Башлангъыч сыныфларда дерс кечирюв ве окъутув процессинде оюнларнынъ файдасы

МУНДЕРИДЖЕ

КИРИШ…………………………………………………………………

I БОЛЮК. ОЮН ДЕРСНИНЪ ПАРЧАСЫ ОЛАРАКЪ………………..

1.1. Башлангъыч сыныфларда дерс кечирюви ве окъутув процессинде оюнларнынъ файдасы………………………….

1.2. Оюннынъ къурулышы ве кетишаты …………………

1.3. Оюнларнынъ таснифи………………………………..

1.4. Роллер боюнджа оюнлар – окъув джерьяныны фаалештирмек ичюн кениш имкяндыр……………………………………

Биринджи болюкнинъ нетиджелери…………………..

II БОЛЮК.  ТИЛЬ ОГРЕНЮВИНДЕ БАЛАНЫНЪ ИНКИШАФЫНА ТЕСИР ЭТКЕН ФАКТОРЛАР………………………..

2.1. Баланынъ индивидуаль-психологик хусусиетлери………………………..

2.2. Балагъа къырымтатар тилини яшлыкътан ашламакъ кереклигининъ мусбет тарафлары………………………………………………………………

2.3. Башлангъыч сыныф талебелерининъ нутукъларыны инкишаф эттирген оюнлар……………………………………………………………….

Экинджи болюкнинъ нетиджелери………………………………..

НЕТИДЖЕ………………………………………………………..

ФАЙДАЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ………………………………

КИРИШ

Белли ки, оюн – бу яш баланынъ бир муим фаалиетининъ шекилидир. Оджалар окъутув процессинде оюнларнынъ къулланувы пек эффектив олгъанына дикъкъат айыралар. Тек оюнда баланынъ истидатлары бутюнлей ачыла. Бойлеликнен, оюн – бу балалар арасында бир «умумий тиль». Къырымтатар тили дерслеринде оюн – тиль огретмек ичюн къулланылгъан бир шекильдир. Оюннен окъутув процесси енгиллеше, чюнки балалар ичюн анълайышлы ве меракълы ола.

 М.Ю. Курбатова айткъаны киби, дерсте оюн балаларнен тез алгъышлана ве талебелерни меракъландыра. Ашагъы сыныф балалары ичюн оюн пек муим дерс парчасыдыр, эсасен тильнинъ граммматикасыны огреткенде [9]. Оджаларнынъ макъсады -  къырымтатар тили дерслерини меракълы кечирмек, чюнки балалар бу шейлерге буюк дикъкъат айыралар

Окъутув ишлерини мувафакъиетли алып бармакъ ичюн талебелерини фааль чалыштырмакъ лязим, олар даима инкишаф этмек кереклер. Мешур маарифчи Исмаил Гаспринский оджаларгъа бойле тевсиелер бере эди: «Мектепте дерслер ойле алынып барылмалы ки, талебелерде меракъ догъсын, ве олар дерстен кейф алсынлар». «Дерслернинъ мундериджесини алмаштырып турмалы. Дерслер ойле алынып барылса, талебелер безмезлер, ёрулмазлар ве эртеси куню де мектепке истекнен келирлер». И. Гаспринскийнинъ сёзлери шимдики вакъытта да пек актуальдир. Къырымтатар тили дерслеринде ашагъыдаки меселелерге дикъкъат айырмакъ керек:

·                   эр бир дерсте талебелернинъ лугъат теркибини зенгиллештирюв ишлерини алып бармалы;

·                   метин узеринде чалышкъанда, талебелернинъ ифадели окъушкъа дикъкъат этмели;

·                   эр бир дерсте чешит оюнлар, агъзавий чакъышлар, иджадий ишлер, инша-миниатюралар алып бармакъ мумкюн.

Бу курс ишининъ мевзусы пек муимдир ве оны терен огренмек ве мектеплерде актив къулланмакъ керекмиз. Ишнинъ актуаллиги:

·                   биринджиден, окъутув процессте башлангъыч сыныфларда талебелерининъ огренген материалгъа меракъ ве актив фаалиет дерс боюнджа тутмакъ ичюн буюк дикъкъат ве методикалар айырмакъ керек. Бу проблеманы чезмек ичюн оджалар окъутув оюнларнен къуланмакъ кереклер.

·                   экинджиден, янъы тиль огретюв процессиндеки эсас проблемалар  сырасында балагъа агъзавий тиль ашландырмакъ проблемасы чыкъа. Балаларгъа бунъа меракъ догъмакъ ичюн агъзавий тильни оюн шекильде инкишаф эттире билемиз.

·                   учюнджиден, яш бала янъы материалны тез анълай ве тильни тездже огрене. Оджалар балагъа бу тиль барьерини тез кечмеге ярдым этмек ве талебеге ана тильмизге севги ашламакъ керек. Чюнки не къадар кеч адам тильни огренмеге башласа, о къадар о, онъа къыйын ве яваш келир.

 Ондан да гъайры, окъутув процессте оюн къошулув проблемасы даа яхшы огренильмеди.

Ишнинъ объекти: башлангъыч сыныфларда тильнинъ окъутув процесси. Ишнинъ предмети: тиль дерслеринде инкишаф эттириджи оюнларнынъ къулланув методикасы.

Ишнинъ макъсады – тиль огретювде инкишаф эттириджи оюнларнынъ муимлигини корьсетмек ве башлангъыч сыныфлар ичюн оюнларнынъ къулланув ерини тапмакъ ве ачмакъ.

Бу макъсаткъа етмек ичюн ашагъыдаки вазифелерини беджермек керек:

  - башлангъыч сыныф баланынъ психологик ве физиологик хусусиетлерини огренмеге ве талиль япмагъа керек;

- къырымтатар тили дерслеринде оюннынъ муимлигини огренмек ве талиль япмакъ;

- къырымтатар тили окъутув процессининъ хусусиетлерини косьтермек;

- «оюн» терминнинъ манасыны тасдыкъламакъ ве оюнларнынъ таснифини огренмек.

I БОЛЮК

ОЮН ДЕРСНИНЪ ПАРЧАСЫ ОЛАРАКЪ

1.1. Башлангъыч сыныфларда дерс кечирюв ве окъутув процессинде оюнларынынъ файдасы

Окъув дерслерининъ вазифелери:

– къырымтатар тилинде метинлерни бир къарар тезликте, догъру, анълап, ифадели окъумагъа билювни мукеммеллештирмек;

– къырымтатар тилининъ лексикасыны актив менимсевни, агъзакий тюзгюн нутукъны инкишаф эттирмек;

– достлукъ ве бирдемлик дуйгъуларыны, къырымтатар тилине, халкъ агъыз яратыджылыгъына, къырымтатар шаир ве языджыларынынъ эсерлерине, халкъ адетлерине ве ананелерине меракъ, къырымтатар халкъына ве башкъа халкъларгъа урьмет дуйгъуларыны, тувгъан ерине севги, эстетик дуйгъуларыны тербиелемек.

Окъутылгъан тильде окъув дерслеринде олгъаны киби, къырымтатар тили дерслеринде де давушнен ве ичинден окъув техникасыны мукеммеллештирювге, окъув медениетини тербиелевге, этрафтаки алем акъкъында бильгилерни теренлештирювге эмиет бериле.

Акъыл, дикъкъат, зеин, идракъ этюв къабилиетини инкишаф эттирювде ве эстетик, ахлякъ, ватандашлыкъ тербиесинде догъру тешкиль этильген къырымтатар окъув дерслерининъ эмиети буюк ола.

Талебелернинъ окъув даиресине чешит услюбиетте (бедиий, ильмий-популяр, ресмий), чешит сой эдебияты (дестан, лирика, драма), чешит жанрда (аталар сёзлери ве айтымлар, масалбашы, тапмаджа, масал, икяе, ривает, басня) метнлер кире. Окъумакъ ичюн халкъ агъыз яратджылыгъы эсерлери, къырымтатар шаир ве языджыларынынъ эсерлери тевсие этиле. Оларнынъ мевзулары да чешит-тюрлю: къырымтатар фольклоры, адетлери, аньанелери, Къырымнынъ тарихы ве шимдики вазиети, онынъ медениети, улу адамларнынъ яшайышы ве къасеветлери, окъув ве раатлыкъ, сергузештлер акъкъында язгъан классик ве земаневий къырымтатар шаир ве языджылары акъкъында малюмат, табиат, осюмлюк ве айванлар дюньясы, буюклернинъ ве балаларнынъ олар акъкъында къасевети.

Къырымтатар тилинде окъув дерслерининъ озь хусусиетлери бар. Оларда окъутылгъан тильнен тенъештирюв, сёз устюнде чалышув ишлерине чокъча эмиет бериле, чюнки талебелерге мевджут олгъан сёз байлыгъы етерли дегиль. Бунынънен берабер эдебиий джеэттен догъру агъзакий нутукъны мукеммеллештирюв ишлери де ер ала.

Сёз, сёз бирикмелери, бедиий ифаделев усуллары устюнде чалышкъанда оджа оларны анълатмакънен берабер талебелер буларны догъру теляффуз этмелерини, озьлерининъ актив сёзлюклерине кирсетмелерини, нутукъны зенгинлештирмелерини талап эте. Шу себептен окъулгъан метинни гъайрыдан икяе эткен, суаллерге джевап берген вакъытта анълатылгъан янъы сёзлерни, образлы ифаделерни къулланмакъ ичюн вазифелер бермек пек муимдир. Метин устюнде чалушув тек гъайрыдан икяе этювнен сынъырланмамакъ керек. Талебелер окъугъан метиннинъ эсас фикирини бельгилемеге, къараманнынъ табиаты акъкъында, онынъ япкъан ишлерининъ себебини айтмагъа, эсерге озь фикирини мунасебетини бильдирмеге бильмек кереклер.

Учюнджи сыныфта талебелер эсасен эшиткен, оджа окъугъан я да магнитофонда динълеген метинлерни окъуйлар, чюнки шу девирде келишикли тезликте, догъру теляффуз этип давушнен окъувгъа эсас ер бериле. Дертюнджи сыныфта исе талебелер чокъусы ичинден окъувгъа кечелер. Мустакъиль окъувдан эвель базы сёзлерни ве ифаделерни анълатув, суаллерге джевап берюв киби азырланув ишлери алып барыла. Бунынънен берабер окъулгъанны талиль этюв, ифадели къысымларны давушнен окъув ишлери де девам эте.

Ифадели окъумакъ ичюн талебелер сёзлерни бутюнлигинде, тильнинъ хусусий сеслерини айдын теляффуз этип, къырымтатар тилининъ земаневий имля талапларына риает этип давушнен догъру окъумакъны менимсемек кереклер. Онынъ ичюн 3-юнджи сыныфта къырымтатар тилинде давушнен окъувгъа буюк эмиет берильмели ве бойледже, чешит макъсатларнен ичинден окъув кет-кете муим ер тута.

Окъутылгъан тильде (рус, украин) менимсенильген ичинден окъув алышкъанлыкълары къырымтатар тилинде окъувда да къулланыла. Булар: окъув техникасы (нутукъ мучелерини арекет эттирмейип, козьлеринен окъумакъ, сатырны козьлернен бутюнлей къаврап алып окъумакъ ве иляхре).

Окъутылгъан тиль (рус, украин) дерслеринде олгъаны киби, талебелернинъ дуйгъуларыны къозгъамакънынъ, бунынъ ичюн келишикли муит яратмакънынъ буюк эмиети бар. Бу макъсатнен оджа кириш сёз айта, субет, ресим бакъув, музыка динълев киби ишлер алып бара. Бу ишнинъ девамлыгъы 3-5 дакъкъа ола билир.

Окъутув процессини енгиллештирмек ичюн оюн къулланмакъ керектир.

Оюннынъ огретиджи имкянлары акъкъында бильгилер айныкътыр.  Тиль огретюв методикасынен огърашкъан мешур алимлер оюн усулнынъ семерелигине адалетли дикъкъатыны джельп этелер. Оюннынъ ярдымынен биз муим арекетлерни япмагъа огренемиз, табиат къаиделерини акъылмызда къалдырамыз, къонушувгъа ве онынъ къаиделерине алышамыз ве иляхре [13].

Оюнлар тек баланы дегиль де, оджаны да къувандыра. Ойнагъанда бала тек огге кетмеге тырыша, башкъа балалар арасында биринджи ер алмакъ истей.  Тек оюнларда баланынъ шууру, акъылы ве хаялы бераберликте чалышылыр ве инкишаф этелер. Къырымтатар дерслеринде оджалар бала тек къырымтатар тилинде фикир юрутышы кереклигини ачыкъламакъ кереклер. Эбет, земаневий заманда бала ана тилини бильмемек мумкюн. Онынъ ичюн оджа эр тюрлю усуллар ярдымынен сёзнинъ манасыны анълатышы керек: синоним я да антоним къулланувынен, ресим шекильнен я да догърудан-догъру терджиме этиши керек. Сонкиси вакъыт сакълай. Буннен иш битмей. Янъы сёз баланынъ акъылында къалышы керек. Бунынъ ичюн дерс боюнджа къач кере сёзню къулланмакъ керек, сёз бирикмелер ве джумлелер тизмек керек ве оюнларда косьтермек керектир. Бала ичюн оюн – бу, биринджиден, меракълы ве озюне чекиджи унердир. Балалар бир севиеде. Мусавийлик дуйгъулары, авеслик авасы ве севинч дуйгъулары, мешгъулиетлер беджерикли олгъаны – бу эписи балада къырымтатар тилинде, сёзлерини адаштырып олса да, лаф этмеге кедер эткен утанчакълыкъ дуйгъусыны енъмеге имкян бере, окъутув процесснинъ инкишафына пек тесир эте биле. Яваш-яваш тиль материалы менисениле, буннен берабер мемнюн этюв дуйгъулары пейда ола [2].

Дерсте оюн муим методик вазифелерини беджермеге хызмет эте: телебенинъ нутукъ мунасебетке психологик азырлыкъ яратылувына хызмет эте, керекли сёзню сечип алманы темрин этмеге хызмет. Бу алышкъанлыкълар талебени бирден башлангъан субетке азырлайлар.

 Бундан да гъайры, эр бир предмет оюны я да роллер оюны – бу, эбет, оюн, эр шей «яландан», маска артында сакъланмагъа имкян бар, бунынен берабер, япкъан хаталары ичюн озюнден месулиет алмакъ ве бу вазиетте «мен – мен дегиль, мен шимди къараман». Бу къонушувда психологик стресс парчасыны артта къалдырмагъа ярдым эте [13].

Кетирильген эписи факторлар оюнларнынъ семерелигини косьтере ве ондан да гъайры, окъутув фаалиетте оюн къулланувынынъ кереклигини косьтере.

Педагогик фаалиетининъ эсас функциясы:

·                   бильги анълатув,

·                   бильги арттырыджы функиясы

·                   баланынъ индивидуаль хусусиетлерини эсапкъа алып, бильги арттырыджы фаалиетининъ кетишатынен идаре этюв [1].

Огретюв оюн – бу башкъаджа къурылгъан вазифе, дуйъу ве акъылнынъ гъайретини талап эте. О, сюжет ташыгъан ве къараманлар иштирак этювинен къулланылгъан къыскъа вазиет оларакъ косьтериле. М.Ф. Стронин озь китабында «Обучающие игры на уроке английского языка» (М.: Просвещение, 1981) тиль дерслеринде окъутув оюнны бойле косьтере: «Игра – это ситуативно-вариантное упражнение, где создается возможность для многократного повторения речевого образца в условиях, максимально приближенных к реальному речевому общению, с присущими ему признаками эмоциональности, спонтанности, целенаправленности речевого высказывания» [13, с. 216].

Оюн тешкилятландырмада оджанынъ мевамы буюк эмиет ала. Оджа дерс 100% файдалы олгъанына эмин олушы керек, дикъкъаттнен азырланмакъ керек ве къаттылыкънен (эминликнен) дерсни кечирмек керек. Оюннынъ къыйынлыгъы я да енгиллиги оюн типинен, аудиториянен ве оджа-талебе арасында олгъан мунасебетлернен багълыдыр. Тиль дерслеринде оюнлар пек файдалы олмалы, амма бунынъ ичюн бир сыра талапларны эсапкъа алмакъ керек:

 - аз вакъыт алмакъ кереклер ве окъутув вазифелерини чезмек ичюн япылгъаны керек;

 - «идарели» олмакъ, оюн дерсини бозмамакъ керек;

- буюк гъайретини тюшюрмек ве баланынъ фаалиетини рагъбетлендирмек керек;

- оюн тарафыны огге чыкъармакъ, окъутув къысымыны экинджи плангъа авуштырмакъ;

- меракъланмагъан я да пассив олгъан бала олмамакъ керек [13].

1.2. Дерсте оюннынъ къурулышы ве кетишаты

Дерсте оюн кечирюв ери ве оюнгъа айырылгъан вакъыт бир сыра факторларнен сыкъы багълыдыр:

1.                 Талебелерининъ азырлыгъы;

2.                 Огренильген малюмат;

3.                 Дерснинъ конкрет макъсатлары ве шартлары ве иляхре.

Меселя, оюн огренген материалны биринджи этапта пекитмек ичюн  темрин вазифе ерине къулланылса, онъа дерсте  15-20 дакъкъа айырмакъ керек. Сонъра бу оюн 3-5 дакъкъа девамында кечирилиши мумкюн ве озь башына огренген материалнынъ текрары киби олмалыдыр. Бундан да гъайры, дерснинъ бойле шекильде раатланув дакъкъасы киби ола биле.

Окъутув оюнлар усулны къуллангъанда оджанынъ вазифеси, биринджиден, талебенинъ огренюв фаалиетини къурмакъ, бу джерьянда талебенинъ истидатларыны, хусусан иджадий истидатларыны инкишаф этмек керек.

Чешит тюрлю оюнлар бар: грамматик оюнлары, лексик оюнлары, фонетик ве орфографик. Булар эписи нутукъ алышкъанлыкъларыны шекиллендирмеге хызмет этелер.

Айны оюн дерснинъ фаркълы басамакъларында къулланылмакъ мумкюн. Амма бу бутюнлей оджанынъ огретмеси, онынъ мираджы ве яратыджылыкъ имкянлары шартларынен багълыдыр. Оюн пек меракълы ве эффектив олса да, эр шейнинъ къарары олгъаныны къайд этмек керек, ёкъса оюн талебени болдуртыр ве эмоциональ тесирнинъ тазелигини джояр.

Дерсте оюн къуллангъанынынъ мувафакъиети оджа дерсте яраткъан керекли нутукъ къонушманынъ авасынен сыкъы багълыдыр. Бойле къонушувгъа баланынъ алышкъанлыгъы, меракълангъаны ве оджанен берабер бу джерьяннынъ иштиракчилери олгъаны пек муимдир. Оюнлар ярдымынен оджа ве талебе арасында къурылгъан ишанч ве боштан бош къонушув талебеге джиддий шекильде лаф этмеге ве проблемалар акъкъында музакере этмеге имкян бере, чюнки тиль огренюви – бу тек оюн дегильдир. Теджрибе косьтергени киби, тасильде оюн усулынен къуланувы талебенинъ тиль огренювде бильги арттырыджы фаалиетини инкишаф эте. Оюн ахлякъий мана ташый, чюнки ишни (тиль огренювыны) къуванчлы, иджадий ве умумий эте биле. Оюн усулнынъ макъсады – бу нутукъ алышкъанлыкъларынынъ ве беджериклерининъ инкишафына къол тутмакъ.  Нутукънен багълы вазифелерини мустакиль шекильде чезмек имкяны, къонушувда тез джевап берюв, нутукъ алышкъанлыкъларынынъ азамий (максималь) мобилизациясы – нутукъ беджериклерге хас хусусиетлер – оюнлар девамында ачылышы мумкюн.

Оюн муимлигининъ анълайышындан бойле талаплар чыкъа:

·                   Эр оюн баланынъ тербиесине ве акъылына файдалы тесир эткен вазифелер тутмакъ керек;

·                   Оюн эглениджи ве меракълы олмалы;

·                   Вазифе чезмеси ичюн бала акъыл юрютмекъ керек, къыйынлыкълардан кечмек керек;

·                   Оюнда меракъ олушы керек.

Окъутув процессте эр бир оюн – бу тильни практик тарафтан инкишаф эттирген актив васталары группасынынъ усулиет услюбидир. Окъутув процессте бу услюпнен къулланувы диалогик нутукънынъ огренюви ве монологик айтылувынынъ инкишаф этмек ичюн макъсатларгъа етмеге ярдым эте. Талебе мустакъиль тарзда озь фикирлерини къура ве шекиллендире, къырымтатар тилинде фикирни юрютмеге алыша.

Оюнларнынъ эсас талаплары:

·                   Оюн талебени окъумагъа рагъбетлендирмек керек;

·                   Талебеде меракъ ве вазифени яхшы беджермеге истек догъушы керек;

·                   Оюн бутюн сыныфнен къабул этильмек керек;

·                   Оюн мытлакъкъа самимий ве иджадий авада кечириле.

·                   Оюнда бала озюни сербест тутмакъ керек, озюнде эмин олмакъ керек.

Оюнда талебелер къонушма элементлерге, субет башламакъ билювге, субетте иштиракъ этмеге, субетдешининъ лафыны больмемеге,  суаль ве джевап бермеге огренелер.

Окъутув процессте оюн услюбини къулланмакътан эвель азырлав иш кечирмек керек.

Амма баланынъ яшыны да унутмамакъ керек. Оюнлар баланынъ яшына ве бильгилерине хас олмакъ керек. Чюнки оюн къыйын олса. Талебе озюнинъ эминлигини джояр ве къапалыр. Аксине, оюн енгиль олса бала меракъсыз иншни тез беджерир ве акъылыны къыйнамаз.

Оюнларнынъ таснифи.

Оюнларнынъ функциональ фаалиетини бакъып кечкен сонъ, догърудан-догъру оюн таснифине кечмек керек. Бу суальге кечкенде, земаневий вакъытта фельсефий, психологик, педагогик ве усулиет эдебиятларында бир айры тасниф олмагъаныны козьде тутмакъ керектир. Бу суальнинъ джеваплары чокъ.

Оюнларнынъ таснифи акъкъында айткъанда, даа кечкен асырда оюн фаалиетинен огърашкъан четель ве ерли тедкъикъатчыларнен сыныфлаштырмакъ ичюн ынтылувлар олгъаныны къайд этемиз.

Меселя, Ж. Пиаже баланынъ яшынен нисбетлештирип, оюнларда учь эсас чешитини айыра:

1.                 Оюн-вазифе – баланынъ энъ биринджи оюнлары (оюнчакъларнен арекетлер) – 1-4 яшлы балаларгъа:

2.                 Тимсалий оюнлар – буюклер дюньясына такълит этювине эсаслана – ильк мектептен алдын яшы;

3.                 Къаидели оюн (я да роллю оюнлар демек мумкюн) – башлангъыч сыныф талебе яшы.

Даа бир таснифнинъ муэллифи психолог П.П. Блонский оюнларынынъ бойле типлерге айыра:

1.                 Къурулыш оюнлар –баланынъ къурулышы эсасында;

2.                 Такълит этюв оюнлары – балалар буюклерге такълит этелер;

3.                 Драматик оюнлар – баланынъ драматик санааты эсасында;

4.                 Интелектуаль оюнлар – телебенинъ акълий истидатларнынъ фаалештирмесинен багълы.

Даа бир иджидий оюнларнынъ тедкъикъатчысы А.П. Усапова оюн-арекет (арекет костериле) ве къурулыш-бюневий оюнлар арасында даа роллер оюнларыны чыкъара. Бала бир тюрлю образда булунгъаныны тедкъикъатчы роллер оюны деп, сая.

Н.П. Аникеева бойле тасниф теклиф эте:

·                   Оюн-драматизация (белли бир сюжетини иджра этюв);

·                   Оюн-импровизация (иштиракъчилерге тек мевзу ве роллер анълатыла, къалгъаны импровизация шекилинде кечириле);

·                   Эп басамакъларыны енъмек ичюн берильген оюнлар (этаплар бельгилене, эр биринде айры вазифе ола биле);

·                   Иш оюнлары (функциональ багъларыны ве мунасебетлерини косьтермек ичюн аселет япылгъан вазиетлер).

Мешур психолог Л.С.Высотский оюн ичинде баланынъ фаалиетинен багълы арекет олгъанына эсасланып, психологик таснифини косьтере:

·                   Арекетли оюнлар – бала озюни фаркълы муитте тутмакъ ве ерини денъишмек къабилиетини яратылувынен ве инкишафынен багълы;

·                   Къурулыш оюнлар – материал устюнде чалышув, реакциялары чокълатувнен багълы;

·                   Шартлы оюнлар – шартлы къаиделерден ибарет ве оларнен багълы арекетлери.

Къалгъан ерли психологлар С.Л. Рубинштейн ве Д.Б. Эльконин интелектуаль ве роллер боюнджа оюнларыны айыралар. Олар оюнларнынъ биринджи категориясы «субъектив-объектив» олса, роллер оюнлары «субъектив-субъектив» олгъанына буюк дикъкъат айыралар.

Даа бир муим таснифини бойле шекильде косьтермек мумкюн:

 Окъутув т ве инкишаф эттириджи оюнларгъа багъышлангъан бир сыра китапларнынъ муэллифи М.Ф. Стронин бойле оюнларынынъ тек эки чешитини айыра:

1.                 Азырлама оюнлар – нутукъ алышкъанлыкъларыны шекиллендирмеге ярдым этелер;

2.                 Иджадий оюнлар – келеджекте нутукъ алышкъанлыкъларыны ве беджериклерини инкишаф этмесини макъсатта туталар.

Арекет чешитине коре оюнларны больмек мумкюн:

·                   Физикий (къыбырдама арекетлерини беджерюв),

·                   Интелектуаль (акълий),

·                   Иш,

·                   Социаль,

·                   Психологик.

Педагогик процесснинъ хусусиетине коре бойле оюн группаларыны айыралар:

1.                 Огретиджи, темрин этиджи, контроль этиджи, умумийлештириджи;

2.                 Бильги арттырыджы, тербиелейиджи, инкишаф этиджи;

3.                 Репродуктив, продуктив, иджадий;

4.                 Коммуникатив, диагностик, профориентацион, психотехник.

Оюнлар усулнынъ хусусиетине коре бойле группалар чыкъармакъ мумкюн:

·                   Предметли;

·                   Сюжетли;

·                   Роллер боюнджа;

·                   Имитацион;

·                   Иш оюнлары;

·                   Оюн-драматизациялар.

Инкишаф эттириджи оюнларынынъ спецификасыны оюн муити тариф эте. Оюнлар предметнен берабер ола биле ве предметсиз, эвде ве одада ойналгъан ве азбарда, компьютер оюнлары ве иляхре.

Бундан да гъайры оюнларда бойле группалар айырмакъ мумкюн:

  Дидактик оюнлар, олар бильги севиесини котермек ве бильги арттырыджы фаалиетини инкишаф этмек ичюн къулланылалар. Практик фаалиетте керек оладжакъ белли алышкъанлыкъларыны ве беджериклерини шекиллендире билелер. Д.Н. Узнадзенинъ фикирине коре, «игра - форма психогенного поведения, т.е. внутренне присущего, имманентного личности».

Земаневий вакъытта четель муэллифлерининъ чокъусы, меселя, Г. Хайд, Джозеф Ф. Каллахан, Дж. Оллер, Стивен П. Кращен, К. Ливингстоун дидактик оюнларда бойле хусусиетлерини корсетелер:

a)                 Дидактик оюнлар ачыкъ, бунынъ ичюн оюннынъ сонъуны огге тапмакъ мумкюн дегиль;

b)                Олар текрарланалар, бойлеликнен, оюнны эр бир вакъытта токътатмакъ я да башындан башламакъ мумкюн;

c)                 Дидактик оюнларнынъ къаиделери денъише биле;

d)                Дидактик оюнлар севинч ве меракъ догъмакъ кереклер.

Дидактик оюн – бу актив тасильнинъ айырмагъа олмагъан компоненти ола биле. 

Тербиевий оюнлар мустакъиллик, ираде, ишдешлик, коллективизм, субетлешюв ве коммуникатив олмагъаныны тербиелей, ахлякъий, эстетик ве дюньябакъыш тарафларыны шекиллендире.

Инкишаф эттириджи оюнлар окъутув процессни фаалештирмесини, дикъкъатыны, хатырыны, нутукъны, фикир юрсетювини, хаялыны, иджадий беджериклерини, эмпатияны, рефлексияны, къыясламакъ къабилиетини инкишаф эте. А.Н. Леонтьев бильдире эди: «игра - свобода личности и воображения, иллюзорная реализация нереализуемых интересов».

Социолизация япкъан оюнлар джемиетининъ нормаларына ве дегерлерине якъынлаштыралар, белли бир муитнинъ талапларына адаптация япалар, къонушмагъа огретелер. Л.С. Высотскийнинъ лафына бакъсакъ, «Игра - пространство внутренней социализации ребенка, средство усвоения социальных установок».

Юкъарыда язылгъанына эсаслансакъ, бойле нетидже чыкъармакъ мумкюн.

Земаневий фельсефий, психологик, педагогик эдебиятларда оюн таснифи пек чокъ ве олар эписи бири биринен фаркълыдыр. Оюн таснифи меселесине чокъ янашмалар бар. Психолог ве педагоглар бу проблемагъа фаркълы бакъалар. Биринджилери умумий тасниф берелер, арекетли, къурулыш, интеллектуаль ве талаплы оюнларыны айыралар.  Оджалар исе дидактик оюнларгъа эсасланалар ве оларны нутукъ ве тиль оюнларгъа болелер.

Четель алимлер исе озь классификациясыны косьтерелер. Олар арасында роллер боюнджа оюнлар бар.

1.4. Роллер боюнджа оюнлар – окъув джерьяныны фааллештирмек ичюн кениш имкяндыр

Ал-азырда коллективнен берабер фаалиеттеки шахсий  ве шахысларара алякъларны (оджа-группа, оджа-талебе-группа, талебе-талебе ве саире) эсапкъа аларакъ, къырымтатар тилини коммуникация шеклинде огретмек гъаеси ортагъа чыкъа. Чюнки группанен берабер чалышув талебенинъ шахсиетине девамлы тесир эте.

Къырымтатар тили дерси кечкен сыныф одасында оджа ве талебелер бири-биринен белли бир социаль мунасебетлерге киришелер, сыныфта булунгъанлар айны бир макъсатта япылгъан ишлернен огърашалар. Окъув джеряны олар ичюн бутюнликли бир багъламдыр. Окъув эснасында къазанылгъан енъишлер окъутувда къуланылгъан бутюн имкянлардан коллективнен берабер файдаланувгъа озь иссесини къошмалы.

Окъув джерьяныны фааллештирмек ичюн анъаневий олмагъан дерслерни азырлавда кениш къулланылгъан роллер боюнджа оюнларнен файдаланмакъ мумкюн.

Белли олъганы киби, роллер боюнджа оюнда иштирак эткен шахыслар инсанларнынъ реаль амелий фаалиетини акс эте ве реаль мунасебетлер ичюн имкянлар яратыла. Бу ерде окъутувнынъ семерилиги ильк эвеля себепнинъ пейда олувына, фенге нисбетен меракънынъ артувынен багълыдыр.

Роллер боюнджа оюнларнынъ шойле устюнликлерини къайд этмек мумкюн:

Роллер боюнджа оюн тиль фааллиетини инкишаф эттире, бири-бирине суаллер берелер, бир-де-бир шейни исбатлайлар, субетдешинен шахсий муляхазаларынен пайлашалар. Диалог я да пьеса бизге насыл айтмакъ керек олгъаныны огрете, роллер боюджа оюн не ичюн ве не себептен айтмакъ керек олгъныны огрете. Бойлеликнен, субетнинъ мундериджеси субеддешлерни дикъкъатыны джельп эткен меркезге чевириле ве бу ялынъыз мусбет бир фактр оларакъ къабул олуна биле. Талебелер, тиль къонушув вастасы олгъаныны амельде огренелер.

Оюн талебелернинъ бири-биринен ве оджанен темас (контакт) этювде ынтылувларыны фаалештире, субетдешлер арасында мусавийлик шараитини яратып, оджа ве талебе арасындаки аньаневий седни (препятствие) тар-мар эте.

Бойле оюн юваш, идаресиз талебелерге сыныфта сербест къонушмагъа ве кенди фикирлерини бильдирмек ичюн кениш имкянлар ярата. Бойлеликнен о озь эминсизлигинден къуртулып башлай. Етикчи талебелер адий мунакъаша девамында, адети узьре, тешеббюснен озь къолуна алалар, утанчакъ бала исе эксериетинен индемей тура. Албу ки, роллер боюнджа оюн эснасында эр бир талебе озь ролюне малик олып, субет девамында фааль ортакъ олмагъа тырыша.

Талебелер ойнар экенлер, субетни насыл башламакъ, насыл девам этмек, керек олгъанда оны насыл токътатмакъ (субетдешнинъ фикиринен разы олгъан я да разы олмагъан алда) керек олгъаныны, субетдешни макъсатлы суретте ве иляхре огренелер.

Яхшы субетдеш шараитке ве онъа белли олгъан малюматларгъа коре энъ семерели лигвистик шекиллер сечип бильмек керек.

Роллер боюнджа оюнда дегерлик бутюн окъув вакъыты роль амелиятына айырыла бу эснада лаф эткен талебеден гъайры оны динълеген талебе де озюни фааль алып бара. Чюнки онъа сыныфдашнынъ лафыны анъламагъа ве акъылында тутмагъа, оны шараитнен къыясландырмагъа, лафкъа белли бир къыймет кесмеге керек ола.

Оюнлар талебелернинъ идрак этювге нисбетен меракъларынынъ шекилленювине мусбет тесир эте ве ана тилини анълы суретте менимсемеге ярдым этелер. Олар мустакъиллик, индивидуаллик киби чизгилернинъ инкишафына сильтем бере ве коллективде озюни насыл тутмагъа керек олгъаныны огретелер. Талебелер дерсте фааль ве авесликнен чалышалар, бири-бирине ярдым этелер, озь аркъадашларыны дикъкъатнен динълейлер, оджа исе ялынъыз окъув фаалиетине идареджилик япа.

Роллер боюнджа оюнларгъа эсас талаплар:

1.                 Оюн окъувнынъ инкишафына хызмет этип, талебелерде дерске нисбетен меракъ догъурмакъ керек.

2.                 Роллер боюнджа оюнны эм мундеридже, эм шекиль джеэтинден яхшы тешкилятландырмакъ керек. Роллер талебелерге келишмек ве олар вазифелерини бегенип япмакъ кереклер. Бу алда оларнынъ нуткъы табий ве къандырыджы ола биле.

3.                 Роллер боюнджа оюн бутюн группа тарафындан къабул олунмалы.

4.                 Оюн достане, иджадий муитте кечип талебелерни къувандырмакъ, мемнюн къалдырмакъ керек. Эгер талебе озь ролюни енгиль ойнаса, демек о озь кучьлеринден эмин ве анги бир рольни ойнайбиле.

5.                 Оюн девамында дерс ичюн сечип алынгъан тиль материалындан олдукъча чокъ семерели файдаланмалы.

6.                 Оджа роллер боюнджа оюнгъа ве онынъ семерелигине озю инанмакъ керек. Тек бу алда о яхшы нетиджелерге ирише биле. Оюнны азырлав ве кечирюв эснасында оджанынъ ролю денишип тура.

II БОЛЮК

ТИЛЬ ОГРЕНЮВИНДЕ БАЛАНЫНЪ ИНКИШАФЫНА ТЕСИР ЭТКЕН ФАКТОРЛАР…

2.1. Баланынъ индивидуаль-психологик хусусиетлери

Башлангъыч сыныф бала – даа уфакъ олса да, амма пек къыйын, озь ички дюньясынен, озь индивидуаль-психологик хусусиетлеринен.

Башлангъыч сыныф баланынъ яшыны даа балалыгъынынъ тёпеси деп, саялар. Талебе яшлыкъ (балалыкъ) хусусиетлерини сакълап къала, меселя, тюшюнджесизлик, саделик. Амма буннен берабер балалыкъ табиатыны джоймагъа башлай, фикир этюв логикасы денъише.

Башлангъыч мектеп – адамнынъ яшайышында энъ месулиетли вакъыттыр. Тамам бу яшта макъсаткъа бакътырылгъан огретюв ве тербие берув башлана, баланынъ эсас фаалиети – окъув фаалиети ола, кене бу вакъыт баланынъ психик хусусиетлерининъ инкишафында муим ве аль этиджи ер тута. 

Башлангъыч сыныф талебеси ичюн, огренюв – муим бир фаалиеттир. Бала мектепте тек бильги дегиль де, белли бир социаль статусны ала биле. Яшнынъ меракълары, къыйметлери, яшайышы денъише.

Бу яшта бала бу вакъыткъадже яшагъан хаял дюньясыны унутмагъа башлай, акъикъий дюньягъа алыша.

Бойлеликнен, башлангъыч сыныф талебеси «кичкене буюк» («маленький взрослый») деп, анъламакъ мумкюн, онда эсас процесслери энди шекилленмеге башлай. Пек муимдир, бала бу яшта мектеп программасынынъ агъырлыгъыны аз дуймакъ керек, оюн буна ярдымджы олып келир. Янъы материалны тез ве анълайышлы оюн шекильде анълатмакъ мумкюн, я да къыйын вазифелерини анълатмакъ егиль ола, окъувны бираз меракъландырмакъ мумкюн ве балагъа яшлыкътан тильге меракъ догъурмакъ мумкюн.

2. 2. Балагъа къырымтатар тилини яшлыкътан

ашламакъ кереклигининъ мусбет тарафлары

Вакъыт денъише ве талаплар да денъише биле. Земаневий вакъытта баланынъ акъылы тез инкишаф эте, компьютер ве интернет васталарынен балалар ана тилини унуталар ве умумий тильде яшлыкътан лаф этмеге башлайлар. Онынъ ичюн баланы къырымтатар тилине яшлыкътан огретмеге ве ань-аневий адетлеримизни тильнен берабер ашламагъа керекмиз.

Биринджиден, окъутув усуллар денъише биле, чюнки балалар инновацион технологияларынен меракъланалар ве олар ярдымынен малюмат тез анъланыр.

Алимлер мий осюв вакъытта кечирильген огретюв процесслери энъ эффектив олгъаныны исбат эттилер. Онынъ ичюн кучюк балагъа янъы малюмат анълатмакъ ве огретмек енгильдир. Бала ана тилини яшлыкътан бильмек керек. Бираз оськен балагъа тильни огренмеге къыйын келир, яш балагъа бакъкъанда. Белли ки, бала 6 яшынадже онъа огретильген тили тез акъылында къалдыра ве бош бош озь истеклерини о тильде айта биле. Бундан сонъ балагъа бир де бир тильни огренмек ичюн озюне бунъа макъсат къоюв керек ве акъыл, афиза, фикир юрсетюв ве арзу олув керек.

Бала белли бир арекетке яшлыкъта огренсе (тиль огренюви де бу сырагъа кире) ве огренмеге ве инкишаф этмеге девам этсе, бу балада окъушкъа севги догъураа, янъы шейлерни ве малюматны меракънен огрене ве енгиль анълай. Бойлеликнен, биз балада мусбет окъув мотивациясыны шекиллендиремиз.

Тиль огретювде эмоциональ фактор пек муимдир. Талебе онъа меракълы ве эмоциональ тарафтан тесирли олгъан сёзлерни тез акъылында пеките. Амма эмоционаллик бедиийликнен тез багълана. Къырымтатар тили дерслеринде чокъ ве мувафакъиетли бедиий ава ола биле. Меселя, театраль, музыкалы, эдебият ве дигер балалар арекетлери тиль огренювде меракъ ве истек догъа, баланынъ шахыс хусусиетлерининъ инкишафына мусбет тесир эте.

Башлангъч сыныфларгъа тиль огретмек ичюн къулланылгъан усуллар акъкъында чокъ фикирлер бар. Энъ актуаль ве эффектив – бу оюн шекильде тильни огретюв.

Оюнлар фаалиетинен огърашкъан буюк теоретик Д.Б. Эльконин оюнда бала ичюн 4 эсас функцияларыны косьтере:

1.                 мотивацион-ихтиядж саасыны инкишаф эттириджи васта;

2.                 бильги арттырыджы васта;

3.                 сербест арекет тарзынынъ инкишаф эттириджи васта;

4.                 акълий фаалиетининъ инкишаф эттириджи васта;

Оюн фаалиети баланынъ дикъкъат инкишафына, хатыр къавийлешкенине, фикир этюв ве тасавур кенишлигине тесир эте.

Демек, оюн – баланынъ фикир юрутув фаалиетини ишлетмек ве баланы окъутмакъ ичюн къулланылгъан бир алеттир. Окъув процесси оюн ярдымынен меракълы ве озюне чекиджи ола, эйеджанладырмагъа ве яныкъламагъа меджбур эте, буннен балада тильни даа яхшы огренмеге стимул догъа.

Башлангъыч этапта оюн къулланувынен тиль огретюви усулларынен Г.В. Рогова, Е.И. Пассов, Д.Б. Эльконин, Е.И. Негневицкая ве башкъа алимлер, методистлер ве психологлар чалыштылар.

Орта ве юкъары этапларда окъув тешкилятландырманынъ араштырма суалинен Н.А. Саланович, В.В. Андриевская ве дигерлери чалыштылар.

Окъув ве инкишаф эттириджи оюнларнынъ эффективлигининъ энъ эсас шарты – талебелерининъ психо-педагогик чагъынынъ (яшынынъ) хусусиетлеерини эсапкъа алмакъ.

Меселя, кучюк балагъа тиль ашлагъанда онынъ эр шейнен меракълангъаныны ве эр шейни бильмеге истегенини унутмамакъ керек. Бу яштаки бала чокъ вакъыт озь дикъкъатыны тек бир арекетте тутмагъа олмагъаныны да къайд этмек керек. Онынъ ичюн, талебенинъ фаалиети дерсте фаркълы ве эмоциональ тарафтан тойгъун олмакъ керек. Медодистлерден чокъусы бильдиргени киби, оюн шекильнен ве табияты акъкъында яшдашлары тарафтан къыймет кесмесинен окъутув макъсаткъа мувафакиетлидже ве тездже етмек мумкюн. Лескиканы огренмеге башлагъанда ве пекитювде, беджерювлерини ве нутукъ алышкъанлыкъларыны инкишаф эткенде оюннен къулланмакъ мумкюн. Тамам оюн фаалиетининъ процессинде балалар арасында табиий къонушмакъ ичюн шартлар пейда ола.

Кетирильген материалгъа эсасланып, бойле нетидже чыкъармакъ мумкюн:

- оюнны эр тюрлю дерс шекилинде къулланмакъ мумкюн:

- оюннен къулланув окъувнынъ тербиевий макъсаткъа етмеге ярдым эте;

- окъутув процессте оюнлары ишленме ве тетбикъ этме тиль огренювде агъзавий нутукънынъ эсас вазифелерини чезмеге ярдым эте.

Бойлеликнен, тюрлю педагогик услюплеринен къулланувы ве баланынъ шахыс хусусиетлерини бильмеси оджагъа окъув процессини даа эффектив этмеге къол тута.

2. 3. Башлангъыч сыныф талебелерининъ нутукъларыны

инкишаф эттирген оюнлар

Янъы девлет стандартларында башлангъыч мектепте нутукъ инкишафына буюк дикъкъат айырыла. Нутукънынъ эписи шекиллери эмиетлидир: аудирлев (динълев), айтув, окъув, язув. Динълев ве айтув нутукънынъ агъзавий шекиллеридир, окъув ве язув – язма нутукъ сайыла. Айтув ве язув нутукъ арекетнинъ продуктив шекиллери оларакъ бакъыла, динълев ве окъув вакъытында азыр нутукъ къабул этиле. Агъзавий къонушув диалог ве монолог вастасынен кече, язма нутукъ исе инсанларынынъ арасында къонушувны графика вастасынен беджере.

Ана тили дерслеринде нутукънынъ чешитлери бири-биринен багълы оларакъ огретиле, мисаль, агъзавий мешгъулиетлерини кечиргенде нутукъ хаталарына эмиет берильмесе, язувда да хаталар пейда олмакъ мумкюн. Шу себептен муреккеп коммуникатив вазифелерини беджермели, бу вазифелерде эписи нутукъ чешитлери – окъув – айтув – аудирлев – язув ишлетильсе файдасы даа зияде олур.

Бир къач оюн шекильде кечирильген мешгъулиетлерни теклиф этемиз:

1.                 «Догъру я да янълышмы?».

Бу оюнны башлангъыч ве орта сыныф талебелери ичюн кечирмек мумкюн. Оюнда оджа азырлагъан джумлелерини талебелерге окъуй. Балалар джумлени дикъкъатнен динълейлер ве анда ифаделенген фикир догъру я да янълыш олгъаныны айтмакъ кереклер. Талебе джевапны исбатламакъ керек. Меселя:

Язда биз пальто ве тонлар киемиз. – Бу догъру я да янълыш?

Тарлаларда богъдай осе, ондан отьмек пиширеджеклер. – Бу догъру я да янълыш?

Кузьде кокте къавунлар уча. - Бу догъру я да янълыш?

Атлар юрип кобете саталар. - Бу догъру я да янълыш?

Орманда мавы тонны кийип, тильки яшай. - Бу догъру я да янълыш?

Акъшам маматеке сары, саба беяз къалпакъ кие. - Бу догъру я да янълыш?

Буюклер ве балалар байрамгъа бахшышлар азырлайлар. - Бу догъру я да янълыш?

Буларны тапкъан сонъ, балалар бир мевзу башында я да сербест мевзугъа догъру я да шакъалы фикирини бильдирген джумлелер тизелер ве озь дефтерлерине язалар.

2.                 Сёзлернен оюн я да «мен санъа бир, сен манъа беш»

Бу оюн 5-7 сыныф талебелери ичюн къулланыла биле. Оюнда оджа талебелерини эки-учь группагъа боле (больмемек те мумкюн). Оджа бир сёзюни айта, талебелер исе шу сёзге келишкен фииль я да сыфат тапалар ве сёз бирикме къуралар. Бир сёзге энъ чокъ келишкен сёз тапкъан талебе гъалебе къазана. Я да мевзунен багълы белли бир ресим косьтериле ве балалар ана тилинде корьгенлерини тасвир этелер (ресимдеки предметлерини айталар). Мисаль: ель – уфуре, салкъынлата, сувукъ, сыджакъ; ягъмур – ягъа, сылата, яздаки, кучлю; кунеш – парылдай, къыздыра, къувандыра, сары, атеш киби янгъан, томалакъ; копек – афыра, къаравлай, чапа, отура, динълей, тишлей, буюк, кучюк, беяз, ачувлы; мышыкъ – миявлай, ята, мырылдай, осе, ашай, сары, нокъталы, дюльбер ве ил.

3.                 «Не уча? Не ялдай?» оюны.

Бу оюнны башлангъыч сыныфларда балаларнен айванларыны огренгенде я да 5-7 сыныфларда исимни огренгенде къулланмакъ мумкюн. Бешланмаздан эвель, балаларгъа учмакъ ичюн къолларыннен эткен арекетлерини ве ялдав арекетлерини огретиле. Оджа айванларынынъ адларыны айта, эгер айтылгъан предмет учмагъа бильсе, талебелер къолларыны учкъан киби этелер, ялдаса, ялдав арекетлерини косьтерелер. Амма оджа айнеджилик япмакъ мумкюн ве бойлеликнен балаларынынъ дикъкъатыны ве зекийлигини тешкире: учкъан ве ялдагъан айванлар арасына бу арекетлерини беджермеген айванларыны кирсете биле ве балалар догъру отурмакъ кереклер.

Меселя: къуш, геми, копек, балыкъ, къаз, папий, ат, гогерджин, тавшан, кит, копек балыгъы, сычан, тильки ве ил.

Бу оюн ярдымынен балалар айванларнынъ адларыны яхшы огренелер, олар беджергенликлеринен де таныш олалар ве бираз дерстен раатланув физикий дакъкъа кечирелер.

4.                 «Наратны безет» оюны.

Бу оюнны оджа башлангъыч ве 5-6 сыныфларында кечирмеси мумкюн. Белли олгъаны киби, балалар наратны безетмеге пек севелер. Окъутув процессинде бу вазиетини ишлетмек мумкюн. Бунынъ ичюн оджагъа тахта ве мыкънатисте олгъан айванчыкъларнынъ ве предметлернинъ ресимлери керек олур. Тахтанынъ устюнде оджа наратнынъ ресимини сыза, масада исе бу бизим кучюк ресимлеримиз я да оюнджакълар устюнде язылгъан сёзлер. Оджа учь талебени чыкъарып, вазифени анълата: бир талебе «къ» арифи олгъан оюнджакъларыны нараткъа аса (мышыкъ, къашкъыр, къоян), экинджи бала «к» арифли сёзлерини сечип ала (копечик, кобелек, кемане), учюнджиси «х» арифли оюнджакъларыны нараткъа пеките (хораз, хыяр, хурма). Бойлеликнен, талебе эм де айванларнен таныш ола, эм де сёзлерини догъру язмагъа огрене.

Бундан гъайры, бойле оюнларнен къулланмакъ мумкюн:

1.                 Фонетик оюнлар

Вазифелер:

- теляффуз алышкъанлыкъларыны темрин ве инкишаф этмек;

- бири-бирине ошагъан сеслерининъ арасындаки фаркъ этмеге огретмек;

- фонетик къыйынлыкъларындан кечмеге тырышмакъ;

-эр бир фонема устюнде айры-айры чалышмакъ;

- ритм устюнде чалышмакъ;

«Ким джасус?»

Буюк Ариф коюмизде

Отуз еди одалы эвде

Ариф-агъалар яшай

Къоранталарыны сакълай.

Бир джасусны тапайыкъ,

Оны о койге ёллайыкъ,

о кечер эр бир эвден,

Амма ким джасус экен?

Бу шиирни окъугъан сонъ оджа балаларгъа арифлер сызылгъан ресимлерини косьтере ве эр бир талебе бу арифке бильген къадар сёз тапмакъ керек. Сонъки сёзюни тапкъан бала джасус ола биле.

Орфографик оюнлар

Вазифелер:

- къырымтатар тилинде догъру язмагъа бильмек;

- къырымтатар тилиндеки сингармонизм къаиделерини къулланмагъа огретмек;

- талебенинъ сёз байлыгъыны арттырмакъ.

«Мимар»

Оджа кягъыт толалар устюнде арифлерини я да эджаларыны яза. Балалар ичюн вазифе: бу толаларны бири-бирине къошып, сёз бирикмелер я да кичкене джумлелер тизмек. Энъ буюк ве дюльбер «сёзлю» бина тизген талебе гъалебе къазана.

Лексик оюнлар

Вазифелер:

- бедиий вазиетте тез керекли сёз тапмакъ беджериклерини темрин этмек;

 - талебеде нутукъ фаалиетини ишлетмек;

- талебеде агъзавий нутукъ реакциясыны инкишаф этмек.

 «Байрамда не япарыкъ?»

Нутукъ медениетине вакъыт айыргъанда балаларнен байрамлар акъкъында субет ачмакъ керек. Эки талебе сыныф огюне чыкъа ве белли бир къырымтатар байрамы акъкъында субет кечирелер. Байрам насыл кече ве балалар не япмакъ керек я да ана-бабалар ве бита-къартбабалар не япмалылар бири-биринден сорашалар.

Оджанынъ вазифеси исе байрамлар акъкъында меракълы малюмат тапмакъ ве байрамнынъ тарихыны хатырламакъ.

 «Джоюлгъан ава»

Бу оюнда оджа талебелерини эки я да учь группагъа больмек керек. Эр бир команда озюне мевсимлернен багълы ад къоюшы керек. Невбеттен эр командадан бирер талебе ортагъа чыкъа ве оджа онъа башкъаларындан гизли берген сёзюнинъ (мевсимнинъ) манасыны айта, тесвирлей. Берильген сёзю къулланмакъ мумкюн дегиль. Къалгъан балалар исе бу мевсимни я да аваны тапмакъ керек. Энъ чокъ сёз тапкъан группа гъалебе къазана ве эписи конфет я да дигер уфакъ бахшышларнен рагъбетленелер.

НЕТИДЖЕ

Не де олса, окъутув процессинде оюннынъ фаалиетини къулланув проблемасыны тедкъикъ эткен сонъ, бойле нетидже чыкъармакъ мумкюн. Оюн – бу шахыснынъ ве умумен джемиетининъ инкишафында муим къысымы ола биле. Оюнларыны огренген сонъ эр джемиетининъ аят тарзыны, ахлякъыны ве маневий теджрибесини анъламакъ мумкюн.

Хусусан яш несиль ичюн оюн пек эмиетлидир. Оюн вакъытында балагъа озю истеген ролюнде булунмагъа имкян ола. Бала озюни бош тутмагъа огрене ве къырымтатар тилинде утанмайып ве хата этмеге къоркъмайып къонушмагъа башлай.

Оюн ичинде пек чокъ рухий ве ахлякъий джемиетининъ бильгилерини озюнде сакълай ве несильден несильге кечириле.

Оюн – талебелерде бильги арттырыджы меракъларынынъ ве фаалештирюв арекетлерининъ эффектив тербиевий вастасыдыр.

Догъру къурулмыш ве баланынъ яшыны эсапкъа ялып кечирильмиш оюнлар талебеде хатырыны, нутукъ алышкъанлыкъларыны ве беджериклерини терин эте. Бундан да гъайры, оюн талебенинъ акълий фаалиетини рагъбетлендире, талебеде дикъкъат ве предметке бильги арттырыджы мерагъыны инкишаф эте.

Оюн – пассив талебелерини чалыштырмакъ ичюн къулланылгъан бир услюп деп, саймакъ мумкюн. Чюнки оюнда утанчакъ, озюнде эминлиги олмагъан ве тильни башкъаларгъа бакъкъанда чокъ гузель бильмеген талебе де меракълана ве иштиракъ этмеге истек догъа. Эр оюн, олсун группаларда, я да бирер-бирер, эр бир талебе гъалебе къазанмагъа истей ве озюни команданынъ енъмеси ичюн мешгъуль олгъаныны дуя. Бойле, талебе эр кезден биринджи вазифени беджермеге истей. Бу ярышлар талебелерининъ фаалиетини къуветлиштирмеге ярдым этелер.

Амма дерсте оюннен къулланмакъ ичюн шараитлер де козь огюнде тутулмакъ керек:

·                   Оюннынъ дерс тербиевий-окъутув макъсадынен уйгъунлыкъ;

·                   Талебенинъ яш хусусиетлеринен келишмеси ве анълайышлы олмасы;

·                   Дерсте оюн къулланувы чокъ вакъыт алмамакъ керек.

Курс ишини язгъанда къырымтатар тили дерслеринде оюнларынынъ къулланувы проблемасыны тавсилятлы шекильде тедкъикъ эттикъ ве онынъ мусбет тесирлерини ачыкъладыкъ. Тюрлю оюн къулланувында талапларыны козь огюнде тутып, баланынъ яшыны, меракъларыны ве эр талебени оюнда джельп олунмасы косьтерильди. Бундан да гъайры, чешит-тюрлю таснифлерини музакере эттик ве пек чокъ оюн ве оюн усуллары олгъаныны корьдик. Сёзлю материал тизме тарафындан бакъсакъ, оюн – бу, биринджиден, нутукъны темрин эткен мешгъулиет.

Оюнлар эсас методик вазифелдерини беджермеге ярдым этелер:

·                   Баланынъ агъзавий нутукъ субетке психологик тарафтан азырлыкъ яраталар;

·                   Тиль материалны бир къач кере текрар этмек ичюн табиий кереклик темин этелер;

·                   Талебелерини агъзавий субет вакъытында керекли сёз сечип алмагъа ярдым этелер ве, бойлеликнен, талебени апансыздан башлагъан субетке азырлайлар.

Экинджи къысымда къырымтатар тилинде талебелерининъ агъзавий нутукъны ве тиль бильгилерини инкишаф этмек ичюн оюнлар косьтериле.

Бизим макъсадымыз – бу тиль огретювде инкишаф эттириджи оюнларнынъ муимлигини корьсетмек ве башлангъыч сыныфлар ичюн оюнларнынъ къулланув ерини тапмакъ ве ачмакъ.

Бу макъсаткъа етмек ичюн ашагъадаки вазифелерини беджердик:

  - башлангъыч сыныфта баланынъ психологик ве физиологик хусусиетлерини огрендик ве талиль яптыкъ;

- къырымтатар тили дерслеринде оюннынъ муимлигини огрендик ве талиль яптыкъ;

- къырымтатар тили окъутув процессининъ хусусиетлерини костердик;

- «оюн» терминнинъ манасыны тасдыкъладыкъ ве оюнларнынъ таснифини теткъикъ яптыкъ.

Къоюлгъан вазифелерини беджерген сонъ, бельгилеген макъсаткъа ириштик десек янъылмамыз.

ФАЙДАЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1.                 Аникеева Н.П. Психологический климат в коллективе [Текст]: научное издание / Н.П. Аникеева. - М.: Просвещение, 1989. - 223 с.

2.                 Арсентьева Р.П. Игра - ведущий вид деятельности в дошкольном детстве  - Форум, 2009. -144 с.

3.                 Ваурен Н. Что такое игра? // Культура, 1982, №4, с. 24 – 38.

4.                 Винникова, И.В. Игры на развитие психических процессов. Начальная школа - 2002. - № 3. - С. 25 - 28.

5.                 Выготский, Л.Н. Воображение и творчество в дошкольном возрасте [Текст] / Л.Н. Выготский - СПб.: Союз, 1997. - 400 с.

6.                 Газман О.С. Социальные аспекты развития // Советская педагогика, 1988, №5, с. 37 – 56.

7.                 Ганина, Н.С. Игровые технологии на начальном этапе обучения - Альманах школы, 2007. № 139. - С. 67 - 68.

8.                 Зайнуллина, Г. М. Игровые технологии на начальном этапе обучения - Альманах школы 2007. № 139. - С. 68 - 69.

9.                 Занько С. Т, Тюников Ю.С. Игра и учение. М.: Логос, 1992, ч. 1. - 125 с.

10.            Запорожец А.В., Маркова Т.А. Игра и её роль в развитии дебенка дошкольного возраста, М.: 1997, с. 63 – 82.

11.            Зеньковский В.В. Проблемы воспитания в свете христианской антропологи - Клин: Фонд "Христианская жизнь", 2002. - 200 с.

12.            Конышева, А.В. Игровой метод в обучении иностранному языку - СПб.: КАРО, Мн.: Издательство «Четыре четверти», 2006. -192 с.

13.            Кузнецова, Л.В. Гармоничное развитие личности младшего школьника: Книга для учителя [Текст] / Л.В. Кузнецова - М.: Просвещение, 1988 - 320 с.

14.            . Кулагина, И.Ю. Возрастная психология (Развитие ребенка от рождения до 17 лет): Учебное пособие.4-е изд. - М.: Изд-во Ун-та 1996 - 120 с.

15.            Петричук, И.И. Еще раз об игре - ИЯШ, 2005. № 2. - С. 40-41

16.             Пиаже Ж. Вопросы психологии [Текст] / Ж. Пиаже - М.: Педагогика, 1988 - 400 с.

17.            Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии, Санкт-Петербург, 2002, с. 485 – 496.

18.             Сафонова В.В, Соловова Е.Н, Программа начального образования по английскому языку - М.: АСТ: Астрель, 2006. - 47 с.

19.             Соловова, Е.Н. Методика обучения иностранным языкам: продвинутый курс - М.: АСТ: Астрель, 2010. - 272 с.

20.             Стронин М.Ф. Обучающие игры на уроке английского языка [Текст] / М.Ф. Стронин - М.: Просвещение, 1984 - 370 с.

21.             Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т.1 [Текст] // Сост. С.Ф. Егоров. / К.Д. Ушинский - М.: Педагогика, 1998 - 640с.

22.             Фаттахова, Л. Т. Игровые технологии на начальном этапе обучения - Альманах школы, 2007. № 139 - С. 73- 75.

23.            Фрёбель Ф. Воспитание человека// Христоматия по истории педагогики, 1994, с.355 – 356.

24.             Шарафутдинова, Т.М. Обучающие игры на уроках языка, 2005. №8

25.            Якобсон П.М. Психология чувств и мотиваций [Текст] / П.М. Якобсон. − М.: НПО "Модек", 1998 − 304с.

Макъалелер:

1.                 М.И. Алидинова, «Башлангъыч сыныф талебелерининъ нутукъларыны инкишаф эттирген мешгъулиетлер». – Ана тили оджаларына [усулий меджмуа], 2002, №4. – с. 7.

2.                 С. М. Акимова, «Роллер боюнджа оюнлар – окъув джерьяныны фааллештирмек ичюн кениш имкяндыр». – «Эдебият дерслерине усулий тевсиелер» китабындан парча. – Симферополь: «Къырымдевокъувпеднешир», 2005.17 – 18 сс.

Интернет васталары:

1.                 http://medeniye.org

2.                 http://sattarov.net/227-krymskotatarsko-russkijj-russko.html

3.                 http://www.kitaphane.crimea.ua/detskie-igry.html