа чыкъгъанда, Гуа аны къатына жанлады (Т.А.). 3) Москвачы жашны бу саугъасыны юсюнден сизге бир хапар айтайым (Т.А.). 4) Къонакъла хапар айта тургъунчу, столну юсю тюрлю-тюрлю ашарыкъладан толду (К.ж.). 5) Аны себепли, элни башында бирде кеси, бирде нёгери бла къалкъа, ол анда къой сюрюулени, ажир юлюш жылкъыланы кёрюп, ырахат болуучу эди (А.Т.). 6) Башда акъыл болмаса, аякъгъа къыйын болады (Н.с.). 7) Фатийма, эгечим, къолунгда ууакъ сабийлеринг бардыла, башынгы сакъла (Х.О.). 8) Ишни аллы зыбыр болса, арты жумушакъ болур (Н.с.). 9) Агъач ичи бла иги сюренип, дылгам къаяны аллына чыкъды (Т.А.). 10) Аппа, къолуна алып тургъан топурагъын ичине жутуп иерге сюйюп, алай этерге уа менден уялып тургъан сунуп къызардым (Т.А.). 11) Ичги ичге кирсе, акъыл тышха чыгъар (Н.с.). 12) Мен тюшюмде окъуна кёргенме ишни арты къалай боллугъун (Э.О.). 13) Къыз, ачы къычырыкъ этип, таш артына къачды (Ш.М.).

6-чы иш. Бу айтымлада тенг жарашдырыучу байламланы табыгъыз. Ала къаллай къауумлагъа  юлешиннгенлерини юслеринден хапар айтыгъыз.

       1) Аллах бирди, ма муну бла беш ай болады, не письмосу, не хапары чыкъмайды (Х.О.). 2) Сизни элде Хангерий бла Хажосча неда, кёлюнге тиймесин, сенича, ишге эринчекле кёпдюле (Г.Б.). 3) Комиссарны доклады бизни уллу къайгъы этдирди эм болмагъанча къоркъуулу халны ачыкълады (Х.О.).  4) Кюн бир кёрюнеди, бир булутла артына ташаяды (Х.О.). 5) Ачах бла Бекболат ёгюзлени суугъа сюрюп кетдиле (Г.Б.). 6)  Бирде илячинча барады, бирде жел сюрюшдюрген бодуркъуча, сюрюше, чанчылгъанлай къалады (Г.Б.). 7) Жаннган юйню бийик гюрюлдеп жаннган оту тийрени бирде жарыкъ, бирде мутхуз этеди (Э.О.). 8) Къууаннганла кюн тюшген, къууанмагъанла уа туман басхан сунадыла (Г.Б.). 9) Алай сёлешген мен этгенме, эфенди уа тынгылап тургъанды (Э.О.). 10) Колхозну пралениясында Мусса, Нанаш, Къара сора Абдул олтурадыла (Э.О.). 11) Босагъа юсюнде тохтап, кесин узакъ да, къыйын да жолгъа хазырлайды (Т.А.). 12) Барып къучагъын кенгнге керип Зулкъарнейни, Баззаны, Аслангерийни, Зокайны дагъыда бир къауум адамны къучакълады (Г.Б.). 13) Шорпа Хожаны башын бек иги кюйдюргенди, алай аны тили ол заманда да ачылмагъанды (Ф.). 14) Бюгюн Асланы бригадасы дырыннга  барлыкъ эди, алай кюн бузулуп чырмау чыкъды (Г.Б.). 15) Терекмиди, огъесе Хабламыды къарангыда сюелген?  16) Къарамлары бла Кърымнымы тинте эдиле, огъесе ичлеринден сабийлеринеми къыза эдиле, къалай эсе да бир онгсунмагъан затлары бар эди (Т.З.). 17) Элни къыйырында къайда ит юрген, къайда бузоу ёкюрген тауушла чыгъадыла (О.Х.). 18) Аны этгенледен тёртюсю атлыладыла, алтаулан а жаяудула (Э.О.). 19) Къарашауайны нёгерлери анга бек къууаннгандыла, хан а асыры ачыудан жан-жанын сермегенди (Ф.). 20) Ол бир атласа, Бекболат а эки атлайды (Г.Б.). 21) Ким ишге барады, ким окъуугъа барады, жолда машинала кёпдюле (Г.Э.).

7-чи иш. Бу айтымладагъы тенг жарашдырыучу байламланы бла бойсундуруучу байламланы къуралыуларындан, къуллукъларындан хапар айтыгъыз.     

1)               Ол тютюнлерин чыгъарды да, папиросну ууаргъа кюрешди (Э.О.). 2) Ариукагъа жолугъурма деп, эсимде жокъ эди (Т.З.). 3) Къызыуда адамла да къойла кибик кёреме деп, келди Куртаны эсине (Х.О.). 4) Немец тилни билмейме,  ансы мен былагъа бир иги соруу сорур эдим (Х.О.). 5) Бир кере, алгъан къатыны чексиз огъурсуз болгъанды, аны себепли Хожа къыйналып жашагъанды. 6) Къызыл бурма булутла ахырында къоргъашин бет алдыла, болсада кёзкергеннге алай эте тумаландыла (Х.О.). 7) Арлакъда мудах сюелген Хабланы неда Къырымны къол аязларындан бир зат къапса сюйюучю эди ажир (Т.З.). 8) Бекболатны эсинде уа жаланда Сакинат эди, нек десенг, ол экиси ёмюрлерин бирге ётдюрюрге сёз берген эдиле (Г.Б.). 9) Хасан къатындан кетмей сагъышлы болду, не ючюн десенг комиссияны къарар кюнюдю (Г.Э.). 10) Ол, Сапун тау ючюн чабыуулгъа бара туруп, Аллахдан саулукъ тилей эди, нек дегенде юйюрде бек сюйгенлери ол эди (Т.А.). 11) Отунла суу эдиле, аны себепли отну тиргизалмады ол (Г.Э.). 12) Хапар айтхан заманда иги хапарны айтыргъа керекди, ансы аман хапардан магъана аз болады (Х.О.). 13) Алай не уллу, не къарыулу эсе да, эмегенни да барды учхара жери (Ф.). 14) Болсада гажай аз кере келмегенди ызындан сюрдюрюрча неда къатына асыры къысылып туякъ тийдирирча (Т.З.). 15) Мен къачмай сени амалтын къалгъанма, амма жанымданмы тойгъанма (Х.О.). 16) Мен, эл ажашмасын, жангылмасын деп, аны ючюн кюрешеме (З.Ж.). 17) Битеу да кёрюннген арбаз, юй, халжар, гуму да аныдыла деп, жашагъанды бойнакъ (Т.З.). 18) Жашым, нартюхюбюз тауусулгъанды, ол себепден иш хакъынга нартюх берсин (Э.О.). 19) Элни малсыз къаууму аллай бир затны марап турады, себеби къол кётюрюлсе, ишни битгеннге сана да къой (Э.О.). 20) Мында бек бийикди, аны себепли туристлени кёллери аман этеди (Г.Э.). 21) Аны юсюне бир аман тюшле кёргенме да, жашаудан умутум жокъду (Хожа).

8-чи иш. Берилген айтымлада байлам сёзлени табыгъыз, ала къош айтымланы кесеклерин къалай байлап келгенлерин кёргюзтюгюз.

1) Адам не къадар иги окъуса, ол къадар билимли болады (Т.З.). 2) Адам не кёп жашаса да, жашаудан тоймайды (Ф.). 3) Маратлагъа бар да, ол не берсе да, аны бери алып кел (Х.О.). 4) Быйыл кюз артында  кимге онсегиз жыл толгъан эсе да, аланы аскерге чакъырадыла (З.). 5) Законну жорукъларын ким бузса да, ол жууапха тартыллыкъды (З.). 6) Сен школну къайда бошагъан эсенг да, справканы андан келтир (Г.Э.). 7) Жайлыкъгъа ненча мал чыгъаргъан эсенг  да, анча малны къайтарыргъа керексе (Т.З.). 8) Отлау къайда иги болса, малланы анда кютюгюз. 9) А. Байсултановну атына жораланнган турнирни боксдан ким къытса да, анга спортну устасы деген ат берилликди (З.). 10) Ненча кюн ишлеген эсе да, анча кюннге ахча аллыкъды (Т.Ж.). 11) Алим къайда эсе да, Илияс да анда болур (Г.И.). 12) Малланы къаллай бир иги бакъсагъыз, аллай бир иги хайыр аллыкъсыз (З.). 13) Къушну баласы уясында нени кёрсе да, учханында аны этер (Н.с.). 14) Бычхынг къачан керек болса да, ол кюн къайтарырма (Г.Б.). 15) Огъары къош малланы къалайтын сюрген эсе да, сиз да алайтын сюрюгюз (Г.Э.). 16) Къалайда тынч болса, Назир алайда ишлейди (Х.О.). 17) Сиз бизге чалгъыда ненча кере болушхан эсегиз да, биз да сизге дырында аллай бир болушурбуз (М.Т.). 18) Къобузчуну къайда той болса, ары чакъырадыла (М.Т.). 19) Ала таудан къалай  тюшген эселе да, сиз да алай тюшюгюз (Э.О.). 20) Кимни арбасына минсенг, аны жырын жырла (Н.с.).

9-чу иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада кесекчиклени табып, къаллайла болгъанларын ангылатыгъыз.

1)    Ол ангылагъанны, мен да ангылайма. 2) Саулукъ ийнеклеге артыгъыракъда иги къарайдыла (З.). 3) Биз, чегемлиле, анга кимден да бек къууанабыз. 4) – Аны аллында болгъан директор а? (Т.Ж.) 5) Сора ала терсдиле, ы? (Т.Ж.) 6) Бошагъанмыса институтну уа? (Т.Ж.) 7) Къазакъ аягъы бла жер тырнай, сюелген торну – ол суу ичип эртте бошагъанды – ауузлугъун салып, къырдан тышына чыгъарды, сора гитче заманында чыбыкъгъа миниучюсюнлей, анга алай тынч минди (Т.З.). 8) Хо бир да, тюйюлдю! Аны атасы ариу, жумушакъ тюклюдю (З.Ж.). 9) Алай бюгюн мен эсли, адежли жашны кёргенде, жюрегиме къаллай бир ырахатлыкъ келгенин айтып окъуна жетишдираллыкъ тюйюлме.

10-чу иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада кесекчиклени магъаналарын ангылатыгъыз.

         1) Да, хоу, жанмайдыла деп сылтау эталлыкъ тюйюлдюле (Къ.Къ.). 2) Хоу,  аллай иш да болгъанды (Т.Ж.). 3) Хоу, тёрт жыл мындан алгъа къаллай гитчечик болгъанынгы айтсакъ, уллу жашса, алай болгъанлыкъгъа…         (Къ.Къ.) 4) Хоу, ма мен да айтама! Былагъа къарап къалгъан эсек, сора болмадыкъ! (Къ.Къ.) 5) Да, хо, анга бара эсегиз, ажашырыкъ тюйюлсюз   (Къ. Къ.). 6) Хау, мен атамы бир да къылыкъсыз сюе эдим (Къ.Къ.). 7) Хо, сора… Уллу жаш болсанг да, мени жомакъларымы унутмай турурса, охому? (Къ. Къ.)

         11-чи иш. Кесекчиклери болгъанланы бла байламлары болгъан айтымланы бир-бирлеринден айырып жазыгъыз. Байламланы бла кесекчиклени бир-бирден башхалыкъларын ангылатыгъыз.

1) [Бекмырза] абирек чыкъгъанда да, ит кадетле ызындан болгъанлай турдула (Г.Б.). 2) Масхут, Идрисни абаданлыгъын да эсге алмай, оспар сёлеше эди (Ш.). 3) Бюгюн бу берекетли столну артында не жаны бла да таматалыкъ манга жетеди (Т.Ж.). 4) Барыгъыздан да мен кёп жашагъанма  (Т.Ж.). 5) Оллаха, сени ол сёзлеринг энтта да мени жюрегимден кетмегендиле (Т.Ж.). 6) Къушбий, ич да, олтургъан эт (Т.Ж.). 7) Темир Къанатович, сиз угъай демей эсегиз, Адил Адилович да, мен да тюшден ингирге бешинчи, алтынчы классланы окъуучуларын шахаргъа экскурсиягъа элтир акъылыбыз бар эди (Т.Ж.). 8) Сен андан эсе сегизинчи классда окъуу да, низам да иги болмагъаныны сылтауун ангылатчы манга (Т.Ж.). 9) Иги эсиме тюшгенди да, аття (Къ.Къ.). 10) Бийик жерни хауасы таза болады. Тёгереги ачыкъды да (Къ.Къ.). 11) Андан сора да туманны да кесини аламатлыгъы барды (Къ.Къ.).

         12-чи иш. Чеклендириучю, кючлендириучю кесекчиклери болгъан айтымланы айырып жазыгъыз.

         1) Аны, Ако, жаланда ахшы адамла ангылайдыла. 2) Ашыкъгъан этме жаланда. 3) Аны алайлыгъына, кесим акъыл этгенден тышында да, атаны юсюнден анняны, Тебо бла Горданы, жууукъларыбызны хапарлары мени бютюнда бек ийнандыра эдиле. 4) Алай бу жол а нек эсе да аллай жумуш чыкъгъанына артыкъ ыразы болмады. 5) Аланы кёрген бла окъуна тюз боюнлу келмегенлерин, жау къонакъла болгъанларын ангылагъанды. 6) Таза да уллу палахдан къутхардынг (Къ.Къ.). 7) Фашист офицер кертида адамлыкъсыз болгъанын бет сыфаты окъуна айта эди (К.ж.). 8) Бети къызаргъанын, нек эсе да аркъасы да терлегенин сезди да, бютюн бек жунчуду (Т.З.). 9) Маймулат алай айтханда, Кулизар бютюнда адыргыгъа къалды (Къ.Х.). 10) Бир кюн а бютюнда сейирге тюбеди (З.Ж.).                    11) Артыгъыракъда жангыз эгечинден туугъан ёксюз сабийни мудах этмейим деп, Гондайны кюрешгенин адам айтып бошамаз (З.Ж.). 12) Жаланда Чегетге жууукъ бек уллу юйню – межгитни ичин ёртен алгъанча, мангылай терезелери къызарадыла (Т.З.). 13) [Хасан:] Ётюрюкден не хайыр, киногъа барсакъ, автобусха минсек да, Хусей мени хуржунума хазна узалтмаучуду (Ш.Х.). 14) Айта тургъанлыгъынга, чыртда ангыламайды (К.Х.).

                               Литература

1.     Ахматланы М.А., Мызыланы А.М., Хуболланы С.М. Къарачай-малкъар тилде тилни болушлукъчу кесеклери. - Нальчик. 2009.

2.     Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке. - Махачкала: Юпитер, 2000.

3.     Гаджиев Э.Н. Аспектуальная категоризация действий в кумыкском языке (сравнительно с турецким языком). Махачкала: Даггоспедуниверситет, 2006.

4.     Кетенчиев М.Б., Киштикова Л.Х. Имя прилагательное в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2004.

5.     Кетенчиланы М.Б. Къарачай-малкъар тилде этимни иесиз формалары. - Нальчик, 2009.

6.     Къарачай-малкъар тилни морфологиясы. – Нальчик, 2005.

7.     Мусуков Б.А. Морфологическая деривация глаголов в карачаево-балкарском языке. - Нальчик, 2009.

8.     Султанбаева Х.В. Служебные части речи в современном башкирском языке. - Уфа: Гилем, 2002.

9.     Хабичев М.А. Именное словообразование и формообразование в куманских языках. – М., 1989.

СИНТАКСИС

1-чи тема. Сёз тутушланы къуралыу юлгюлери

Темагъа соруула:

1.         Сёз тутушну къуралыу юлгюсю деп неге айтадыла?

2.          Сёз тутушланы къуралыу юлгюлерин кёргюзтюуде къаллай белгиле хайырланыладыла?

3.         Ат сёз тутушланы къуралыу юлгюлери къаллайладыла?

4.         Этим сёз тутушланы къуралыу юлгюлери къаллайладыла?

Ишле:

1-чи иш. Бу сёз тутушланы къуралыу юлгюлерин жазыгъыз.

Юлгюле: беш адам – Сан. + С, нёгерлеринги сыйла – С_ны4 + Э.

Беш адам, юйге иги, менден уллу, санга ауур, юйге жет, тёгерекни къыдыр, билим ал, терк атла, ючден бири, Харуннга къара, юйден ал, элни таматасы, рестораннга директор, онунчу дерс, къызыл алма, химиядан къарыусуз, жарагъа уста, бизден мажал, тюненеги гыржын, таудагъы малла, адамла бла иги бол, нёгерлеринги сыйла, мында ишле, къарыусуз жаша.

2-чи иш. Бу айтымладан ат сёз тутушланы чыгъарып жаз, аланы къаллай юлгюле бла къуралгъанларын айт.

I

Къара тюлкюню териси бек багъа, сыйлы затха саналгъанды. Ол болгъан жерден, юйден берекет кетмейди дей эдиле. Аны ючюн урушха дери къара тюлкю терини бир хурттагы болмагъан таулу юй жокъ эди. Кирпи да огъурлу затчыкъды, анга тиерге жарамайды. Бахчада, терек тюплеринде, юй къатында кирпичикле айлансала, ол насыпха болады. Нек эсе да, аллай сёз да барды: «Кирпи тонгузну бурунундан тюшгенди», – деп. Чычханнга да айтыучудула алай. Сюлесин а жаман жаныуарды, огъурсуз. «Сюлесин кесген сюелмез» деп, аны ючюн айтадыла.

(«Къара тюлкю» деген мифден)

II

Кюн Тейриси тейрилени башыды, оноучусуду. Ол сууланы, кёклени, жерлени, къудуретли бегимиди. Кюн Тейриси учсуз, бужакъсыз узакъдады. Ол къайнайды, жайда жерге къаты жылыу береди, къышда бизден жылыуун Ёксюзле дуниясына иеди, аланы жылытады.

Кюн Тейриси, ачыуланса, жерни кюйдюреди, тенгизлени къурутады. Эртте заманланы биринде Кюн Тейрини туманла ачыуландыргъандыла. Туманла, жерин юсюне жатып, кюн жарыгъын иймей тохтагъандыла. Кюн Чамланнганды, ачыуланып, жерге айланып, ахсынып, кюкюкрегенди, къусханды. Кюнню ёзегинден ташла, учхунла жерге жаугъандыла. Ма алтын, кюмюш, темир ташла аладан болгъандыла. Ала кюнню къусханындан болгъандыла.

Кюн Тейрисини баш аты Къайнар-тейри болгъанды. Къайнар-тейри бла Жер Тейриси тауланы, жерлени, сууланы, жулдузланы да жаратхандыла, болдургъандыла дейдиле. Ала жерни жаратханда, жер къалтырауукъ, тенгизле чайкъантылы, толкъунлу болгъандыла.

(«Тейриле бла нартла» деген таурухдан)

3-чю иш. Бу айтымладан этим сёз тутушланы чыгъарып жаз, аланы къаллай юлгюле бла къуралгъанларын айт.

I

Пулгура къаура адам эм мал къыйналып кирген къая ыранлада битеди. Ол къаурадан этилген сыбызгъы аламат ариу согъады. Ол угъай эсе, къаураны баш къусхан кесеги тюшсе, жел, аяз ургъан кезиуде ол кеси аллына кюйле согъуучуду. Муну битген жерине къойла жетселе, ала ол къаураны тамырына дери ашайдыла. Ол иш алай нек болгъанына быллай жууап барды.

Бурун къойланы уллу аталары алтын урлагъанды. Урлагъан а ол заманлада арталда жюрюмеген зат болгъанды. Къойну алтын урлагъанын пулгура къаураны уллу атасы кёргенди. Энди пулгура бедишибизни халкъгъа жаярыкъды деген къоркъуудан, къойла пулгураны артын юзерге кюрешедиле. Пулгура да, аны билип, къойла киралмаз бек жерледе ёседи. Ахшы сыбызгъычы, пулгура къаурадан сыбызгъы этип, къой тартыуну тартса, къойла, макъырып, сыбызгъычыны тёгерегине басынадыла.

(«Пулгура къаура» деген мифден)

II

Нартла, Къызыл Фукга бойсунуп, анга жасакъ тёлеп тургъандыла. Жашай кетгенлеринде, нарт Ёрюзмек Фук бла ёрелешеди, аны хорлай тебирейди. Иш тапсыз болгъанын кёргенде, Къызыл Фук, нартлагъа къаргъыш этип, кёкге учуп кетеди.

Фукну кёкде къаласын тогъуз бёрю бла тогъуз сюлесин сакълап боладыла. Ёрюзмек, учуп, Къызыл Фукну кёкде къаласыны арбазына къоннганлай, тогъуз сюлесинни да къамасы бла башларын кетереди. Терк окъуна терилерин алып, белине тагъады. Бёрюлеге уа тиймейди, бёрюле да анга чапмайдыла.

Фук, анга айланып, кёп ачы къаргъышла этеди, сора кеси учуучу къанатларын жайып тебирейди. Ёрюзмек да къылычын чыгъарады да, сермеш башланады. Фукну къылычы кёп да бармай сынады. Ол заманда Фук, къол аязы бла тутуп, Ёрюзмекни къылычын сындыргъанды. Алай нарт улу Къызыл Фукну тюпге ургъанды, ёлтюрген а этмегенди. Аны къанатларына илинип, жер юсюне тюшеди. Фукну уа терен уругъа атып, бир къауум заман тутады.

(«Ёрюзмек бла къуртхала» деген таурухдан) 

Литература

1.                 Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.

2.                 Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

3.                 Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.

4.                 Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.

2-чи тема. Бош айтымланы тюрлю-тюрлю шартлагъа кёре къауумлау

Темагъа соруула:

1.                 Къарачай-малкъар тилде айтымланы не шартлагъа кёре къауумлайдыла?

2.                 Къарачай-малкъар тилде айтымланы къауумлары къаллайладыла?

3.                 Жайылмагъан айтымла деп къаллай айтымлагъа айтадыла?

4.                 Жайылгъан айтымла деп къаллай айтымлагъа айтадыла?

5.                 Жайылгъан эм жайылмагъан айтымланы бир бирден къалай айырыргъа боллукъду?

6.                 Толу эм кем айтымланы бир бирден къалай айырыргъа боллукъду?

7.                 Айтымла тилде къуллукъларына кёре къаллайла боладыла? Аланы бир бирден къалай айырыргъа боллукъду?

Ишле:

1-чи иш. Бу айтымладан жайылмагъан айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы баш членлерини къуралыуларындан хапар айтыгъыз.

I

1.                 Биз тасхачыла бла бир юйюрбюз (Г. И.). 2. Адамла кёпдюле (Э. О.). 3. Зайнафны юйюню эшиги анга ачыкъды (Г. Э.). 4. Бу къоркъуулу жерди (Э. О.). 5. Мазанны Локъманлагъа сёзю жокъду (Г. Э.). 6. Сен шыйыхса (Э. О.). 7. Келинчикни халаллыгъы, жууашлыгъы кютю къой кибикди (Г. И.). 8. Ала жыйырма бла беш адам бола эдиле (Э. О.). 9. Жауун жауады (Т. З.). 10. Былайда капитан Сорокадан сора адам жокъду (Г. И.). 11. Малла ёргедедиле (альм. «Шуёхлукъ»). 12. Танг аласы (Э. О.). 13. Кавказны битеу ариу гюллери Домбайдадыла (Г. Э.). 14. Мен Нальчикде эдим (Г. Э.). 15. Мени хапарым жомакъдан да аламатды (Къ. Къ.). 16. Нёгерим гиртчи жашды (Г. Б.). 17. Мени эскериулерим бу майдан бла байламлыдыла (Г. И.). 18. Жашла сегизеулендиле (альм. «Шуёхлукъ»). 19. Бизни жарсыуубуз жерибизни игилигинденди (Къ. Н.). 20. Жолубуз узунду (Э. О.).

II

Холамда Кёк Таш деп болгъанды. Аны юсюнде бешик аякъ ыз бар эди. Анга артыкъда Бёзюлары табына эдиле. Ташны экинчи аты – От Таш. Ол ташха къатынла жумуртхала, хычинле элтип тургъандыла. Къаралан сыйы жюрюген къартладан болгъанды. Нарт элинде Маймур деп биреу жашагъанды. Маймур чабып барады. Сынжыр да сыйлы эди. Алайдан узакъ болмай, къая тюбюнден къара суучукъ чыгъып тургъанды. Тылпыу жайылгъанды. Ол шаудандан бир уртлагъан жан иеси къыяматха дери ёлмейди. Алауган андады. Олсагъат Акъ Жугъутур мюйюзлерин билеп башлагъанды. Дебет темирчи болгъанды. Минги тауну башы ма андан бери айры болуп къалгъанды деп айта эдиле бурун къартла. Жугъутур ауады. Олтурама. Тюшле терт тюрлю боладыла. Ала кеслери да бу Тызыл жанында Кердеуюкле деген жерде жашагъандыла. Эмегенлени жашагъан жерлери да алайдан узакъ тюйюлдю.

(Къарачай-малкъар мифледен)

2-чи иш. Бу айтымладан жайылгъан айтымланы айырып жазыгъыз. Айтымланы жайылыуларына аланы къайсы членлери себеплик этгенлеринден эм аланы айтымны толу этиу бла байламлы къуллукъларындан хапар айтыгъыз.

I

1.                 Халит тынчайды. 2. Саният алайдан юйге къачханд. 3. Раузат кокаланады. 4. Мен Ата журтха къулланама. 5. Сабий жюрюялады. 6. Ол устазладан да сорулгъанды. 7. Бедик кези. 8. Биз Москвадан Краснодаргъа самолёт бла эки сагъатха жетебиз. 9. Окъуйма. 10. Биз сабанладан районнга машина бла чюгюндюр ташый эдик. 11. Ол сёчюдю. 12. Табийгъат кюмюш бетге боялды. 13. Сууукъсуратады. 14. Мухадин бригадирликге салыннганды. 15. Кёз байланды. 16. Мен ары барлыкъ тюйюлме. 17. Мазан къойланы экиге бёлдю. 18. Чалгъычы жашла жолну ёрге оздула. 19. Марзият сютню жерге тёкдю. 20. Бир минг тогъуз жюз къыркъ тёртюнчю жыл.

II

Жаш нартланы Сандыракъ усталарына баргъанды. Арыгъанды. Ол сюрюучю жашны кёзюне къарагъанды. Нарт жаш узакъдан бир акъ тюзню кёргенди. Эл уллу къайгъыгъа къалгъанды. Абызырагъанды. Ахырында элни тёгеригине къараучула салгъандыла. Кече бели. Сакълаучула садакъла бла ол тюлкюню ёлтюргендиле. Тюлкю терини жартысындан элни эр кишилерини барысына да бирер бёрклюк чыкъгъанды. Бир кюн а къоншу эллеринден бир къатын эрттенликде бузоу къыстай чыкъгъанды. Тюлкю териси. Ол заманда эмегенле бир бирлерине къарашдыла. Ногъайчыкъ эмеген бла сермешип башлайды. Тангнга жуукъда шайтанла Ёрюзмекни сыфатына киредиле. Нартла Адил суну бойнунда тохтагъандыла. Рачыкъау улан болгъанды.

(Нарт таурухладан)

Литература

1.                 Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.

2.                 Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

3.                 Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.

4.                 Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.

5.                 Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010.

3-чю тема. Бир баш членли айтымланы къауумлау

Темагъа соруула:

1.                 Бир баш членли айтымланы эки баш членли айтымладан башхалыкълары недеди?

2.                 Бир баш членли айтымла къаллай къауумлагъа юлешинедиле?

3.                 Бир баш членли иели айтымла къаллайла боладыла?

4.                 Бир баш членли иесиз айтымланы энчиликлери недеди?

5.                 Аталгъан айтымланы форма-магъана жаны бла энчиликлери недеди?

Ишле:

1-чи иш. Бу айтымладан белгили иели айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапар айтыгъыз.

1.                 Темир тюеме, назму жазама (М. К.). 2. Иги окъуйса (альм. «Шуёхлукъ»). 3. Жашла тауда мал кютедиле (журн. «Минги Тау»). 4. Школгъа жюрюйбюз, билим алабыз (Г. Э.). 5. Кырдыклыны мен танымагъан бир ташы да жокъду (Э. О.). 6. Ол кюнден башлап, Бишкекде устазма (журн. «Минги Тау»). 7. Хар зат алгъаракъдан хазыр болса игиди (Э. О.). 8. Бусагъат терк окъуна атланайым, тебирейим (фольк.). 9. Кырдыклы адамны кёрмезча уллу жер тюйюлдю (Э. О.). 10. Жашауунгда кёп ахшылыкълагъа тюбегин (фольк.). 11. Элде Асланланы юсюнден башха хапар жокъду (Э. О .). 12. Ёмюрюнгде къыйынлыкъ сынамагъын (фольк.). 13. Нуржанны кёзлери жилямукъдан толу эдиле (Г. И.). 14. Май къазанланы къайнатхын (фольк.). 15. Жаз башы кюнле адамгъа хычыуундула (Г. И.). 16. Бусагъатда ол романы бир окъур эди (журн. «Минги Тау»). 17. Алим битеу Къарачайда белгили тукъумданды (Г. Э.). 18. Ач эшикни, менме (Ш.М.). 19. Билим алыгъыз, ата-ананы къууандырыгъыз (газ. «Заман»). 20. Немецлиле башха элледен эсе, Нарт Уягъа къатыдыла.

2-чи иш. Бу айтымладан белгисиз иели айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапар айтыгъыз.

1.                 Сени Ахматлагъа чакъырадыла бюгюн (журн. «Минги Тау»). 2. Аны жомакъдан, жырдан да хапары жокъду (Къ. Къ.). 3. Ол тюкенде окъуучулагъа керекли китапла сатадыла (газ. «Заман»). 4. Боташланы Исса кёп назму китапны авторуду (газ. «Коммунизмге жол»). 5. Эртде заманлада Къарачайда Жангыз терекге табынып тургъандыла (фольк.). 6. Жашауну жомакъгъа ушаш кёп жери барды (Къ. Къ.). 7. Сталинни ёлгенин ол кюн окъуна радио бла айтдыла (Б. Х.). 8. Барисбий къарныдашларына келсе, анга керти адамгъача къарайдыла (Х. О.). 9. Мени атамы аты Хажи-Муссады (Къ. Х.). 10. Шёндю ат сенден эсе манга бек керекди (Г. Б.). 11. Кючлю жыжымланы ат къуйрукъдан этедиле (фольк.). 12. Ол таугъа кёбюсюне Алибекни тауу деучендиле (фольк.). 13. Хар адамны насыбы кесини къолундады (Г. Б.). 14. Бизге да аллай къууанчы кюнлени тежеселе эди (К. А.). 15. Адамгъа азатлыкъдан уллу байлыкъ жокъду (Б. И. ). 16. Адамлагъа, анны-муну соруп, ишлерге да къоймайдыла (газ. «Къарачай»). 17. Аны Зурумгъа хайырындан эсе хатасы кёпдю (Г. М.). 18. Чал сакъаллы къарт кишини манга тийишли кёрдюле (М. К.). 19. Бизни къыралда шёндю тогъуз миллиондан артыкъ бал батман барды (газ. «Коммунизмге жол»). 20. Алгъыннгыла къайсы элденсе деп сорсала, эндигиле къайсы школданса деп сорадыла.

3-чю иш. Бу айтымладан ортакъ иели айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапар айтыгъыз.

1.                 Атха миннген этедиле, ёгюзню жекген этедиле (Н. с.). 2. Ибрахимни урлукъ къайгъысы жокъду (К. Х.). 3. Халкъ баргъан жерден къалма (Н. с.). 4. Темирбекни фашистлеге дертини чеги жокъду (Х. К.). 5. Бюгюннгю ишни тамблагъа къойма (Н. с.). 6. Урушда ёксюз сабий кёп болады (К. Х.). 7. Адамладан жашыргъанлыкъгъа, халкъдан жашырмазса (Н. с.). 8. Эльхлепп бла Хурттюню араларында тилманч Ульбрихди (К. Х.). 9. Эртте къатын алсанг – къууанырса, эртте сауут алсанг – уялырса (Н. с.). 10. Солтанны кёзлери Мапиямны терезесиндедиле (К. Х.). 11. Ахча алсанг, санап ал (Н. с.). 12. Жамилятны дуниясы къабырдан да тарды (О. К.). 13. Отну ёчюлтюр ючюн, таза суу излемейдиле (Н. с.). 14. Бизни саугъабызгъа Даммат ыразы болду (Э. О.). 15. Бал тутхан бармагъын жалар (Н. с.). 16. Махайны фыргъауундан башхалыгъы жокъду (Э. О.). 17. Бёрюге бёрюча, тюлкюге тюлкюча тюбейдиле (Н. с.). 18. Манга Сакинатдан сора киши да керек тюйюлдю (Э. О.). 19. Акъылны бла намысны тенг сакълайдыла (Н. с.). 20. Сарыбийни жууабы Чокка эфендиге бек хычыуунду (Э. О.).

4-чю иш. Бу айтымлада сёдегей ие къалай берилгенини юсюнден хапар хапар айтыгъыз.

1.                 Мени бийик билим аллыгъым келеди (газ. «Заман»). 2. Сени китап окъуругъунг жокъду (альм. «Шуёхлукъ»). 3. Къызны кёлю такълы болду (фольк.). 4. Устазгъа сабийлени халилерин билирге керекди (газ. «Заман»). 5. Алагъа (фашистлеге) кеслери салгъан отда кюерге тюшеди (газ. «Заман»). 6. Ата-анагъа къарау инсаннга борчду (фольк.). 7. Манга сенден айырылыргъа къыйык кёреме (А. К.). 8. Бу ингирде манга нек эсе да сууукъду (Э. О.). 9. Мёлеханнга аман кёз джетген эди (А. Х.). 10. Маржан къартны ачыуландырды (журн. «Минги тау»). 11. Аны жапысы Сосурукъну сескендирди (фольк.). 12. Сапырада чыртда уят жокъду (фольк.). 13. Мында бир сейирлик зат барды (журн. «Нюр»). 14. Устаз окъуучула бла ушакъ эте тура эди (альм. «Шуёхлукъ»). 15. Жаш да, къыз да бир бирни жаратдыла (Х. Н.). 16. Бюгече бизни жаш сизни жаш бла тюйюшгенди.

5-чи иш. Бу айтымладан аталгъан айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапар айтыгъыз.

1.                 Кюз арты. Агъач алтын бет алгъанды. 2. Къошну ичинде дауурлуду. 3. Сарычач къызлача терекле. Къызарып бишген кёгетле. Къалай ариуду мында. 4. Энди кюз артына жууукъду. 5. Къартла. Той. Къууанч . Берекет. Мында киеу жёнгерлени сакълайдыла. 6. Жшлагъа бу дорбунда тарды. 7. Ариу жасалгъан стола. Аланы юслеринде аш, азыкъ, ичги. Мында болмагъан зат жокъду. 8. Дерсге алыкъын эрттеди. 9. Таулу эл. Къарангы кече. Къоркъуулу шошлукъ. 10.  Августну ал кюнлери. Азнауурдан къууанч хапар алдыкъ. 11. Энди бизге сууукъ тюйюлдю. 12. Ачах сууну хапарына сейир этип тынгылайды. Шошлукъ. Кюн бла адам. Жел… 13. Ушкок тауушла. Самолётланы гюрюлдегенлери. Ала, узакъдан узакъгъа ёте, тёгерекни зынгырдатадыла. 14. Былайдан элни сабанларына дери он къычырымды.

Литература

1.Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.

2.                Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

3.                Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.

4.                Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.

5.                Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010.

6.                Кетенчиев М.Б. Къарачай-малкъар тилде ат айтымланы форма-магъана жаны бла тинтиу. Нальчик: Каб.-Балк. ун-т,2011.

4-чю тема. Тюз эм сёдегей сёзлю айтымла

Темагъа соруула:

1.                 Тюз сёз деп неге айтадыла?

2.                 Сёдегей сёз деп неге айтадыла?

3.                 Тюз сёзлю айтымлада къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла?

4.                 Тюз сёзлю айтымланы къуралыу юлгюлери къаллайладыла?

5.                 Къарачай-малкъар тил билимде тюз сёзлю айтымланы тинтиуде къаллай жетишимле болдурулгъандыла?

Ишле:

1-чи иш. Бу айтымланы керекли интонация бла окъугъуз. Тюз сёзю болгъанларын табып жазыгъыз. Алада авторну сёзлерини тюплерин ызлагъыз.

1.                 «Мен келтирген затны кёзюнг бла кёраллыкъ тюйюлсе, къолунг бла да туталлыкъ тюйюлсе, Уллу хан», – деди да Кючюк, хан сезди анны не келтиргенин (Х. М.). 2. «Къайдады кеси уа ол киши?» – деп сорду Уллу хан, тышына чыкъгъандан сора (Х. М.). 3. Хан чатыр ичине киргенлей, тёрде кийиз юсюнде олтуруп тургъан киши, секирип туруп, аягъы юсюн болду да, эки бюкленип, ийилди (Х. М.). 4. Ол аны юсюне битди: «Айыпдан кери бол! Кёргюзт энди ол келтирген затынгы!» (Х. М.). 5. «Охо!» – деди Темир-Зан хан, сейир этип. – «Аны несин айтаса да манга? Ханбийчени чатырына элт» (Х. М.). 6. Сора Бардия: «Былай, тап тизилигиз, къалгъанла!» – деп буюрду (Х. М.). 7. Ардашир да алларында болуп, жыйын чырпыла ичине кирди да, кёп да бармай, бир гитче талачыкъгъа чыгъып къалды (Х. М.). 8. «Бош ойнайса, бу оюн иш тюйюлдю!» – деди Бардия уа къызып. – «Ол къууулуп келгенлени орталарына кесинг тюшюп къалсанг, кёрюр эдим ойнагъанынгы, кюлгенинги да!» (Х. М.).

2-чи иш. Алгъа тюз сёзлю айтымланы, ызы бла сёдегей сёзлю айтымланы жазыгъыз, тыйгъыч белгилерине эс буругъуз.

1.                 – Юйрене тур, Ленгард. Дуния кезиудю, музыка ёлюмсюздю. Мен къайтыргъа, иги юйренип, жарагъан музыкант болурса деп бек бийнанама, - деди жашчыкъны атасы (Г. Э.). 2. Ол таулуланы Орта Азиягъа кёчюрюлгенлерин Асиятха айтды (М. Т.). 3. – Ол тиширыу былай огъурсуз нек болур? – деди Ленгард (Г. Э.). 4) – Ол да бизнича бир насыпсыз адамды, – деди анасы. – Бизден да насыпсызды. Жангызлыкъды алай огъурсуз этген (Г. Э.). 5) Мен Асланнга иги окъургъа керегин, ата-анагъа уллу кёллю болургъа жарамазын ангылатдым (М. Т.). 6) – Тохтачы, жаным, начальник! – дей, къууулду къоншу къатын аны ызындан. – Бир айтырыгъым бар эди, бир тилеригим (Г. Э.). 7) – Келигиз, скрипканы да алып, бирибиз къалмай, ол огъурсуз махкемеге барайыкъ, – деди устазладан бири. – Ол аман адамны жууапха тартдырыргъа керекди. Ишинден къыстатыргъа керекди (Г. Э.). 8) Мажир ол кюн окъуна юй бийчесине, кёп бармай, шахаргъа барлыгъын билдирди (М. Т.).

3-чю иш. Бу тюз сёзлю айтымланы сёдегей сёзге айландырып жазыгъыз.

1.                 «Бизни къыралыбызда жашау аламатды», – деди аппа жашларына. 2. «Бизни аппагъа жюз бла он жыл болады»,– деди ынна. 3. «Ынна, санга уа ненча жыл болады?» – деп сордула сабийле. 4. Аппа бла ынна алагъа: «Биз къара танымай къалгъанбыз, сиз иги окъургъа керексиз», – дедиле. 5. «Саулугъунг къалайды?» – деп сордула сабийле аппагъа. 6. «Ийнекни саууп бошадынг эсе, бузоуну оруннга урургъа керексе», – деди атасы жашына. 7. «Кесингден таматаны сыйлай билирге керексе», – деди ол анга. 8. «Айтхан жумушларынгы этдим, энди уа жыйылыугъа кетеме», – деди жаш атасына.

4-чю иш. Айтымланы керекли интонация бла окъугъуз, алада тюз сёзню орунларын белгилегиз. Айтымланы тыйгъыч белгилерин салып, схемаларын ишлегиз, синтаксис жаны бла тинтигиз.

1.                 Нартла терекле кибикдиле деди Желбыдыр къонагъы таба къарагъан да этмей тамырлары бла бу жерни теренине кирип къалгъандыла (Т. З.). 2. Кишиу, харип, санга не болгъанды, кёзлеринг ёчюле-жана нек турадыла? Зекерия сарыны сыларгъа къолун узатды (Т. З.). 3. Не зат болур ол деп сагъышланды Зекерия (Т. З.). 4. Не бередиле санга суратла? деди тиширыу, билеклерин чалишдирип Жангыз отоугъа къысылып жашайса (Т. З.). 5. Ким унутханды да?! Аскерханны бетине къан чапды Бу эр кишиле керексиз гурушхаларын къачан къоярыкъдыла (Т. З.). 6. Къайдан биледи, кимден эшитгенди деп сагъышланды Огъесе Шамгъун улу кеси хапар этипми айланады, махтанып? (Т. З.) 7. Алтын чолпуларын сыйырайыкъ деди Тёртлеме, тюклю быдырын сылай (Т. З.). 8. Ай хомух а деди ол шош ауаз бла игиликге табан кётюрдюнг (Т. З.). 9. Суратчыны айтханы уа ол болду Къуру былайдан! (Т. З.) 10. Башхаладан сени ненг игиди?  дерик эди (Т. З.). 11. Кертда мен тели окъуна болурма деди ичинден булутладан къаптал тигерге умут этип жашагъан сылхыр (Т. З.).

5-чи иш. Суратлау литературадан он айтым жазып алыгъыз. Аланы бешиси тюз сёзлю айтымла, къалгъанлары уа сёдегей сёзлюле болсунла. Авторну сёзлерини тюплерин ызлагъыз. Айтымланы синтаксис жаны бла тинтигиз.

Литература

1.                 Алиев У.Б. Избранные  труды: В 3 т. Нальчик: Изд-во М. и В. Котляровых (ООО «Полиграфсервис и Т»), 2012. Т.2.

2.                 Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

3.                Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.

4.                Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.

4-чю тема. Кенгерген айтымлада тыйгъыч белгиле

Темагъа соруула:

1.                 Кенгерген айтым деп къаллай айтымгъа айтадыла?

2.                 Кенгерген айтымланы къаллай къауумлагъа юлеширге боллукъду?

3.                 Къарачай-малкъар тил билимде кенгерген айтымланы тинтиуде къаллай жетишимле болдурулгъандыла?

4.                 Бир туудукъ членли айтымлада къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Аланы салыныу жорукълары къаллайладыла?

5.                 Кийирилген членли айтымлада тюбеген тыйгъыч белгиле къайсыладыла? Аланы салыныу жорукълары къаллайладыла?

6.                 Айырылгъан членли кенгерген айтымлада къаллай тыйгъыч белгиле тюбейдиле? Аланы салыныу жорукълары къаллайладыла?

Ишле:

1-чи иш. Айтымланы жетмеген тыйгъыч белгилерин сала жазыгъыз, синтаксис жаны бла тинтигиз, бир туудукъ членлени бир бирге нелени болушлукълары бла байланнганларын, къайсы сёзлеге бойсуннганларын неда кеслерине къайсы сёзлени бойсундургъанларын айтыгъыз.

1. Бир андан бир мындан ит юрген къойла макъыргъан тауушла эшитиледиле. 2. Эрттенден-эрттеннге эм ингирден-ингирге сабийле ол къартха келедиле хар не тюрлю жумушуна да къарайдыла. 3. Огъартын тёбентин да бизникиле сюеле эдиле (Т. З.). 4. Была аладан жигер да тынгылы да этедиле ол ишни. 5. Мен кесими бахчамы да сугъаргъанма болсада санга уа болушайым (альм. «Шуёхлукъ»). 6. Малла не ары не бери баралмайдыла бир бирни тюртедиле урадыла (Ш. М.). 7. Ол жыр сабыр эди ариу эди жюрегинги кюйдюре эди (К. Х.). 8. Абусалам   атасыны   бетини  мангылайыны  терлегенлерин сюртдю (Ш. Х.). 9. Жаннетни жигит таукел анасы нечик болгъанды? (Т. З.) 10. Къыз эллилерин къоншуларын ёхтемликлери жюрек халаллыкълары ючюн сюеди (Т. З.). 11. Бир кюнчыгъыш жанындан бир кюнбатыш жанындан атлыла келе эдиле (Х.). 12. Найыпхан андан къарыусуз нек болду бир амал нек эталмады? (Т. З.) 13. Алагъа не ары кетерге не мында къалыргъа жарамай эди. 14. Мурат атасы бла къарындашы бла да халкъ ючюн жау болгъанды (Ш. Х.). 15. Поэт узакъ тау элледе къоншу республикаланы шахарларында санаторийледе къайда болса да кесини назмулары бла адамланы къууандырады. 16. Чалгъычыла Мухтар Къамбот Алий эм Ахмат кюн сайын гагъа чыгъадыла.

2-чи иш. Бу айтымланы жетмеген тыйгъыч белгилерин сала жазыгъыз. Кийирилген сёзлени морфология эм магъана жаны бла къаллайла болгъанларын айтыгъыз.

1. Ким биледи ала да жангы машина алыргъа кетген болурла. 2) Мени сартын аны аллай ишден ангылауу жокъду. 3. Андан бери юйде бугъуп баям хычинледен сюртюп келесе. 4. Хапаргъа кёре университетни студентлери экзаменлерин берип бошай турадыла. 5. Аслийжан сизге хатагъа халжарны эшигин ачып къойгъанды да, бузоула аналарын эмип кетгендиле. 6) Баям ол къоншуларына ыразы тюйюл эди (Э. О.). 7. Аллах бирди мен сенден аллай зат сакъламагъанма. 8. Оллахий-билляхий мен анга бир заманда да хорлатмам. 9. Тобады жашны ары иймей къоймам. 10. Айхай аны да не айтырыгъын билмейбиз (Э. О.). 11. Ы маржа теркирек бери жетигиз! 12 Тоба-тоба къызчыкъ жыгъылып къалды да! 13 Биз насыпха биченни бахчагъа жауун жетгинчи жыйгъан эдик. 14. Тейри былайда Махайдан тюз сёлешген адам жокъду. 15. Ол а ийнан болмагъан затды. 16. Ай таланнган алай ачы сёлешме. 17. Барыбыз да мени оюмума кёре жумушубузну керекли даражада тамамлаялмагъанбыз баям аны бирсиле да биле болурла. 18. Ант этеме аланла Мухаммат андан бек кишини сюймейди. 19. Ким биледи жанымы къыйыры манга ол абери айтмагъанды. 20. Аллах хакъына, мени жюрегими къыйнай тураса.

3-чю иш. Бу айтымланы тюз окъугъуз да, жазыгъыз, керекли тыйгъыч белгилени салыгъыз эм айланыуланы неледен къуралгъанларын айтыгъыз.

1. Ким биледи Асхат биченибиз маллагъа жетерик болур. 2. Эл аллы таулагъа ай тийгенди балам... Жукъла энди балам! (М. К.) 3. Аллах Мени таш окъуна эт алай туугъан от жагъама къайтармагъанлай къойма (М. К.). 4. Жат акъ къозучугъум жарсыма тынч жукъла (М. К.). 5. Локъман хажи сен эслисе сабырса мен ёлсем да таулагъа сау барырса (М. К.).   6. Жиляма кёз гинжим Жукъла ариу балам (М. К.). 7. Жамауат терсни тюзню арасын кесигиз айырыгъыз (Э. О.). 8. Ай жаш ийнекни бери къууала бузоуу жетип къалады (альм. «Шуёхлукъ»).

4-чю иш. Айланыулары бу сёзледен къуралгъан айтымла жарашдырып, тыйгъыч белгилерин салып жазыгъыз.

Жанымы къыйыры, багъалы атам, бийикде учхан тау къушла, насыпсызла, Аллах ургъанла, бийикде баргъан боз булутла. жангы таныгъан къарындашым.

5-чи иш. Бу айтымланы керекли интонация бла окъуп, керекли тыйгъыч белгилени сала жазыгъыз, ачыкълаучуланы тюплерин ызлагъыз, аланы нек айырылгъанларын эм нек айырылмагъанларын айтыгъыз.

1. Минги таугъа биринчи чыкъгъанла таулула болгъанларын Тегенекли Элбрус Огъары Басхан элледе жашагъанла бек иги биледиле. 2. Аламат уучула Тилланы Юсюп бла Хаджиланы Сейит Минги тауну башына кёп кере чыкъгъандыла ала ары кёплеге жол кёргюзтгендиле. 3. Мустафир мени бек сюйген тенглеримден бири аламат инженерди. 4. Мени сюйген къоншум ол жигер ишлеую бла кесини атын къуруда махтау бла айтдыра келгенди. 5. Сен Азизни кичи къарындашы анга тюбегенли ай да болмайды. 6. Ала Минги тауну тийресинде ёмюрден бери  жашагъанла тауланы «жагъынларын» иги биледиле. 7. Салих сени жерлинг уудан бир заманда да къурулай къайтмагъанды. 8. Чалгъычыла Мухадин бла Мажир нёгерлерин да болушдуруп малларына къышха жетер чакълы бичен хазырлагъандыла.

6-чы иш. Айтымлада сонгуралы айланч болумланы тюплерин ызлагъыз. Аланы нек айырылгъанларын, нек айырылмагъанларын ангылатыгъыз.

1. Ала таугъа чыкъгъан сайын аналары ызларына къайгъы этип къарайдыла. 2. Ийнек сюрюуден келгинчи дери бузоучукъ ёкюргенлей турады. 3. Сен аскерден келгенден бери атанг элге чыкъмагъанды. 4. Таумырза ауур жаралы болса да Нанашны кёргенден сора аурууу юсюнден кетгенча жарыкъланнган эди (Э. О.). 5. Жагъа элден чыгъып урушха киргенимден беричин сюйген тенглерим мени излегенча мен да аланы излей эдим (Э. О.). 6. Кёпюрге жууукъдан-жууукъ къысыла баргъаныбыз  сайын сакълыкъны бекден-бек кючлей келебиз (Э. О.). 7. Мен школдан келгенде сиз юйде эдигиз. 8. Ол жазып бошагъандан сора уа нёгерлери да кеси да бирси палатагъа кетдиле (Э. О.). 9. Больницагъа полковник кетгенден сора эки шапа къатын басхычны алып кирдиле (Э. О.).

         7-чи иш. Бу айтымладан къайсылары тенг жарашхан къош айтымла, бойсуннган къош айтымла, эки баш членли айтымла, белгили иели айтымла, белгисиз иели айтымла, ортакъ иели айтымла болгъанларын айтыгъыз, аланы керекли тыйгъыч белгилерин салыгъыз.

1.                 Бир иги адам сау этер минг адамны жарасын бир аман а буздурур минг адамны къаласын. 2. Батыр тууса элге насып, жауун жауса жерге насып. 3. Ашатыргъа иш ахшы, ишлетирге аш ахшы. 4. Тауну махта да тюзню ал. 5. Туумаз деп къоркъма аман тууар деп къоркъ. 6. Школгъа былайтын барылады. 7. Иги окъургъа кюрешеме. 8. Эшикде иссиди. 9. Ол ишни да законнга кёре бардырыргъа керекди. 10. Аны да билеме. къайгъы этмегиз. 11. Бизде тонгуз этни ашамайдыла. 12. Тауда аллай иш бла кюрешмейдиле. 13. Сиз кимни сюе эсегиз да биз алагъа тюбегенбиз. 14. Къалайтын сюйсегиз да элтирбиз. 15. Такъыр арбаз энди кенг болгъанча кёрюнеди. 16. Къойчула быргъыъга сюйюп къарай эдиле.

Литература

1.                 Алиев У.Б. Избранные  труды: В 3 т. Нальчик: Изд-во М. и В. Котляровых (ООО «Полиграфсервис и Т»), 2012. Т.2.

2.                 Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.

3.                 Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.

4.                 Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.

5.                 Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.

Синтаксисден сынау ишлени, илму билдириулени темалары

1.                 Сёз тутушда бла айтымда сёзлени байланыулары.

2.                 Къарачай-малкъар тилде къысылыу.

3.                 Къарачай-малкъар тилде келишиу.

4.                 Къарачай-малкъар тилде тагъылыу.

5.                 Сёз тутушланы магъана жаны бла къауумлары.

6.     Айтым. Аны баш шартлары: хапарчылыкъ, къарамчылыкъ, ахыр интонация.

7.      Айтымны къарамчылыгъы. Къарачай-малкъар тилде аны берилиую.

8.     Айтым, аны грамматика жаны бла членлеу.

9.     Хапарчы эм аны къуралыууна кёре тюрлюлери.

10.            Башчы, аны баш шартлары, къуралыу жаны бла тюрлюлери.

11.            Толтуруучу, аны къуралыу жаны бла къауумлары: бош толтуруучула, къош толтуруучула, айланч толтуруучула.

12.            Болум, аны баш шартлары эм магъана жаны бла къауумлары.

13.            Къарачай-малкъар тилде кем айтымланы къауумлары.

14.            Бош айтымланы тилде къуллукъларына кёре къауумлары.

15.            Иели айтымланы тюрлюлери: белгили иели бир баш членли айтымла, белгисиз иели бир баш членли айтымла.

16.            Иесиз айтымла эм аланы къауумлары.

17.            Аталгъан айтымла.

18.             Кенгерген айтым. Аны тюрлюлери.

19.            Бир туудукъ членли айтымла, алада тыйгъыч белгиле.

20.            Кийирилген сёзлю айтымла, алада тыйгъыч белгиле.

21.            Айырылгъан членли кенгерген айтымла.

22.            Тенг жарашхан къош айтымны кесеклерин байлагъан мадарла.

23.            Бойсуннган къош айтым, аны кесеклерини байланыуларына кёре къауумлары.

24.            Бойсуннган къош айтымланы къауумлары.