Тыва
чогаалгакласстандашкаарномчулгакичээли
Темазы:
Артык Ховалыгның «Ай-кыс биле
Алдын-Мерген»дептоожузундаулусчуужурларболгашаасчогаалынажыглааны».
Сорулгазы :
1.Авторнуң
«Ай-кыс биле Алдын-Мерген» депаасчогаалынынтоол, тоолчургучугаахевирингедомейлешкектоожузунун
уран-чеченонзагайларынболгашчогаалчынынтывачери, ооныдыктандылары,
аржааннарынындугайындабодалдарынуруглар-биле сайгарары;
2. Өөреникчилернитываулустуңсагыпчораанёзу-чурумнарынгахумагалыгболурунгачаңчыктырары
базаТөрээнчери, оонбойдус-байлаангаынакшылды, хүндүткелдикижизидери.
Дерилгези:
интерактивтигсамбыра, үлегердомактар,йөрээлдер
Чорудуу:
І.Организастыгкезээ:
- Амыр,
амыргын-на бе? Бүгүдеолурупсаадаңар.
Удавасчүүкелирил,
уруглар?...Шын-дыр, уруглар, Шагаа…Бөгүнбистинкичээливистеаалчыларкелген,
уруглар. Тыва чоннуныдыктыгбайырлалы-Шагаа-биле,үнүполурарТоолайчылынуткуштурхүндүлүгбашкыларывыскакадыкшылды,
ажыл-ижингечедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгазынгааас-кежикти база сүтдегакоруктукузепкаалыңар.Ынчангашсилерниңкичээлгесонуургалдыгболгашидепкейлигболуруңарныкүзедим,
уруглар.
Кичээливисти
«АйысАржаанавыралынсиңниктир» депшулук-биле эгелепалыылыңар.
Ада-иемыдыкчурту-Сүт-Хөлум!
Айызапкээравыралдыг
– Аржааным!
Тывызыксыгкаазы-биле
онзагай,
Дынгылдайлыгуянуннуг-Ыраажым!
Сагыш-сеткилкемин
чуй шаап, арыглаар,
Чаагайайдыс
мага-боттуарыглаар,
Бодалдарга
буян сиирипыдыктаар,
БолбаазынКүшчеттиниингеужуктаар.
АлдынТывамдангыназыАржааным,
АвыралдыгчаяалгалыгЭртинем!
Ал-лаботтусергедиптерБуянныым!
Ажы-толүмкадагалаарЫдыктыым!
АйысАржаанавыралынсиңниктир
Алгагсосту
тончу чоккасоглээйн-не.
Артык
Ховалыг
- Шулуктуңидейлигутказычул?
- Тыва кижиниңыдыктыгТөрээнчерин,
ооңэгээртинмесбайлааболуравыралдыгалдынаржааныналдаржыдып, оонбуянныын,
ыдыктыын, эртинелиинмагадапханмайнтурарын,
анаакызыгааржокынакшылынилередиптурар.
- Шын-дыр, эр
хейлер! Бошүлүктүңавторун Артык Хом-ОттуковнаХовалыгдээр, уруглар. - Чогаалчыкайычерчурттугболду?
– Сүт-Хөл.
- Ынчангашбистиңбогунсайгарып
көөр чогаалывыстың автору Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг.(Слайдыдантеманы,
сорулганы база чогаалчынындугайынданомчуур).
Слайд
соонда:
- Мен
силергечогаалдыномчааш, оонбижиттингеничүнүң-биле
уран-чеченболуптурарынбилипкээронаалгабергентурган мен.Кыскаутказынкымчугаалаптарыл?
( Бирөөреникчиутказынчугаалаар).
Ынчангашчогаалдыңдугайындасактыышкынныгбеседаданкылыптаалыңар.
-
Чогаалдың жанры чүл?( Тоожу)
- Болуушкуннарнынболуптурарчерлеринчугаалапкөрүңерем(
Сүт-Хөл, Сүмбер-Уула, Кызыл-Тайга, Бора-Тайга, Ак-Хем, Чес-Булуң).
- Чогаалдыңэкспозициязыканчаарэгелээрил? (
Тыва улустуңтоолдарындадег, «экишагныңэктинде, бак шагныңбажында» депэгелээр).
- «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожуаасчогаалынынкайыжанрлары-биле төрелдешкегил?
( Тоолдар, маадырлыгтоолдар, хуулгаазынтоолдарболгаштоолчургучугаа-биле
домейлежиптурар).
-Чүгеынчадепбодап
тур силер?
- Эгези база тоолышкаш…Шыяанам…дээшэгелээр, чогаалдыңмаадырларынынчурттапорарөөнчогаалчытозанаътдолганыпчетпесдокулчакакөргээдепбижээн,
а кажан Ай-кысөзебергеш,черээзи-биле чоруптурарүеде ада-иезимуңгарааш,мынчадепсүмележир:
« Ай-Кыстыадаан-мөөрейчарлаптургашкижигебээр.Аъдыэрткен, шүүлгенмогеге
Ай-Кыстыакбаштыгсарыгхою-биле кадыбээр»
-А.Ховалыгның
«Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузунчүүсолун, онзагайболдуруптурарыл?
Чогаалчытоожунучүнүң-биле байытканыл?
- А.Ховалыгның
«Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузуканчаар-даааажок уран-чеченбижиттинген,
улустунужур-чанчылдарынбарык-ла шуптузункииргендепчугаалапболур база
аасчогаалыныңжанрларыхойү-биле кириптураркайгамчыкбайлакчогаал.
- Шын-дыр. Эр
хейлер! Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг-төрүттүнгениечерининалгакчызы, олоран-чуртунуңчайгаарбүткенкаас-чараштайгаларынга,
хемнер, хөлдеринге, аржаансугларынгакызыгаарчокынааншүлүктериндеболгаштоожуларындаилереткен.
«Ай-кыс билеАлдын-Мерген» дептоожузундадыкахөйулусчуужурларны, ёзулалдарныболгашчаагайчанчылдарны
база тывачоннуңбайлакаасчогаалынхөйү-биле ажыглаан. Амоларгадоктаапкөрээлиңер.
1.Тос
ужурлар.( слайд 6,7)
2.Уруг сыртыыншыгжаары, уругхирниншыгжаары (тоссыртык, тостанды) - слайд 8,9
3.Аалчыларны
уткуурунуңёзулалы.
4.Уруг
тывар азы уругайтырарыныңёзулалы
6.Кудашкыларның
белек сунчуп, удур-дедирхүндүлежиптурары.
7.Дүгдеглиг
кыстыавазыныңкаастаптурары. (арын 217) слайд 10
8.Топ
айтырары.
9.Куда
ёзулалы.
10.Уруг
доюнэрттирип, атадаары.
11.Уругчажынхылбыктаары.
12.Дүк салыры.(мында бот-бодунгадузалажырёзулал, улугкижилернинадынойзурёзулал)
слайд 11, 12
13.Анчыёзулалы.
14.Молдурук сөөгуналгаары (Онухемдээнкижиушкатапкурайлааш, алгаар). Эъттисалырынынужурлары.
Арганынаңыхамаанчок, азыраанмалынөлүреркижиничалаар, өзээрчурумнуг.
- Черээзихорадааш, чангысурууналгашбарган.Чүге? Чес-Булуннуңсуучүгекатканыл?
15. Сугбажындагыыры.
-Бирээзи - даг, бирээзи - аржаанболган.Чүге?
-
ШалбааХөл болу берген. Канчап? слайд 13, 14, 15
Шагаабүдүүзүндеыяшчарбас,
өскекижиниңэккелгеничемин отче кагбаанда, чивес – сагылгалархажыттынган.
17.Кайы-хамаанчок ыяшкеспес.Чаш ыяшсыкпас.(хараганмалгахоолулуг.
Доорзундахорзунучемишкир)
Чогаалдыномчуполурарга,
хамык-ла чүүлоонэгелээнболуптурар: « ытишпес кара суг»депчугааоонтывылган,
хадыңчулуун база оонбээрдозупижерапарган, сугбажын база оонбээрдагыырапарган,
Улустуңаасчогаалынажыглааны:
1. Үлегердомактар.
Аалгакиргенкижиаякэрииызырар,
Аргакиргенкижисаатдайнаар.
Эгейникетпеске,
соокболур,
Эргинибилбеске,
соораболур.
Авагаажы-төлүкончуг,
Анчыгаалды-кишкончуг.
Үннүңчаражыхекте,
Үнүштүңчаражычечекте.
2.Чечен сөстер:
Кускун
кара-дааболза, төлүнгеынак.
Ужа
чиир – уктуг,
Төшчиир
– дөстүг.
Чарынэъдинчааскаанчивес,
Чанындаэжинге
кара бодавас.
2. Йөрээлдер:
кудага
Дөнчергеөөнөглезин!
Дөлемчергемалынмалдазын!
Алангыэдээнанай-хураганчазабассын!
Мурнууэдээнажы-төлүчазабассын!
Азынганыалдынболзун!
Аатканыоолболзун!
Эзертээничырааболзун!
Эдилээнимөнгүнболзун!
Сарыгаскырчылгылыгболзун!
Сарыгбаштыгоолдугболзун!
Уругдоюнга:
Адазыдегшеверболзун!
Иезидегишчиболзун!
Аржаангайөрээл:
Өршээ,
хайыракан!
Алдынаржааным,
Ай-Кызым!
Агым-көгумбагладым,
Човуланымчоттундурупбер,
Аарыымарылдарыпбер,
Адап-сурапкелдим,
алдынаржааным!
Ынчангаш
Артык Хөм-Оттуковнабодунуңөгбелериниңарыгсеткилдиин, төлептиин,
ынакшылгашынчызын, хүндүткелдиин, уранын, бойдузунгаынаансурапбижээнболуптурар.
Сүт-Хөлчурттугоолдар, шынап-ла, мөгеболган(слайд16). Кыстары база чараш.
Хөлдуңкаазын, дагларынынчаагайынкөргенкижичогаалчы, хөгжүмчү, ыраажыболуптурар.
Каргыраалаар, хөөмейлээр, хомустаарталазы-биле кымга-дааалдыртпаан.Шакмонуалгашкөөрге,
чогаалчыбодунуңчуртун, чонунканчаар-даааажокалдаржыдып, анааынаанчүнүң-биле-дааденнепшыдавазынмырыңай-ла
бадыткал-биле бижиптурар.
-
Силерниңбодалдарыңарнычугаалапкөрүңерем, уруглар.Силерниңчуртуңаркайы хирел?
Чүзү-биле алдаржыдыпболурсилер?
Ынчангашкандыг-даакижигеТөрээнчери,
оонбайлаа, чону, төрелаймааэргимболгашчоокболур.Бистиңулугчуртувус-Ыдыктыг
Бай-Тайгавыс.Оонбажындамөңгунмеңгичайынналган, кажан-дааэривес, ыдыктыгоран. Аңаачонүе-дүптенбээр,
чүдүпкелген..Оонэдээнчуртаанчонухѳй мал-маганныг, Мешкен-Хөлдүдолгандырчылгы,
сарлыысынышпастапоъттаан.Тайгаларында ан-мен, кат-тоорук, кат-чимис, эм оъттардээшчерлечүүчогул?
Бай-Тайганынчонушуптуонзагай: талантылыг, уран-шевер, эрес-кежээ, төлептиг.Бай-Тал
– чогаалчылар, ыраажыларчурту, Кара-Хол - генералдарчурту, Кызыл-Даг- уран
шеверлерниң, чокдээнделегейгеалдаржаандашчонукчуларыныңчурту.Анааканчапкижичоргаарланмасбоор.Чүге
Бай-Тайганынчонумындыгонзагайболганылдээрге, бистинчуртувус-Улуг Бай-Тайгавыстыңбистикарактап,
ээкөрүптурарыол-дур.
Кичээливиститөндүрүп
тура, бистиншколавыстыңчоргааралдарыболупчоруур «Эдер-Куй»бөлуунуноолдарыныңүделгези-биле
шупту «Чес-Булун» депырны ырлажыптаалыңар.
Онаалгага
«Тыва черим, тывачонум, тывадылым» дептемагачогаадыгбижиир.
Экиажылдааноореникчилернидемдеглээр.
МӨЧ
Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы
Темазы:
Артык Ховалыгның
«Ай-кысбилеАлдын-Мерген»
дептоожузундаулусчуужурлар
болгашаасчогаалынажыглааны»
Кичээлди
«Чылдынбашкызы – 2011» мөөрейге
тывадыл,чогаалбашкызыДоосС.М.эрттирген.
2011 чыл
МӨЧ Бай-Тал
ортумакниитибилигшколазы
Ажыккичээл
Тыва чогаалболгаш география эртемнеринге
«Даглар»
дептемагадемнежилгекичээли
Тыва дылболгашчогаалбашкызы: Доос С.М.
География башкызы: Байыр-оол А.К.
2009-2010 оор.чылы
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.