План-конспект на тему:Жаһан әдәбиятидин Сәбит Муқановниң һаяти вә ижадийити, ижадийитидики уйғур мавзуси

 

                                                                         

 

Дәрис мавзуси:       Жаһан әдәбиятидин  Сәбит Муқановниң һаяти вә

                                       ижадийити, ижадийитидики  уйғур мавзуси

 

 

 

Дәрисниң мәхсити: 1.С.Муқановниң һаяти вә ижадийити билән  

                                       тонуштуруш.

                                  2.Язғучи ижадийитидики уйғурлар мавзуси. Шәрқий

                                    Түркстан һәққидә язған әсәрлири вә уларда уйғур ели,

                                    хәлқиниң өтмүш тарихиниң тәсвирлиниши.  

                                  3.Оқуғучиларниң ой-пикрини ейтип бериш қабилийитини

                                     өстүрүш, бәдиий әсәрниң мәзмунини мустәқил һалда   

                                     анализ қилишни үгитиш.  

                                  4. Хәлқимизниң өтмүш тарихиға болған қизиқишини

                                      ашуруш.

                                  5. Оқуғучиларға достлуқ, интернационаллиқ тәрбийә

                                       бериш.

 

Дәрисниң типи: арилаш

 

Дәрисниң методи: баянлаш, соал-жавап, сөһбәт.

 

Көрнәкликләр: язғучиниң рәсими, әсәрлиридин түзүлгән

                          көргәзмә,Ипарханниң сүрити, музейниң көрүниши.

 

Дәрисниң бериши:

 

Уюштуруш пәйти. диққитини жәмләш, йоқлима қилиш.

 

Өй тапшурмиси.    Мәмтимин Һошур «Қум басқан шәһәр» романи һәққидә

                               сөзләш.

 

Өй тапшурмисини йәкүнләш.  М.Һошур һаяти вә ижадийити бойичә

                                                     түзүлгән тест арқилиқ йәкүнләш.

                                                

 

1.     М. Һошурниң туғулған жили:

а. 1960-ж.

ә. 1944-ж.

б. 1942-ж.

в. 1954-ж.

г. 1958-ж.

 

 

 

 

 

2.     М.Һошурниң туғулған йери:

А.Алмута

ә. Қәшқәр

б. Яркәнт

в. Ғулжа

г.Хотән

 

3.М.Һошурниң йоруқ көргән әсәрлири:

а .«Йешил һаят»

ә. «Қайнам»

б. «Ақ ромаллиқ пәризат»

в. «Қум басқан шәһәр»

г. «Бөрә»

 

4.     «Қум басқан шәһәр» романи нәшир қилинған жил.

а.1996-ж.

ә. 1950-ж.

б. 1980-ж

в. 1986-ж

г.1990-ж

 

5.     «Беғәмләр шәһири һәққидә қайси әсәрдә ейтилған?

а. «Йешил һаят»

ә. «Қайнам»

б. «Ақ ромаллиқ пәризат»

в. «Қум басқан шәһәр»

г. «Бөрә»

 

Тест жаваплири                        Баһалаш критерийлири:

1-ә                                                       «5»-    5

2-в                                                        «4»-   4

3-в                                                         «3»-  2-3

4-а                                                        

5-в

 

Йеңи мавзуни чүшәндүрүш.

 

11-синип ижтимаий-гуманитарлиқ йөнилиш бойичә С.Муқановниң һаяти вә ижадийитини оқуп, үгүнүш үчүн 4 саат берилгән.Мошу саатларни толуқ пайдилинип, ижадий ишләш үчүн М.М.Жанпеисованиң оқутушниң модульлуқ  технологиясини пайдиландуқ

 

 

.

1-этап  Киришмә

 

1.Оқуғучиларни оқуш модулиниң умумий түзилиши вә мәзмуни билән тонуштуруш.

 

2. Оқуғучиларниң берилгән модуль бойичә мәхсити вә вәзипилири, уларни қобул қилишиға диққәт ағдуруш.

 

3.Оқуш материалини қисқа 15-20 минут ичидә тонуштуруш.

 

                                    Сабит Муқанов   

  - 1900-ж

 -   Шалий Қазақстан вилайити,

-   Жамбул наһийәси,

-   Жаманшубар йезиси

-  7 йешида житим

-   10 йешида чопан, пада баққан

-   15 йешида китапларни, Абай, Абдулла Тоқай әсәрлирини оқуйду

-  1919-ж. Омскида пед. Курс, муәллим

-  1922-ж. С.Сейфуллин

-

-  дәсләпки қетим рус әдәбияти билән тонушиду              

- 1926-1928-ж Қазақ дөләт нәшрият вә пролетар язғучилириниң қазақ ассоциясидә хизмәт қилиду.

- 1928-1930-ж. Петропавловск «Кеңес ұлы» гезит редактори

- 1931-1935-ж Москва, қизил профессура институтида оқуйду.

- 1936-1937-ж. Қазақстан Кеңәш Язғучилири иттипақи башқармисиниң рәиси

- Қазақстан Алий Кеңишиниң депутати,академик.

- Интернационалист шаир

- Шеирдин башлиған «Көңлүм», «Немишкә  туғулдум», «Кәмбәғәл зари» в.б.

  -  «Сулучач»-шеирий роман, 

- 1938, 1948, 1953-ж    «Ботакөз» яки «Жұмбақ жалау» романи

-«Сирдәрия »  романи,    «Өмүр мәктиви» романи,   «Ялт етип өткән юлтуз» роман-трилогия, 1965-ж. «Ипархан» поэма, 1973-ж «Қәшқәр қизи» драмиси,                          

  «Чоқан Вәлиханов», «Сәкен Сейфуллин» драмилири, повесть, поэма, һекайә, очерк,      публицистикилиқ мақаллар

                                          

                                             

                                           

                                       

  

2-этап  оқуш модулиниң диалог қисми.

 

Һәр бир оқуғучи һәр бир дәристә тиңшаш, йезиш, көрүш, сөзләш мүмкинчилигигә егә болуши керәк. Бу қисимда өзини-өзи оқутуш вә баһалаш, бир-биридин үгиниш вә баһалашни үгиниду.

 

1.     Берилгән материалниң асасий мәзмунини сөзләш.

 

     2.Оқуш материалини пүтүн, толуқ егиләш.

 

3.Оқуғучиниң пәнгә болған қизиқиши, ижадий ишләш қабилийитигә қарап, дәрижилик тапшурма бойичә тәйярлаш.

 

Бу қисимда психологиялик шараитни «қолайлиқ-нақолай» шкала бойичә баһалашқа болиду.

 

Психологиялик              нақолай	психол.нейтрал              климат	психологиялик      қолайлиқ
Ховуп		Ховупсизлиқ
Нәтижиси төвән		нәтижиси жуқури

 

 

Оқуш процессида үгиниш топ билән, жүп билән, коллектив билән ишләш паал қоллинилиду.

 

 

1-жәриян

 

                                               1-дәрижә

 

1.С.Муқанов дәсләп қайси язғучи-шаирларниң әсәрлири билән тонушти?

2. С.Муқановниң ижадий қабилийитини сезип, тоғра йолға башлиған дәсләпки мәслиһәтчиси ким?

 

                                             2- дәрижә

 

1.     Язғучи дәсләп рус әдәбияти билән қәйәрдә тонушиду?

2.     Қазақ ассоциациясидә қайси жиллири хизмәт қилиду?

3.     Дәсләп муражиәт қилған жанри вә дәсләпки әсәрлири?

 

                                                 3-дәрижә

 

1.Шаир дәсләпки шеирлирида немә тоғрисида язиду?

2. С.Муқановни қазақ әдәбиятида прозаик, миқияслиқ әсәрләр муәллипи сүпитидә тонутқан әсәрлири?

3. «Ботакөз» романи дәсләп қандақ нам билән нәшир қилиниду?

4.Язғучиниң «Сирдәрия» романиниң асасий идеявий мәзмуни немидин ибарәт?

 

 

2-жәриян

 

1-топ    «Сулучач»

2-топ   «Ботакөз»

3-топ   «Сирдәрия»

4-топ   «Ялт етип өткән юлтуз»

 

3-жәриян  Уйғур мавзуси

 

1-топ        З.Сәмәдийниң «Ипархан» пьесиси

2-топ       С.Муқановниң «Ипархан» поэмиси

3-топ      Х.Һәмраевниң «Ипархан» шеирий портрети

4-топ      Б.Рашидиновниң  «Һәқиқий Ипархан қайси?» мақалиси бойичә

 1-дин портрет билән ишләш, Венн диаграммисини түзүш.

 

З.Сәмәдийниң пьесисида «ақ тағлиқлар» вә «қара тағлиқлар» арисидики уруштин кейин мустәқил дөләт қурулсиму,у көп тәрәптин ажиз болған . шуңлашқа уйғур қошунлири күчкә бәрдашлиқ берәлмәйду. Мошу күрәштә Ипарханниң даңқи чиқиду. У һәқиқий мәнада Вәтән азатлиғиниң туғи, хәлиқниң өз мустәқиллиги үчүн күришиниң символиға айлиниду.Хәлиқниң мунәввәр қизи мисалида Вәтәнгә, ана маканға чәксиз муһәббәт бағлаш мавзусини көтүриду.

 

С.Муқановниң поэмиси Ипарханниң қәһриманлиғи мисалида хәлиқниң әрк-сөйәр мүжәз-хулқини, Вәтән азатлиғини, жутиниң мустәқиллиги үчүн сунмас ирадә, жәңгивар роһини көрситиду.

«Асминимға күн қилип тутарим»-дәп,

«Жан-тенимға күч қилип жутарим»-дәп,

Қизини бағриға у бесип, пурап,

Һемишәм әкилитәтти «Ипарим» дәп.

 

 

 

 

 

Х.Һәмраевниң

Ипархан сүритини көрдүм, қамити султанчә бар,

Нур жамали көз чеқип лавлиған гүлханчә бар.

 

Б.Рашидинов

Уйғурлар қәбилисидә худди пәризаттәк бир саһипжамал ханиш болуп, униң бәдинидин тәбиий һалда ипар һиди гүпүлдәп турғачқа, уни Ипархан дәп аташқан. «Бу дуниядин өзәмни парә-парә қилип кетимәнки, һәргизму алдиңда кенизәк болуп тиз пүкмәймән. Мән әл-жутниң интиқамини елишқа ирадә бағлидим...»

 

3-этап      Хуласә

 

Қазақ әдәбиятиниң көрнәклик әрбаби С.Муқановниң уйғур мавзусиға муражиәт қилиш, йәни қериндаш хәлиқләрниң турмушини, өтмүш тарихини өз әсәрлиридә айдиңлаштуриши, бу әң алди билән язғучиниң уйғур хәлқигә болған муһәббитиниң, һөрмитиниң нишанидур.

 

Өтүлгән мавзуни 1-жәриянда соал-жавап бойичә йәкүнләймиз.

 

1.     Язғучиниң уйғурлар мавзусиға муражиәт қилишиға немә түрткә болған?

2.     С.Муқановниң Шәрқий Түркстан тоғрисида йезилған биринчи китави қандақ нам билән аталди, әсәр немә һәққидә йезилди?

3.     Қазақ алими, шәриқшунас Ч.Вәлихановқа беғишлап қандақ роман яратти?

4.     «Қәшқәр қизи» драмиси қачан вә қйәрдә сәһниләштүрүлди?

5.     «Ипархан» дастанида Ипархан обризиға бағлиқ қандақ мәсилиләрни көтәргән? Немә үчүн дастан ривайәтләр сюжетиға йеқинлаштурулған?

 

2-жәриян инша йезиш

 

 С.Муқанов ижадийитидә уйғур мавзусиниң йорутилиши.

 

Өй тапшурмиси.

С.Муқановниң «Ипархан» поэмисини оқуп, мәзмунини сөзләп келиш.

 

Баһалаш.

Қатнашқан оқуғучиларни толуқ баһалаш.

Дәрис түгиди,хәйир-хош,көрүшкичә аман болайли!

 

 

 

 

                                                                                                                                                        

                                                                  

                                                                    

 

Дәрис мавзуси:       Илья Бәхтия һаяти вә ижадийити,

                                                шеирлири

                              

 

 

 

Дәрисниң мәхсити: 1. И. Бәхтияниң һаяти вә ижадийити билән тонуштуруш.

                                  2. Оқуғучиларниң ой-пикрини әркин ейтип бериш

                                      қабилийитини  өстүрүш, бәдиий әсәрниң мәзмунини

                                      мустәқил  анализ қилишни үгитиш.

                                  3. Хәлқимизниң өтмүш тарихиға болған қизиқишини

                                       ашуруш 

                             4. Оқуғучиларға достлуқ, интернационаллиқ, вәтәнни

                                 сөйүш, әдәп-әхлақ тәрбийәсини бериш.

 

Дәрисниң типи: йеңи мавзу

Дәрисниң методи: баянлаш, соал-жавап, чүшәндүрүш.

 

Көрнәкликләр: шаирниң рәсими, әсәрлиридин түзүлгән

                             көргәзмә,интерактивлиқ тахта, гезит материаллири.

 

Дәрисниң бериши:

 

1. Уюштуруш пәйти:

-Әссалам, оқуғучилар! Бүгүн синипта ким новәтчи? Дәристә ким йоқ?

 Диққитини жәмләп, йоқлима қилимән.

 

4. Дәрисниң мәхсити билән тонуштуруш:

 

Қол тамғам бар!

Бир немиси болуп қалар,

Шаир қуши маңиму қонуп қалар,

Шунда хәлқим көп шаирниң арисидин,

«Қарға балам-аппиғим», дәп тонуп алар.           Яки

 

Мән уйғурниң қәдимки Илиясимән,

Тавлиса гаң, өсәрсә хуш гиясимән.

Данишмән әмәсмән,бирақ әлүчүн,

Өмрини пида қилар зиясимән,-дәп күйлигән шаир тоғрилиқ немә билисиләр?

 

-         У Илья Бәхтия

-         Дурус,бүгүн биз силәр билән уйғур әдәбиятида өз тамғисини қалдуруп кәткән шаир Илья Бәхтияниң һаяти вә ижадийити билән тонушумиз.

 

5. Йеңи мавзуни чүшәндүрүш:

                                                               1932-ж.Алмута вилайити, Уйғур

                                                               наһийәси, «сайилисаң беғи, сәйлә қилсаң

                                                               теғи» бар Чоң Ачиноқа йезиси

 

                                                               дадиси Молут Мәсудий,

                                                               аписи Равихан Ғәниева

                                                               1937-ж. Кичик дадиси, Ташкәнт.

                                                               «Алпамиш» дастани, 3-синип.

                                                                1941-ж. Уруш башлиниду. И.Бәхтияниң

һаят йоли                                         «қериндашниң орниға кәтмән тутуп,

                                                                  соқа билән қара йәргә хәт яздим»

                                                                 чоң һәдиси Шарванәм,

                                                                  кичик һәдиси Аппаққиз,

                                                                  иниси Леким

                                                               1946-ж. Ғалжат, мәктәп-интернат

 

                                                               1953-1957жж. Алмута, КазПИ.

                                                               Кәтмәндә муәллим

                                                                «Жазушы» нәшрияти, жумһурийәтлик

                                                                  радио-телевидение комитети

                                                               1973-ж. Москва,Алий әдәбият курси

                                                               1987-ж. Вапат болуши

 

 

 

 

 

 

             Туғма талант Илья поэзияси мәңгү һаят

                                                              студентлиқ һаят-мәзмунлуқ вә мол

                                                               һосуллуқ дәври 

 

                                                                Һ.Абдуллин-1956-ж. «Дәсләпки қәдәм»

 

                                                                1957-ж. Ғ.Мусрепов –Оттура Азия

                                                                 Кеңәш Жумһурийәтлириниң        

И.Бәхтияниң                         делегацияси-Т.Елиев 

   ижадийити                                   

                                                             « бала-өй чириғила әмәс, һаятниң чириғи» 

                                                              Кичикләргә чоң әдәбият керәк.

                                                              Вәтәнни күйләш

                                                               Москва шеирлири

 

                                                                Бәйрәм-Әли-бовиси Мәрважи Мәсүдий

                                                                Өзәм тоғрилиқ шеирлар

 

 

Әмгәк адими-асасий нишани.Асасий мавзуси, түп-мәхсити-әл-жут, Вәтәнни күйләш. «Хәлиқни сөйүштә аниниң тилигини,

                 Йәрни сөйүштә деханниң билигини,

                 Ата маканни сөйүштә вәтәнпәрвәрниң жүригини бәргәй»-

                                                                                илаһий күчтин мәдәт тилигән , пүткүл өмрини өз хәлқи, жути дәп өткәнлигини қазақ шаири С.Сеитовму тәкитләйду.У «И.Бәхтия-ұйғыр поэзиясына олжа салған атақты ақын, жыр жампозы, бүкіл саналы ғұмырын халқына, оның әдебиетіне адал қызмет етуге жұмсады»-дәп язиду.

 

 

Сатирилар:             « Бир райондики «ашхана» вақиәси»

                                  « Мәслиһәт чай-вай,вай,вай...»

                                 ««Женьшень һариғи»  вә «миш-миш» ағриғи»

                                  «Тойға барсаң-тоюп барма...»

                                   «Мошундақ-мошундақ достлар бар дәттуқ...»     в.б.

 

 

 

 

 

                                              1956-ж. «Достларға соға»

                                              1958-ж. «Арминим»

                                              1961-ж   «Булақ»

                                              1966-ж.  «Тянь-Шань шеирлири» 

                                              1968-ж.  «Бовайниң соғиси»

Топламлири                  1969-ж.  «Гүл вә тикән»

                                              1972-ж   «Талланма шеирлар»

                                              1974-ж.  «Қуяш нури»

                                              1975-ж.  «Аптап вә көләңгүч»

                                              1981-ж   «Өмүр шундақ өтиду», «Һаят даванлири»

                                              1989-ж   «Көчәт тиктим, өстүрдүм»

 

Композитор И.Исаевниң И.Бәхтия шеирлириға язған нахшилири:

 

                                                                       «Устазларға»

                                                                       «Учуп кәтти қақирилар»

                                                                       «Ана әллийи»

Нахшилири:                                         «Сайра булбул»

                                                                       «Муһәббәт арзуси»

                                                                       «Өмүр шундақ өтиду»

                                                                       «Гүлхан»

                                                                       «Уйғурларни тонуштуруш» в.б.

 

И.Бәхтияниң һаяти вә ижадийити билән  «Муқамларға муһәббәт» шеири билән тонушимиз.

 

Муқам у-ана тилим, дана тилим,

Вәтәнгә сөйгү қилар ишқи дилим.

Муқам у-әл, хәлқимгә байлиқ, дөләт,

Адәмгә әқил берәр билим-илим.

 

«Он икки муқам» сазларниң падишаси, дурданиси, әждатларниң муң-қайғуси, тарихи, сәнъәтниң гүл тажиси болған муқам та бүгүнки күнгичә сәһнидин чүшкән әмәс.

Муқам у мәңгү яңрайду.

Китап билән иш жүргүзилип, шеир ипадилик оқулуп, луғәт иши жүргүзилиду.

 

6. Йеңи мавзуни чүшәнгинини тәкшүрүш.

 

Мошундақ һаят зиддийәтлири қайнимида тавланған шаирниң ижадийити бойичә алған билимимизни тәкшүрүп көрүш үчүн төвәндики кәштини толтуруп көрәйли:

 

 

Немә билимән	Немә билдим	Немә билгүм келиду
У шаир. Сатирик. Анисиниң ярдәмчиси. Көйүмчан қериндаш. Вәтәнпәрвәр.	10дин ошуқ топлими бар. Нахша мәтинлири бар.	Аилиси тоғрилиқ мәлумат издәп көрүш. Қазақ шеирлири билән  селиштуруп көрүш. Чоң көләмлик әсәрлирини оқуп көрүш. Мәнму шеир йезип көрсәм. «Он икки муқам» һәққидә мәлумат жиғиш.

 

 

 

 

 

7.Дәрисни мустәһкәмләш:

 

 Дәрисни йәкүнләп, оқуғучилар билимини баһалаш.

 

8.Өйгә тапшурма бериш.

 

1.Шаир һаяти вә ижадийитини оқуп, сөзләш.

2.Туғулған жут мәнзирисини тәсвирләп, сүрәт селиш.

3.Шеирни ядқа елиш.

4. «Он икки муқам» дискисини көрүш.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Б.Назим намидики оттура мәктәп, мәктәп йенидики ихчам мәркизи

                           билән» мәмликәтлик мәһкимә

 

 

 

 

 

 

 

                     

 

   Илья Бәхтия һаяти вә ижадийити

 

                         (6-а синипида өтүлгән очуқ дәрис)                                         

   

                                                        

                                                 Уйғур тили вә әдәбият пән муәллими

                                                                           Хелчибүви Камбарова

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Яркәнт шәһири