А.С. Сыромятникова “Кырыыппа” кэпсээнин тылын – өһүн ырытыы

• 1 слайд

  Анастасия Саввична Сыромятникова
  (1915-1997)
  
  Саха биллиилээх суруйааччыта, прозаик, ССРС Суруйааччыларын Союһун чилиэнэ (1957), СР уонна РФ культуратын үтүөлээх үлэһитэ
  

• 2 слайд

  
  
  
  
  
  
  
  А.С. Сыромятникова “Кырыыппа” кэпсээнин тылын - өһүн ырытыы
  
  
  Михайлова Карина Семеновна– АТООШ
  саха тылын уонна литературатын учуутала
  

• 3 слайд

  Үлэ тоҕоостооҕо, сонуна.
  Саха литературатыгар дьахтар суруйааччы аҕыйах. Дьахтар өттүттэн суруйааччы баара булгуччулаах. Дьахтар быһыыта-майгыта, өйө-санаата, иэйиитэ-долгуйуута, билиитэ-көрүүтэ эр киһиттэн атын, ураты, туспа, дьикти. Ол тоҕо оннуга биллэр. Киһи аймах үөскүүр, үүнэр дьылҕата сүнньүнэн дьахтартан тутулуктаах. Онуоха эбии дьахтар ахсаанынан киһи аймах аҥаара буолар. Ол иһин дьахтар суруйааччылары кичэйэн биэбэйдээн, өйдөөн-убаан сайыннарыах, барҕардыах тустаахпыт (Н.С. Григорьев).
  А.С. Сыромятникова “Дьэдьэннээх халдьаайы” (1963) кинигэтигэр киирбит “Кырыыппа” диэн кэпсээнин ордук сөбүлээн ааҕан, тылын-өһүн ырыттыбыт.
  Бу кэпсээн ис хоһоонун суруйааччы биэс битинэн билбит буолан, олус холкутук иҥнигэһэ суох утум-ситим кэпсиир. Тугу суруйарын үчүгэйдик билэр буолан, ис сүрэҕиттэн таптаан-сиргэнэн, үөрэн-хомойон, убанан-сиилээн туран иэйэн-куойан кэпсиир.
  Бу кэпсээн тугунан үчүгэйэ диэн - тылын өттүнэн ордук хомоҕой. Судургутук, таттарыылаахтык суруллубут. Тыла үчүгэй буолан, кэпсээн ааҕааччы сүрэҕин булар. Кэпсээн ис хоһооно кэрэ буолан, сөптөөх тыл-өс көстөр, ол иһин ааҕааччы санаатын оонньотор. Кэрэ санаа, дириҥ өй уус тылы кытта сиэттиһэллэр.
  Ону таһынан, биирдиилээн тыл суолтата өйдөммөт, биитэр сыыһа туттуллубута, солбуйар ааты буккуурдаахтык туттуу, тыллар этиигэ турар бэрээдэктэрин кэһии, этиилэри бысталаан туттуу, сомоҕо домох мөккүөрдээхтик туттуллар түгэннэрэ элбэхтик көстөр. Ол иһин, биһиги оннук түгэннэри ырытарга уонна судургу соҕустук өйдөнөр гына көннөрөн бэйэбит санааларбытын суруйуохпут.
  
  

• 4 слайд

  Үлэ сыала:
  А.С. Сыромятникова “Кырыыппа” кэпсээнигэр биирдиилээн тыл суолтата өйдөммөт, биитэр сыыһа туттуллубутун, солбуйар ааты буккуурдаахтык туттууну, тыллар этиигэ турар бэрээдэктэрин кэһиини, этиилэри бысталаан туттууну, сомоҕо домох мөккүөрдээхтик туттуллар түгэннэрин булан ырытыы уонна судургу соҕустук өйдөнөр гына көннөрөн бэйэбит санааларбытын суруйуу.
  
  

• 5 слайд

  Бу сыалы ситиһэр туһуттан маннык соруктары туруордубут:
  А.С. Сыромятникова олоҕун уонна айар үлэтин билсэргэ.
  А.С. Сыромятникова “Кырыыппа” кэпсээнин толору ааҕарга.
  Чинчийээччилэр үлэлэрин, ырытыыларын көрөргө, ааҕарга.
  Биирдиилээн тыл суолтата өйдөммөт, биитэр сыыһа туттуллуутун буларга, бэлиэтэнэргэ, ырытарга, көннөрөргө.
  Солбуйар ааты буккуурдаахтык туттууну буларга, бэлиэтэнэргэ, ырытарга, көннөрөргө.
  Тыллар этиигэ турар бэрээдэктэрин кэһии түгэннэрин буларга, бэлиэтэнэргэ, ырытарга, көннөрөргө.
  Этиилэри бысталаан туттууну булан ырытыыга, көннөрөргө.
  Сомоҕо домох мөккүөрдээхтик туттуллуутун булан ааҕарга, бэлиэтэнэргэ, ырытаргы, көннөрөргө.
  Түмүк санааны суруйарга.
  
  

• 6 слайд

  Бу кэпсээн тугунан үчүгэйэ диэн – тылын өттүнэн ордук хомоҕой. Судургутук, таттарыылаахтык суруллубут. Тыла үчүгэй буолан, кэпсээн ааҕааччы сүрэҕин булар. Кэпсээн ис хоһооно кэрэ буолан, сөптөөх тыл-өс көстөр, ол иһин ааҕааччы санаатын оонньотор. Кэрэ санаа, дириҥ өй уус тылы кытта сиэттиһэллэр.
  Кинигэҕэ үгэс буолар, номох курдук үчүгэй этиилэр бааллар. Холобур, “Өйдүүгүн ини ат айааһыгар хаҥыл, киһи эдэригэр бардам буолбат дуо?” (сыр. 142).
  “Мин дьоллоох киһибин, туолка, бу кыайар иҥсэбэр буолуо, төһө лэппиэскэни урут хаба охсоору, эрдэ үөскээбитим буолла?” (сыр. 154). Манна киһи эрдэ төрөөбүтүттэн күлүү-элэк тылынан кэмсиниитин, саҥа олоҕу тутууга эдэр буолбатаҕыттан хомойуутун суруйааччы бэргэнник көрдөрөр.
  Аҕыйах тылынан араас түбэлтэлэри
  үчүгэй баҕайытык ойуулуур-оһуордуур этиилэр бааллар: “Киэҥ айан суола элэктиирдии, субу мэтэрийэн, утары кэлэр да бүтэр уһуга көстүбэт”. (сыр. 92). Айан төһө да түргэнин иһин, салгымтыалаах уһун айаны мантан ордук харахха көстөр гына этэр күчүмэҕэй.
  “Үрүҥ күүгэн сүгэһэрдээх, үрдүк долгуннра хара сыыры сабыта кууспахтыыллар”. (сыр. 96). Бу киһи көрөн турарын курдук өйдүүр көстүүтэ.
  
  
  

• 7 слайд

  Биирдиилээн тыл суолтата өйдөммөт, биитэр сыыһа туттуллубут буоллаҕына, этии өйдөбүлэ ааҕааччы өйүгэр түспэт, суолтата мөлтүүр, айымньыны сыыһырдар. Ол маннык холобурдартан көстөр.
  “Маайыска үөрбүт курдук буолла, тугу да санаабат, күүһэ, сэниэтэ суох буола охсубут, най түһэн сытар” (сыр.47). Най диэн өлүктүйбүт тыл, онон Маайыс хайдах сытара өйдөммөт. Най хара былыт диэн баар, ол олус хара былыт диэн өйдөнөр. Онон, олус түһэн сытар диэн тахсан кэлэр.
  “Доктор эйэҕэстик мичээрдиир уонна Маайыска сүүһүн өрө имэрийдэ сымнаҕас, ньаассын курдук итии илиитинэн”, (сыр.51). Манна итии ньаассын курдук буолан тахсар. “Ньаассын курдук сымнаҕас итии илиитинэн Маайыска сүүһүн өрө имэрийдэ” диэбит буоллар судургу буолуо эбит. Илиини ньаассыҥҥа холуйар даҕаны оччо табыгаһа суох.
  

• 8 слайд

  “Уҥа өттүнэн эргиллэн сыппахтаата, кириэһилэ дьирдьигинээн, этин сааһын устун охсуллара улам сүтэн барда” (сыр.63). кириэһилэ дьирдьигиниирэ, ол киһи этин сааһын устун охсуллара ааҕааччы өйүгэр түһэн биэрбэт.
  “Оҕонньор муос быыкайкаан хамсатын оборбохтоото” (сыр.120). бу этиигэ тыллар турар миэстэлэрэ табыллыбатах: оҕонньор быыкайкаан муос хамсатын оборбохтоото, - диэн буоллар сөп буолуо этэ.
  “Холумтаннарын атыллаабакка анараа дойдуну булларбын ханнык...” (сыр.115). холумтаннарын атыллабакка – диэн этэри бэйэм чааһым истэ иликпин. Баҕар, ханнык эмэ түбэлтэҕэ этэллэрэ буолуо. Модьоҕолорун атыллаабакка биитэр ааннарын аспакка диир чуолкай буолуо эбит.
  

• 9 слайд

  Кичэйэн чочуллубатах этиилэр бааллар.
  “Суол тэхтиригэр тэбэн, кыратык бүдүрүйэн ылла” (сыр.42). бүдүрүйэн ылла диэҥҥэ кыратык диэн өйдөбүл бэйэтигэр баар: ылла диэн көмө туохтуур оннук өйдөбүлү биэрэр; онон кыратык диэн тыл этиини сымсаҕырдар.
  “Өлөөнчүк эрэйдээх билигин ынахтарын ыы олордоҕо дуо?” (сыр.50). Манна дуо диэн ыйытар эбиискэ табыллыбатах. Сэрэйиини олордоҕо диэн туохтуур бэйэтэ өйдөтөр; таамах саарбаҕаланыытын көрдөрөргө дуу диэн ыйытар эбиискэни туттубут ордук буолуо этэ.
  “Айыккуу, аата этим-сииним быһыннаҕа сүрүкэтин!” (сыр.77). Киһи сылайдаҕына, сэниэтэ быстар, этэ-сиинэ быстыбат.
  “Ол эрээри ити быстах үөрүү, күлүм гынаат, ууллан-уостан барар, Лана харахтыын күлэр дьоло суох” (сыр.58). Манна үөрүү кыра эрэ түгэҥҥэ көстө түһэн ааһар (күлүм гынаат), оннук эбит буоллаҕына, өр бириэмэ устатыгар умулла-уоста сатыан сатаммат (умуллан-уостан барар), түргэнник сүтүөхтээх – умуллан хаалыахтаах.
  “Убайым, кырдьык, бастаан үөрэххэ бардаҕына олус кыра этэ, тоҕус саастааҕа да уҥуоҕунан саастыыларын барыларын куоттарара” (сыр.133). Бэйэм буоллар – “Убайым үөрэххэ барарыгаар тоҕус саастааҕа да (саастыыларынааҕар) уҥуоҕунан кыра этэ” – диэм этэ.
  

• 10 слайд

  Солбуйар ааты буккуурдаахтык туттуу
  “Тугу-тугу өйдөөн-санаан эрэрэ буолла, эйэҕэс, аһыныык да буолаахтыыра, - диэн ийэм уоһун кытта кэпсэтэрэ, кини ол Дабыыт атыыһыты көрбүтэ да ахсааннаах этэ, - дьону муҥнаабыт күтүр ини, күөх оту тосту үктүөх дьүһүнэ суоҕа да, хаайыылаабыт, буруйдаах киһилэрин күрэтэн үтүмэни умсарбыта, айыыта-харата туоллаҕа” (сыр.194).
  Бу сирэй саҥалаах этии. Бастакы этиигэ ийэ уолун туһунан этэр, оттон автор этиитэ кыбыллыбыт, онно баар кини диэн сирэй солбуйар аат кими солбуйара биллибэт: уолу да, ийэни да солбуйуох курдук турбут. Онтон эмиэ сирэй саҥа саҕаланар, ол гынан баран, ким туһунан этиллэрэ биллибэт, ону ааһан, этии ис хоһооно өйдөммөт: ким кими хаайара, буруйдуура, күрэтэрэ, ким кими умсара биллибэт. Бу этиигэ баар “күөх оту тосту үктүөх” диэн тыллар ситимнэһиилэрин туһунан туспа тохтуохпут.
  

• 11 слайд

  Этиигэ тыл
  бэрээдэгин кэһии.
  Бу этиилэргэ тыл бэрээдэгин кэһии туох эбит суолталааҕа өйдөммөт. Онуоха эбии икки бастакы этии ис хоһоонноро киһи өйүгэр түһэ охсон биэрбэт, туох туһунан этиллэрин удумаҕалыахха эрэ сөп. Бастакы этиигэ хатыланар ситим тыл атын атыннык бэриллибитэ (да-даҕаны) олуонатык иһиллэр.
  “...Бориһы аһынар да, сөҕөр да даҕаны этэ, кини сынньалаҥ кэмин собус-соҕотоҕун сукуҥнаан атаарарыттан” (сыр.66).
  “Ыараханнык да утуйбут, көрөргө дылы олорбутунан” (сыр.94).
  “...Дьэ онтон ыла Маайа, тимир тириитин кэтэн, букатын атын буолан хаалбыта, тугун эрэ Лиза былдьаан ылбытын курдук” (сыр.84).
  

• 12 слайд

  “Кинилэр бэлэмнэнэр кэмигэр кыһайбыкка дылы сүтэн хаалар үгэстэннэ. Мин билбэппин. Ити туохтан буоларын” (сыр.7).
  
  “Мин киэһэ оҕолору кытта оонньуубун да санаам атын. Наар убайым туһунан” (сыр.195).
  
  
  “Биһиэхэ үс араас сибэкки ойуулаах былааттары аҕалбыт. Миэхэ, ийэбэр, балтыбар” (сыр.199). Былаатын ахсаана буоллаҕына, араас сибэкки ойуулаах үс былааты буолуо этэ. Онтон манна сибэккитэ үс курдук.
  
  
  Этиини
  бысталаан
  туттуу
  

• 13 слайд

  Холбуу этиигэ этиилэр мээнэ холбоммоттор: холбонор этиилэр ис хоһоонноро тугунан эмэ ситимнээх, биир өйдөбүлүнэн сомоҕолоһор буолуохтаахтар. Ырытар кинигэбитигэр холбоммот этиилэр холбоммуттара үгүстэр.
  “Ынах маҕырааһына, дьон хайаҕа чугас олорор ыалларга көһөн тиийэн мусталлар, түүнүн да утуйбат аймалҕан буолар” (сыр.135). Ааттыыр этии кэпсиир этиини кытта турбут. Онон манна автор ааҕааччыны бэйэтэ бутуйан кэбиһэр.
  “Лана Тихоны ыраах айаҥҥа атаарар күнүгэр сырайа-хараҕа сырдаан ылла, кини Тихон кэллэҕинэ сэргэхсийэр” (сыр.58). Бу этии ис хоһооно сатаан өйдөммөт: бастакы этии ис хоһооно иккис этиини кытта туох ситимнээҕэ биллибэт, кыайан дьүөрэлэспэт.
  “Ийэ сүрэҕэ сүрдээх итэҕэйимтиэ, кэнэн идэлээх, ийэм өрө тыынна” (сыр.158). Бу этиилэр эмиэ туох да биллэр ситимэ суох холбоммуттар.
  “Кини иирбэтэх киһи, илэ өйдөөх, буолан баран манна чугаһынан суох билиилээх хара балыыр, өстөөхтөрө дьэ итинтэн ордук тугу оҥоруохтарай?” (сыр.225). Манна эмиэ холбоммот этиилэр холбоммуттар: ааттыыр этии кыбыллыбыт (хара балыыр). Үһүс этии тоҕо холбоммута өйдөммөт, ааҕааччы бутуллуон эрэ сөп.
  

• 14 слайд

  “...Дьону муҥнаабыт күтүр ини, күөх оту тосту үктүөх дьүһүнэ суоҕа да, хаайыылаабыт буруйдаах киһилэрин күрэтэн, утумэни умсарбыта, айыыта-харата туоллаҕа” (сыр.194). Күөх оту тосту үктүүр (үктүөх, үктээбит) киһи диэн этиллибэт, сытар ынаҕы туруорар киһи диир эмиэ итинник олуона.
  
  
  Айылааҕын оннук эрэ буоллун, - биитэр астыныыттан үөрэн, сөбүлээн диэн ийэм үөрэ түстэ (сыр.145).
  Бу сомоҕо домох суолтата улахан алдьархай, кыранан солбуллубутуттан биитэр астыныыттан үөрэн, сөбүлээн этии; өстөөх куһаҕан буолбутуттан үөрэн, сэтэрээн этии. Бу түбэлтэҕэ – “саатар эрэ оннук буоллун” – диир ордук буолуо.
  “Дьэкиимкэ буоллар Маарыйатыгар өссө Дьаакыбы сөбүлүүр курдук тылын тамаҕар этэн аһарбыта (сыр.165). Мин санаабар, “тылын тамаҕыттан иһиттэххэ” буолуо этэ. Манна санаа малтаччы этиллибит, ону саҥа ис хоһоонуттан, кэтэх өйдөөһүнтэн таайан, сабаҕалаан билиллэр, холобур, муҥха балыктааҕын тамах бэлиэтэ тахсарыттан, онно төһө балык баарын бэлиэтэ биллибититтэн сабаҕалаан көрөллөр.
  “Иван Иванович концерга бары бэлэм буолбуттарын көрдөҕүнэ эрэ санаата ситэр” (сыр.6). Санаатын ситэр диэни кытта буккуйуохха сөп. Санаата туолар, санаата астынар диир ордук буолуо.
  “Ол иһин Клим, кини сүрүн-кутун самнаран, бары өттүнэн баһыйар этэ (сыр.12). Кутун-сүрүн баттатар дэнэр.
  “...Хаста маннык, улаханнык ыалдьыбыт киһи таһыгар төбөтүн төҥкөтөн, сүрэҕэ-быара ытырбахтыы олорбута буолуой?” (сыр.51). Киһи сүрэҕэ эрэ ытырбахтыыр, онно да биир кылгас түгэҥҥэ ытырбахтаан ылар, оттон киһи быара ытырбахтаабат.
  “Оттон Бүөтүр көхсө билэр, билигин кэлэригэр оруобуна түүн үөһэ буолан эрдэҕэ (сыр.103). Көхсө сэрэйэр биитэр таайар дэнэр.
  “Дьэкиимкэ өбүгэтин саҕаттан хамначчыттарын, чаҕардарын хамнаһын төлүүр буоллаҕына, үүнэр баттаҕа да баай буоллун” (сыр.191).
  “Баттаҕа да тиийиэ суоҕа” диэн сомоҕо домох баар, ол – аһара ыарахан, төлүүр (толуйар) кыах суох диэн өйдөбүллээх. Бу сомоҕо домоххо үүнэр диэн туох да суолтата суох быһаарыы эбиллибитэ сомоҕо домох кэтэх өйдөбүлүн сотон кээһэр, хайдах өйдөнүллэрэ буккулла түһэр.
  Сомоҕо домоҕу
  мөккүөрдээхтик туттуу
  

• 15 слайд

  Түмүк
  Түмүктээн эттэххэ, Анастасия Сыромятникова “Кырыыппа” диэн кэпсээнэ тематиката да саҥатынан, иитэр да суолтата дьоһуннаҕынан, идейнэй уус-уран да өттүнэн кэнники кэмнээҕи сахалыы уус-уран литература биир дьоһуннаах айымньытынан буолар.
  Бу кэпсээн ис хоһоонун суруйааччы биэс битинэн билбит буолан, олус холкутук иҥнигэһэ суох утум-ситим кэпсиир. Тугу суруйарын үчүгэйдик билэр буолан, ис сүрэҕиттэн таптаан-сиргэнэн, үөрэн-хомойон, убанан-сиилээн туран иэйэн-куойан кэпсиир.
  Тылын өттүнэн ордук хомоҕой. Судургутук, таттарыылаахтык суруллубут. Тыла үчүгэй буолан, кэпсээн ааҕааччы сүрэҕин булар. Кэпсээн ис хоһооно кэрэ буолан, сөптөөх тыл-өс көстөр, ол иһин ааҕааччы санаатын оонньотор. Кэрэ санаа, дириҥ өй уус тылы кытта сиэттиһэллэр.
  Үлэбит сыалын ситиһээри туруорбут соруктарбытын толору ситистибит. Ол курдук:
  1. А.С. Сыромятникова олоҕун уонна айар үлэтин билистибит.
  2. А.С. Сыромятникова “Кырыыппа” кэпсээнин толору аахтыбыт.
  3. Чинчийээччилэр үлэлэрин, ырытыыларын көрдүбүт, аахтыбыт.
  4. Биирдиилээн тыл суолтата өйдөммөт, биитэр сыыһа туттуллуутун булан бэлиэтэннибит, ырыттыбыт, көннөрдүбүт.
  5. Солбуйар ааты буккуурдаахтык туттууну булан бэлиэтэннибит, ырыттыбыт, көннөрдүбүт.
  6. Тыллар этиигэ турар бэрээдэктэрин кэһии түгэннэрин булан бэлиэтэннибит, ырыттыбыт, көннөрдүбүт.
  7. Этиилэри бысталаан туттууну булан ырыттыбыт, көннөрдүбүт.
  8. Сомоҕо домох мөккүөрдээхтик туттуллуутун булан аахтыбыт, суолталарын быһаардыбыт, ырыттыбыт, көннөрдүбүт.