Буряад литература. 2 класс

Муниципальное автономное общеобразовательное учреждение                       «Ортуйская средняя общеобразовательная школа»

«Начальная школа XXI века »

Рабочая

образовательная программа

по бурятской литературе

                Уровень: НОО

                Класс: 2

                Программа под редакцией: С.Ц. Содномова

                Вид программы: базовая

Тайлбари бэшэг.

       2 классай түрэлхи хэлэ үзэхэ тобшо тайлбари иимэ журамшуулһан баримта бэшэгүүд дээрэ үндэһэлнэ:

1.                  Федеральный закон от 29.12.2012 года № 273  «Об образовании в Российской Федерации» (изменения от 31.03.2015 г).

2.                  Федеральный государственный стандарт начального общего образования (утверждённый приказом МОиН РФ от 06. 10. 2009 г. № 373 «Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного стандарта начального общего образования» (с изменениями ФГОС НОО от 26. 11. 2010 г. №1241; от 22. 09. 2011 г. № 2357; от 31. 12. 2015 г. №1576)

3. Положение о рабочей программе учителя, реализующего МАОУ «ОСОШ».

4. Основная образовательная программа НОО.

5. Устав МАОУ «ОСОШ».

6. Методическа дурадхалнууд: Түрэлхи хэлэн. 2-дохи класс. – Улаан-Удэ: «Бэлиг» хэблэл, 2008.

7. Түрэлхи хэлэн. 2-дохи классай hуралсалай ном.. Улаан – Удэ: ГБУ РЦ «Бэлиг», 2008 г.

8. Учебный план МАОУ «ОСОШ» на 2021 — 2022 учебный год

          Уншалгын хэшээлнүүдэй гол зорилго хадаа түрэл хэлэн дээрээ һайнаар ойлгон уншажа, үгэнүүдые зүбөөр уншуулжа, ухаан бодолоо гүйлгэжэ, аман хэлэлгэеэ хүгжөөхэ болоно. Онтохон, шүлэг болон рассказ уншаха хэшээлнүүдые үнгэргэхэдөө, багша өөрөө тон һайнаар, яаралгүйгөөр жэшээтэ уншалга харуулжа,эхинһээнь,эсэс хүрэтэрнь гансата уншажархиха бэшэ, хэдэн хуби болгон хубаажа уншаха ба уншуулха. Энэ үедэ уншалгын хэшээлнүүдтэ удхыень ойлгожо, мэдэрэлтэйгээр уншалгада тусгаар анхарал табигдана.

         «Түрэлхи хэлэн» гэһэн һуралсалай номой гол болон тодорхой зорилгонууд 2 классай литературна уншалгын программын гол зорилго - һурагшадта ухаан бодол, сэдьхэлэй мэдэрэл, зориг хүгжөөлгэ болоно. Эдир уншагшые хүмүүжүүлгэ, тэрэнэй нигүүлэсхы боди сэдьхэл хүгжөөлгэ хадаа тон орёо асуудалнуудай нэгэн. Юундэб гэхэдэ, һурагшадай уран зохёол хадуун абалга, дотор байдалай ябаса үхибүүн бүхэнэй зохёол сэдьхэлээрээ ойлгон абалгатай холбоотой.

         «Түрэлхи хэлэн» номой тодорхой зорилгонууд гэхэдэ:

- уран зохёолнуудые дүүрэн хадуун абажа, геройнуудтань сэдьхэлээ үбдэхэ, эмоциональнаар хандаха шадабари хүгжөөхэ;

- уран зохёол сэдьхэлээрээ мэдэрхэ, ойлгохо, зохёолой дүрсэ байгуулһан уран аргануудые таниха, тухайлан бодомжолхо зохёохы дадалнуудые хүгжөөхэ;

- хүүгэдэй поэтическэ шагналга (поэтический слух), уран һайханда нарин хандалга (художественный вкус) хүгжөөхэ;

- байгаалиин гоё һайханиие, оршон ажабайдалые мэдэрэн ажаглаха, сэгнэхэ шадабари хүгжөөхэ;

- хэмжээгээрээ ехэ багашье, удхаараа хүнгэн хүндэшье зохёолнуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо дадал хүгжөөхэ;

- сэдэбээрээ (темэ), жанраараа элдэб зохёолнуудые уншуулжа, һурагшадай мэдэхэ юумэ (кругозор) үргэдхэжэ, тэдэнэй эстетическэ, познавательна дүршэл үргэн болгохо;

- бага наһанай һурагшадта зорюулагдаһан эрхим уран болон научна-познавательна зохёолнуудтай танилсуулха;

- зозёолой хэлэн, удха дээрэнь хүдэлжэ, хүмүүнэй үнэ сэнтэй хараа бүридүүлхэ (формирование ценностных ориентиров личности);

- һурагшадай уншаха һонирхол, эрмэлзэл дээрэнь үндэһэлжэ, уншалгын шанар программын эрилтын ёһоор нарижуулха.

                Һуралсалай жэл соо 68 саг үгтэнэ, неделидэ 2 саг үгтэнэ.

ПЛАНИРУЕМЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ:

Yхибүүнэй ɵɵрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты):

- ɵɵрынгɵɵ сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;

-оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо, тэдээндэ ɵɵрынгɵɵ хандаса, хүнүүдые дэмжэhэнээ, тэдээндэ туhалhанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;

- ɵɵрынгɵɵ хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоёо орлдохо;

- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байhанаа, ɵɵрынгɵɵ хандаса харуулха;

- уншаха, харилсаха дуратай байха;

- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа ябаад бэшэхэ, ɵɵрɵɵ зохёон бэшэхэ;

- ɵɵрынгɵɵ сэдэхэлэй байдал тухай, тиихэдээ үзэhэн юумэнүүд тухайгаа бэшэжэ (эссе жанрын түхэлɵɵр) харуулха;

- түрэл хэлэеэ шудалха эриэлзэлтэй байха;

- ɵɵрынгɵɵ хэhэн ажал сэгнэжэ шадаха.

Метапредметнэ дʏн:

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

- ɵɵрɵɵ хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;

- багшатаяа сугтаа hуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хɵɵрэлдэн, тусхай түсэб табиха;

- ɵɵрынгɵɵ хэжэ байhан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсүүлхэ, тиин ɵɵрынгɵɵ  ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;

- ɵɵрынгɵɵ  ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай бололбобиб гэжэ элирүүлжэ hураха, критеринүүдые зохёохо.

Оршон тойрониие шудалха шадабари ( познавательные УУД):

- текстээр дамжуулагдаhан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо: юун тухай хэлэгдэнэб, удхань ямар бэ, идейнь ямар бэ?;

- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;

- ондо ондоо түхэлтэй текстнүүд (текст, схемэ, таблица, зураг) сооhоо ɵɵртɵɵ мэдээсэл олохо;

- үгɵɵр  хэлэгдэhэн ойлгосо, схемэ, таблица, модель болгохо, тиин hɵɵргэнь модель соо харуулатай ойлгосо үгɵɵр хэлэхэ;

- анализ, синтез хэхэ;

- шалтагаан хойшолон  хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;

- бодомжолхо.

Харилсаха шадабари ( коммуникативные УУД)

- хэлэлгын зорилгоhоо дулдыдуулан ɵɵрынгɵɵ  hанал аман ба бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха;

- хэлэхэ, харилсаха зоригоhоо үндэhэлэн, хэрэгтэй сагта монолог гү, али диалог хэрэглэжэ шадаха;

- ɵɵрынгɵɵ  hанал бодол, hанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;

- хүнүүдэй хэлэhые шагнаха, ойлгохо, тиин ɵɵрынгɵɵ hанал бодол  хубилгахаяа бэлэн байха;

- ажаябуулга эмхидхэдээ, хɵɵрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ hанал бодолтой болохо;

- асуудалнуудые табиха.

Предметнэ дʏн:

- уншаhан юумэнэйнгɵɵ удхыень ойлгон, зүбɵɵр, нэгэ жэгдээр, уран гоёор, үгэнүүдые бүхэлеэрнь уншаха (жэлэй һүүлдэ минута соо 40-50 үгэ);

- логическа сохилто ба мэдүүлэлнүүдэй, текстын хубинуудай хоорондохи зогсолто (пауза) баримталан уншажа шадаха;

- уншаhан материалайнгаа удхын аянга харуулжа шадаха;

- рассказ соохи үйлын hубарил оложо, гүйсэд удхатай хубинуудта ɵɵрынгɵɵ арга шадалаар хубаажа шадаха;

- үйлэдэгшэ нюурнуудай ябадалда сэгнэлтэ үгэжэ шадаха;

- уншаhан  юумэнэйнгээ удхые ойлгоод, тобшохоноор хэлэжэ шадаха;

- уншаһан текстын удхые харуулһан зурагуудаар хөөрэжэ шадаха;

- үйлэдэгшэ нюурнуудые, байгаали, үйлэ харуулһан үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые текст сооһоо өөрөө оложо шадаха;

- ɵөрынгөө хараһан, дуулаһан юумэн тухайгаа хөөрэжэ шадаха;

- уран зохёолнуудай жанрнуудай зарим онсо илгаануудтай практическа таниха: онтохон соохи жэгтэй гайхамшагтай юумэнууд тухай, шулэгүүдэй онсо илгаа тухай.

ПРОГРАММЫН БYРИДЭЛ БА УДХА:

      Жэлэй  сагууд, буряад арадай ёhо заншалнууд, сэсэ мэргэн hургаалнууд, hүбэлгэн ухаатай үхибүүд, табан хушуун мал, шубууд, сэсэгүүд, байгаали хамгаалга, гамналга тухай, үхибүүдые hайн hайхан абари зантайгаар хүмүүжүүлгэдэ зорюулhан шүлэүүд, оньhон үгэнүүд, рассказууд, онтохонууд.

1. «Мэндэ амар, hургуули!» ( 1 час):

 Б.Гармаев «Мэндэ амар, hургуули!»

2. «Түрэлхи хэлэн – түрэhэн дайда» ( 2 час):

Ц.-Д. Хамаев «Сентябриин 1» «Түрэлхи хэлэн» Буряад хэлэн тухай шүлэгүүдэй баглаа. С. Бабуев «Түрэл нютагай татаса» Х. Намсараев «Манай нютаг» В. Намсараев «Нютагай соло».

3. «Хэшэгээр баян намар» ( 5 час):

Ц. Цыдыпова «Намар» Ч. Цыдендамбаев «Намарай ой соо», Б-Б. Намсарайн «Бургааһан түүдэг»,

В.Галсанов «Буугаа гээһэн ангуушан», Ц.-Д.Хамаев «Галуудай бусалган», А.Жамбалон «Намар».

4. «Хүн – байгаалиин үри» (4 час):

Д.Шангаева «Арсалдаан», И. Калашников «Хуһан ба хасуури», Б.-Б. Намсарайн «Булаг», Ц. Номтоев «Зугын бүлэ», Нютагаймнай сэсэгүүд. Нютагаймнай шубууд Б. Жанчипов «Шубуухай».

5. «Хүн болохо багаhаа» (7 час):

Ц.Цыдыпова «Хүбүүхэйн хүсэл», Д.Жалсараев «Хоер нүхэдэй хүсэл», Ц.-Д.Дондокова «Хэн һайн? Хэн мууб?»,  А. Мангатханов «Мартамхай Мархай»,  Г. Чимитов «Һалан Һамажаб, hамбааша ямаан» Ж. Балданжабон «Та», Ж. Зимин «Эрхэлхэдэнь – эдеэн гашуун, уурлахадань – уһан гашуун» , Д. Ошоров «Дохолон хүн»,  Д.Ошоров «Хурдан Зээрдэ».

6. «Аман үгын абдарhаа» (10 час):

Буряад арадай онтохонууд: «Мэхэтэй петух», «Хулгана тэмээн хоёр», «Угытэй үншэн басаган»,  «Һарада гараhан hайхан басаган», «Хитааhан хүбүүн», «Гурбан таабари»,  «Аргатай түлеэшэн». Таабаринууд. Оньhон үгэнүд. Жороо үгэнүүд.

7. «Yбгэн буурал үбэлнай» (6 час):

«Yбэл» Ц.-Б. Бадмаев «Саhан», Ц.- Д. Дондогой «Түрүүшын саһан», Ч.-Р.Намжилов «Далитай үхибүүд», Г. Бадмаева «Һонирхолтой асуудал», К.Ушинский «Yбэлэй ааша», Д. Ошоров «Боосоогоо алдаһан Булад», Г. Чимитов «Хасуури», Ш. Нимбуев «Ёлкын дэргэдэ»,  Б. Бальжинимаев «Ёлкын дуун».

8. Yхибүүдэй дуратай уран зохёолшод (6 час):

Х. Намсараев «Уран хүүгэд», «Манай хүүгэд»,  Б. Абидуев «Эхин тэмдэг», «Муура багша» Ц.-Б.Бадмаев «Yбэл ерэбэ», «Харыт энээхэн хүбүүе», Ц.-Д. Дондокова «Саһан баабхайн гомдол», Г. Чимитов «Нютаг», Э.Дугаров «Yреэнэл».

9. «Сагаалган – манай hайндэр» ( 3час):

«Сагаан hараар, Сагаалга-наар!», Г.Бадмаева «Сагаалганай бэлэг», Г.Дашабылов «Арбан хоер жэл».

10. «Арадай баялиг – табан эрдэни» ( 6 час):

Табан хушуу мал: адуун- унаган, хонин – хурьган, ямаан-эшэгэн, тэмээн- ботогон, үхэр- тугал, Хонин мөөрэдэг гу, али маарадаг гу? , Г. Чимитов «Табан нүхэд».

11. «Буряад наадаанууд» (5 час):

Хатар наадан. Бүхэ барилдаан. Һур харбаан. Мори урилдаан. Шагай наадан. Шатар. Минии нааданхайнууд. Велосипед. Бүмбэгэ. Каток.

12. «Айлшан хабар» ( 9 час):

Хабар ерэбэ. Хабар. Эжын һайндэр. Бэлэг. Эмшэн эжы. Шубуудай бусалгын болзор. Юрий Гагарин – түрүүшын космонавт. Алдар соло. Аша хүбүүн. Ц-Ж.Жимбиев «Гал могой жэл». Батын үбгэн баабай. Хүшөө.

13. «Литературна онтохонууд» (3 час):

Б.Абидуев «Тэхэ Бабанын түүхэ», Уран дархан,  Хүнэй нүхэр.

14. «Бууралхан Буряад оромнай» ( 4 час):

Буряадни. Агамни. Улаан-Yдэ. Шамда, Байгал!

ТЕМАТИЧЕСКА ТYСЭБ

Хэшээлэй №	Yнгэргэгдэ хэ саг	Сэдэб	hуралсалай ажаябуулга
1	1	Оролто хэшээл. Мэндэ амар һургуули! Б. Гармаев «Мэндэ амар һургуули!»	Шүлэг уран гоеор уншаха. Түргэн ба удаан аялгануудые дабтаха. Оньhон үгэнүүдэй удха дээрэ хүдэлхэ
Түрэлхи хэлэн – түрэhэн дайда (2 час)
2	1	Ц.-Д. Хамаев «Сентябриин 1» «Түрэлхи хэлэн» Буряад хэлэн тухай шүлэгүүдэй баглаа	Текст зүбɵɵр, ойлгон уншаха, асуудалда харюусаха, ойлгоhоноо хɵɵрэхэ.
3	1	С. Бабуев «Түрэл нютагай татаса» Х. Намсараев «Манай нютаг» В. Намсараев «Нютагай соло» . Уншалга шалгалта.	Текст зүбɵɵр, ойлгон уншаха, асуудалда харюусаха, ойлгоhоноо хɵɵрэхэ. Уншалга шалгалта
Хэшэгээр баян намар ( 5 час)
4	1	Ц. Цыдыпова «Намар» Ч. Цыдендамбаев «Намарай ой соо»	Намарай саг тухай мэдэсэ хамтадхажа, энэ үедэ байгаалида ямар хубилалтануудай болодогые хараха; уран гоёор зураглан харуулhан намарай үзэгдэлнүүд тухай  ойлгохо, уран үгөөр хэлэгдэhэн тодорхойлолго, зэргэсэлгэнүүдтэй танилсаха, уншаhан, хараhан, ажаглаhанаа сасуулха; шүлэгүүдые уранаар уншаха.
5	1	Б-Б. Намсарайн «Бургааһан түүдэг». В.Галсанов «Буугаа гээһэн ангуушан»	Уран гоёор зураглан харуулhан алтан намарай үзэгдэлнүүд тухай ойлгохо; уран үгөөр хэлэгдэhэн зэргэсүүлгэнүүдтэй танилсаха
6	1	Ц.-Д.Хамаев «Галуудай бусалган»	Энэ зохёолдо үндэhэлэн, хүнэй уншаhан зүйл шагнаха; зохёол соохи геройнуудай абари зан юрэнхыгөөр элирүүлхэ
7	1	А.Жамбалон «Намар»	Уран гоёор зураглан харуулhан алтан намарай үзэгдэлнүүд тухай ойлгохо, уран гоёор хэлэгдэһэн зүйлнүүдтэй танилсаха, шүлэг уранаар уншаха; шүлэгэй эмоциональна тональность элирүүлхэ
8	1	Онсодхолой хэшээл.	hалбари дабтаха,  мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ
Хүн – байгаалиин үри (4 час)
9	1	Д.Шангаева «Арсалдаан»	Тус зохёолой удха дээрэ хүдэлхэ, ажабайдалай үйлэ ябаса тухай хөөрэлдэхэ; уншалгын шанар нарижуулха.
10	1	И. Калашников «Хуһан ба хасуури» Б.-Б. Намсарайн «Булаг»	Познавательна зохёолнуудай гол зорилгонуудтай танилсаха; эвристическэ хөөрэлдөө үнгэргэжэ, текст сооhоо тон шухала познавательна зүйлыень илгаха.
11	1	Ц. Номтоев «Зугын бүлэ»	Текст зүбɵɵр, ойлгон уншаха, асуудалда харюусаха, ойлгоhоноо хɵɵрэхэ.
12	1	Нютагаймнай сэсэгүүд. Нютагаймнай шубууд Б. Жанчипов «Шубуухай»	Шүлэгүүдые уранаар уншаха, сээжэлдэхэ. Сэсэгүүдэц болон шубуудай буряад – ород нэрэнүүдые
Хүн болохо багаhаа (7 час)
13	1	Ц.Цыдыпова «Хүбүүхэйн хүсэл» Д.Жалсараев «Хоер нүхэдэй хүсэл»	Эдир наhанай хүүгэдэй хүсэл эрмэлзэл тухай хөөрэлдэхэ, hурагшадай оролдосотой, шударгуу ажалшан болохоо оролдохо; «автор-герой», «герой» гэhэн ойлгосонуудтай эмпирическэ хэмжээн дээрэ танилсаха.
14	1	Ц.-Д.Дондокова «Хэн һайн? Хэн мууб?» А. Мангатханов «Мартам-хай Мархай». Г. Чимитов «Һалан Һамажаб, hамбааша ямаан» Ж. Балданжабон «Та»	Зохёолнуудай гол удха - аха хуниие хүндэлхэ ёhо ойлгохо; геройнуудай хоорэлдоо нюур нюураар уншаха, «диалог» гэһэн ойлгосотой танилсаха.
15	1	Ж. Зимин «Эрхэлхэдэнь – эдеэн гашуун, уурла-хадань – уһан гашуун» Д. Ошоров «Дохолон хүн» Д.Ошоров «Хурдан Зээрдэ»	Зохёолой удхаар хөөрэлдɵɵ эмхидхэхэ, шэнэ үгэнүүдэй удха тайлбарилан, үгын нөөсэ элбэгжүүлхэ. Абари зангай талаар ямар ойлгосотой танилсаһыень, зохёолой үйлэдэгшэ нюурнуудай аяг аашын ямар байhые тодорхойлхо, сэгнэхэ шададаг болоhые шалгаха.
16	1	Онсодхолой хэшээл.	hалбари дабтаха, шадабари, дадал элирүүлхэ
Аман үгын абдарhаа (10 час)
17-18	2	Буряад арадай онтохонууд «Мэхэтэй петух»  «Хулгана тэмээн хоёр»	Арадай аман зохёол жанрнууд тухай юрэнхы мэдэсэ абаха; буряад арадай онтохонуудай гурбан янза боложо хубаардаг тухай ойлгохо. Амитад тухай онтохонуудтай танилсаха. «Диалог» гэhэн ойлгосо бүридүүлгэ үргэлжэлүүлхын тула нюур нюураар уншаха; зохёолой удха хɵɵрэхэ; текстын удхаар асуудалнуудта харюу үгэхэ.
19-20	2	«Yгытэй үншэн басаган» «Һарада гараhан hайхан басаган»	Шэнэ янзын онтохонтой танилсаха; текст удхаараа таараhан хубинуудта хубааха; онтохоной байгуулга дабтаха, текст сооhоо онтохоной үгэнүүдые оложо hураха.
21	1	«Хитааhан хүбүүн»	Хүүгэдэй зохёохы арга боломжо, уран  уншалга хугжөөхэ; онтохо шүүлбэрилхэ, асуудалнуудта харюу хэлэхэ
22-23	2	«Гурбан таабари» «Аргатай түлеэшэн»	Буряад арадай таабаринуудтай танилсaха; уран арганууд тухай түрүүшын дэбжүүлгэ бүридхэхэ.
24	1	Таабаринууд	Буряад арадай таабаринуудтай танилсаха, сээжэлдэхэ
25	1	Оньhон үгэнүд	Оньhон үгэнүүдтэй танилсаха; уран арганууд тухай түрүүшын дэбжүүлгэ буридхэхэ.
26	1	Жороо үгэнүүд	Зохёохы арга шадал хүгжөөхэ, hалбаряар мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ.
Yбгэн буурал үбэлнай (6 час)
27	1	«Yбэл» Ц.-Б. Бадмаев «Саhан»	Yбэлэй байгаали тухай шүлэгүүдтэй танилсаха; буряад үгын аянга болон байгаалида дуратайгаа харуулха.
28	1	Ц.- Д. Дондогой «Түрүүшын саһан» Ч.-Р.Намжилов «Далитай үхибүүд»	Yбэлэй байгаали тухай произведенинуудтай танилсаха; буряад үгын аянга болон байгаалида дуратайгаа харуулха.
29	1	Г. Бадмаева «Һонирхолтой асуудал»	Нюур нюураар уншалха; зохёолой удха хөөрэхэ шадабари болохо; текстын удхаар асуудалнуудта харюусаха.
30	1	К.Ушинский «Yбэлэй ааша» Д. Ошоров «Боосоогоо алдаһан Булад» Г. Чимитов «Хасуури»	Уншаха; зохёолой удхаар хɵɵрэлдɵɵ эмхидхэхэ; шэнэ үгэнүүдэй удха тайлбарилха, үгын нөөсэ элбэгжүүлхэ
31	1	Ш. Нимбуев «Ёлкын дэргэдэ» Б. Бальжинимаев «Ёлкын дуун»	Уншалга шалгаха; эдэ хоёр шүлэгэй удха дээрэ хүдэлхэ, «автор-герой», «герой» гэhэн ойлгосонуудтай эмпирическэ хэмжээтэй танилсаха; уран гоеор уншаха.
32	1	Онсодхолой хэшээл.	hалбари дабтаха, мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ
Yхибүүдэй дуратай уран зохёолшод (6 час)
33-34-35	3	Х. Намсараев «Уран хүүгэд» «Манай хүүгэд» Б. Абидуев «Эхин тэмдэг» «Муура багша» Ц.-Б.Бадмаев «Yбэл ерэбэ» «Харыт энээхэн хүбүүе»	Уран гоёор хэлэгдэһэн зүйлнүүдтэй танилсалха, шүлэг уранаар уншаха; шүлэгэй эмоциональна тональность элирүүлхэ.
36-37	2	Ц.-Д. Дондокова «Саһан баабхайн гомдол»	Хүүгэдэй дүрсэлэн бодолгодо, үгэдэ анхарал хүгжөөхэ; буряад угын аянга болон байгаалида дурлал хүмүүжүүлхэ
38	1	Г. Чимитов «Нютаг» Э.Дугаров «Yреэнэл»	Тус зохёолой удха дээрэ хүдэлхэ, ажабайдалай үйлэ ябаса тухай хөөрэлдэхэ
Сагаалган – манай hайндэр ( 3час)
39	1	«Сагаан hараар, Сагаалга-наар!».Г.Бадмаева «Сагаал-ганай бэлэг»	Сагаалган тухай. Хадагууд тухай. Сагаалган. Уран гоёор хэлэгдэһэн зүйлнүүдтэй танилсаха, шүлэг уранаар уншаха.
40	1	Г.Дашабылов «Арбан хоер жэл»	Сюжет тухай тон юрэ хирын дэбжүүлгэ үгэхэ; диалог гэһэн ойлгосо дабтаха; зохёолой гүйсэдхэхэ зорилго бэелүүлхэ
41	1	Уншалга шалгалта.	hалбари дабтаха, мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ
Арадай баялиг – табан эрдэни ( 6 час)
42-43	2	Табан хушуу мал: адуун- унаган, хонин – хурьган, ямаан-эшэгэн, тэмээн- ботогон, үхэр- тугал	Хүүгэдэй дүрсэлэн бодолгодо, үгэдэ анхарал хүгжөөхэ; буряад угын аянга болон байгаалида дурлал хүмүүжүүлхэ
44	1	Хонин мөөрэдэг гу, али маарадаг гу?	һурагшадай зохёохы арга шадал хугжɵɵхэ,
45-46	2	Г. Чимитов. Табан нүхэд	Намтар, зохёохы зам тухай хɵɵрэлдэхэ; драматическэ зохёол тухай эхин юрэнхы ойлгохо; эжэл хани нүхэдэй эбтэй наадаха тухай ойлгосо абаха.
47	1	Онсодхолой хэшээл.	hалбари дабтаха, мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ
Буряад наадаанууд (5 час)
48-49	2	Хатар наадан. Бүхэ барилдаан. Һур харбаан. Мори урилдаан	Эрын гурбан наадантай танилсаха; ажабайдалай үйлэ ябаса болон тэрэниие уран зохёол соо зураглан харуулха; хүүгэдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа ябалга, познавательна мэдэсэ үргэдхэхэ.
50	1	Шагай наадан. Шатар. Минии нааданхайнууд. Велосипед	Сюжет тухай тон юрэ хирын дэбжүүлгэ үгэхэ; диалог гэһэн ойлгосо дабтан һануулха; зохёолой гүйсэдхэхэ зорилго бэелүүлжэ һургаха.
51	1	Бүмбэгэ. Каток	Текст удхаараа таараһан хубинуудта хубаажа һураха; онтохоной байгуулга дабтаха, текст сооһоо онтохоной үгэнүүдые оложо һураха.
52	1	Онсодхолой хэшээл.	hалбари дабтаха, мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ
Айлшан хабар ( 9 час)
53	1	Хабар ерэбэ. Хабар. Эжын һайндэр	Хүүгэдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа ябалга, познавательна мэдэсэ үргэдхэхэ
54	1	Бэлэг. Эмшэн эжы	Эжымни гамтай, тус зохёолой удха дээрэ хүдэлхэ, ажабайдалай үйлэ ябаса тухай хөөрэлдэхэ; уншаха.
55	1	Шубуудай бусалгын болзор	Байгаалиин  хубилалтанууд болодогые хараха; уран гоёор зураглан харуулһан намарай үзэгдэлнүүд тухай ойлгохо, уран үгөөр хэлэгдэһэн тодорхойлолго, зэргэсэлгэнүүдтэй танилсаха, уншаһан, хараһан, ажаглаһанаа сасуулха.
56	1	Юрий Гагарин – түрүүшын космонавт. Алдар соло	Хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа ябалга, познавательна мэдэсэ үргэдхэхэ
57	1	Аша хүбүүн	Зохёолнуудай гол удха - аха хүниие хүндэлхэ ёhо ойлгохо; геройнуудай хрэлдɵɵ нюур нюураар уншаха, «диалог» гэһэн ойлгосотой танилсаха
58-59	2	Гал могой жэл	Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай туруушын дэбжуулгэ ойлгохо; шэнэ мэдээсэл шагнажа һургаха; уран зохёолдо дурлал хумуужуулхэ.
60	1	Батын үбгэн баабай. Хүшөө	Геройнуудай хɵɵрэлдɵɵ нюур нюураар уншаха, «диалогоор» уншаха.
61	1	Онсодхолой хэшээл.	hалбари дабтаха, мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ
Литературна онтохонууд (3 час)
62	1	Б.Абидуев «Тэхэ Бабанын түүхэ»	Литаратурна онтохонууд тухай юрэнхы ойлгохо.
63	1	Уран дархан	Хүүгэдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа ябалга, познавательна мэдэсэ үргэдхэхэ
64	1	Хүнэй нүхэр	Эдир наһанай хүүгэдэй хүсэл эрмэлзэл тухай хөөрэлдэхэ, оролдосотой, шударгуу ажалшан болгон хүмүүжүүлхэ; эдэ хоёр шүлэгэй удха дээрэ хүдэлхэ
Бууралхан Буряад оромнай ( 4 час)
65	1	Буряадни. Агамни	Тоонто нютагааа мэдэхэ, тэрээгээрээ омгорхожо ябаха хүнүүдые мэдэхэ. Нютагаараа омгорхохо мэдэрэл түрүүлхэ үгэнүүдые илгажа шадаха болохо.
66	1	Жэлэй шалгалтын хүдэлмэри	Жэл соо үзэhэнөө дабтаха
67-68	2	Алдуу дээрэ хүдэлмэри. Улаан-Yдэ. Шамда, Байгал!	Шэнэ мэдээсэл шагнажа һураха; уншалгын шанар нарижуулха; уран  зохёолдо дурлал хумуужуулхэ

ОПИСАНИЕ УЧЕБНО – МЕТОДИЧЕСКОГО И МАТЕРИАЛЬНО – ТЕХНИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

Учебная литература:

- Түрэлхи хэлэн, 2-дохи классай hуралсала й ном. Улаан – Үдэ: ГБУ РЦ «Бэлиг», 2006.

Методическая литература.

-  С.М. Бабушкин «Буряад – ород словарь». Улаан – Үдэ,1992.

-  Борсоев М.Н., Будаев Ц.Б., Ускеева В.Ш. «Байгаалиин шэнжэлэлэй тайлбарита ород-буряад словарь», Улаан – Үдэ

-  Будаев Ц.Б. «Оньhон үгэ оншотой», Улаан – Үдэ,

-  Д.С. Базарсадаева «Булагай эхин». Агын хэблэлэй байшан, 2003

-  Гомбоев В.Б. «Һонирхолтой нааданууд». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2009.

- Дарижапова Д.Д. «Диктантнуудай ба изложенинүүдэй суглуулбари».

- Дугаржапова Г.С., Загдаева Л.Б. «Мүнхын дуhал», Агинское , 2001.

- Содномов С.Ц., «Түрэлхи хэлэн. Методическа дурадхалнууд», Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2008.

- «Толоной абдарhаа»,  Агинское, 2015.

- Черемисов К.М «Ород - буряад словарь». Улаан – Үдэ.

Технические средства обучения.

Ноутбук,  ЖК - телевизор

Интернет – ресурсы.

1 http://vseskazki.su/narodnie/buryatskie-skazki.html

2. http://naidal.ucoz.ru/ - сайт творческих учителей бурятского языка «Найдал»

3. https://buryadxelen.com/ - Буряад хэлэнэй сайт

Оборудование:

• Учебнэ стол.
• Доска маркерна
• Проектор.
• Самбар.

Дидактические материалы:

Ошоров Д.Д., Дашиева Д.Б. «Буряад хэлээр 2 – 4 классудта хэрэглэгдэхэ таблицанууд»,  Улаан – Үдэ, Буряад номой хэблэл. 

ПРИЛОЖЕНИЕ.

Уншалга шалгахын текст (3 хэшээлдэ)

Зундаа.

    Зундаа угаа гоё даа. Ямар нэгэн үльгэр соо байhан шуу үзэгдэдэг. Булаг бурьялжа, сэсэг ногооной хангал соо амитан бүхэн жаргалтайгаар үймэлдэнэ.

     Түлэг халуун болоно. Тиихэдэнь ахатаяа уhанда орохоёо ошонобди.

     Би тамаржа, шунгажа hурааб. Моряк болохо гээ hаа, бэрхээр тамаржа, шунгажа hураха хэрэгтэй ха юм. Загаhан шэнги, уhан соо байдаг hаа, хэды гоё hэм. Уhанда шунгажа, амияа абангүй, удаан байжа hуранабди. Ахайм хори тоолотор уhан соо байдаг болоо.

     Би ахайдаа арайл хүрэнэгүйб. Хойто зун болог даа! Тиихэдэ ахайгаа хүсэхэл байхаб.

                                                                                                 Ц-Д.Хамаев.

1.Автор зунай сагые юундэ угаа гоё гэнэб.

2. Дүү хүбүүниинь юундэ хойто зун болог даа гэнэб?

3. Зундаа уhанда шунгаhан тухайгаа хөөрэжэ үгэгты.

Шалгалтын хүдэлмэри      (8  хэшээлдэ)

«Хэшэгээр баян намар»

1.                  Эдэ хоерой шүлэгүүдэй  алин соонь түүдэг бодото дээрээ носожо байнаб? 

                       Ц.Цыдыпова «Намар»             Ч.Цыдендамбаев «Намарай ой соо»

2.  Ямар зохёол энэ мэдүүлэлээр эхилнэб? «Намарай дулаахан хонгор үдэр нютаг дайдынгаа гоё hайханда сэдьхэлээ сэнгээн, ойтой газараар алхалан, аалихан галгинаб»

    Ц-Д.Хамаев «Галуудай бусалган»       Б-Б.Намсарайн «Бургааhан түүдэг»  Ц.Цыдыпова «Намар»   

3.                  В.Галсанов «Буугаа гээhэн ангуушан» гэhэн рассказ соогоо жэлэй ямар сагта болоhон ушар тухай хөөрэнэб?

       үбэл            хабар        зун          намар

4.                  Ц-Д.Хамаевай «Галуудай бусалган» гэhэн рассказ соо «Ай, хөөрхы, доогуур ниидэжэ ошобо. Тарганаа орхёо. Малнай тарган ондо орохонь» гэжэ хэн хэлээб? __________   (Хүгшэн эжы)

5.                  Хэн энэ мүрнүүдэй автор бэ?

            Галуунууд гоеор жэрыгээд,

            Ганганалдан ниидэнэ.

            «Зэлэ тата, зэлэ тата» гээд,

            Хүүгэд хашхаралдана.  __________       ( А.Жамбалон)

6.                  Б-Б.Намсарайн «Бургааhан түүдэг» гэhэн зохеол соо ямар ургамалнууд тухай хэлэгдэнэб?

____________________(хуhан, үлир, нохойн хоншоор, уляангир, боролжо, шэнэhэн)

Шалгалтын хүдэлмэри   ( 16 хэшээлдэ) 

 «Хүн байгаалин үри»

1.                  Д.Шангаевай «Арсалдаан» гэhэн рассказ соо хүнүүд жэлэй ямар сагые хүлеэжэ ядадаг бэ?

      үбэл            хабар        зун          намар          жэлэй дүрбэн сагые

2.  И.Калашниковай рассказ соо хүнүүд  юун  тухай дуу дууладаг бэ?

                         хуhан                      хасуури   

3. Энэ ямар сэсэг тухай шүэг бэ?

                     Хонхо шэнги дүрсэтэй

                    Хонгор  хөөрхэн сэсэгүүд

                    Хүүгэд бидэниие хүдэлжэ,

                    Хүлдэмнай дохин мэндэшэлнэ. (хонхо сэсэг)

4.                  Энэ ямар шубуун тухайб?

                    Алтан талын хонхохон-

                    Аляа хөөрхэн шубуухай,

                    Аялга дуунш хонгёохон-

                    Адхаран зэдэрхэнь hайхан.  (булжамуур)

5.                  Шубуудай буряад, ород  нэрэнүүдые тэнсэлдүүлэгты.

Борбилоо                                                             дятел

Булжамуур                                                          сорока

бүргэд                                                                  воробей

гулабхаа                                                              журавль

тоншуул                                                              синица

тохорюун                                                            жаворонок

хараасгай                                                            беркут

хүхы                                                                    голубь

хүхэ буха                                                            кукушка

шаазгай                                                               ласточка

6.        Ямар зохеол сооhоо абтаhан хэhэг бэ?

        Сухалаа хүрэhэн дүүнь хоер зугы сохин унагаабаашье, нэгэ зүгыдэ нидхэ дээрээ хадхуулба. Тулаалдаан дүүрэбэ. Хүбүүнэй хадхуулhан нидхэ хабдажа эхилбэ. Халуу бусалан үбдэнэ. (Зүгын бүлэ)     

___________________________________________________________________________________

Шалгалтын хүдэлмэри   ( 32 хэшээлдэ) 

 «Аман үгын абдарhаа»

1.      «Мэхэтэй петух», «Хулгана тэмээн хоёр», «Yгытэй үншэн басаган» - эдэ зохёолнууд арадай аман зохёолой ямар жанр болоноб? ________________________________________________

2.      Оньhон үгэнүүдэй үргэлжэл бэшэгты:

Биб гэhэн ________________,                                   Ябаhан хүн яhа _______________,

Бидэ гэhэн __________________.                             Хэбтэhэн хүн хээли ______________.

3.      Ямар үгэнүүдые зүбөөр, түргэнөөр уншажа, хэлэжэ, хэлэеэ хурса болгодог бэ?

________________________________________________________________________________

4.      Ямар зохёолнуудhаа онтохоной хэhэгүүд абтаhан бэ?

        Хушууга урда зүг руу шэглүүлээд, тэмээн зогсоно. Бишыхан хулгана бүхэн дээрэнь аhалдаад, зуун тээшээ харана. ____________________________________(Хулгана тэмээн хоёр)

        Намайе алахадань ши зүрхэн сооhоомни гоё hайхан шулуу абаад, хүнэй абаагүй газарта булаарай, тиихэдэшни үнгын сэсэгүүд ургаад, дуратай юумыешни үгэхэ. ____________________________________________________________(Yгытэй үншэн басаган)

        Ойhоо түлеэ асаржа байхыень Дондог гэжэ үгытэй хүниие Далхай баян хүлhэлбэ ха. _________________________________________________________________(Аргатай тлеэшэн)

5.      Онтохонуудай геройнуудай абари занда таараха үгэнүүдые зүбөөр элирүүлэгты, зурлаануудаар тааруулагты.

Υншэн басаган                                                            сэсэн, ухаатай

                                                                                      уран хурса үгэтэй

Хитаахан хүбүүн                                                         ажалша бэрхэ

                                                                                       залхуу

Υгытэй Дондог                                                             аргатай, шадамар

                                                                                        hайхан сэдьхэлтэй

Ара голой эрьедэ байдаг                                              жаргалтай

аха хунэй басаган                                                                                       

(1. Yншэн басаган – айхан сэдьхэлтэй, жаргалтай.

2. Хитаахан хүбүүн – уран хурса үгэтэй, ажалша, бэрхэ.

3. Yгытэй Дондог – залхуу, аргатай, шадамар, сэсэн.

4. Ара голой эрьедэ байдаг аха хүнэй басаган – ухаатай, сэсэн)

Уншалга шалгалхын текст.   (41 хэшээлдэ)

Сэсэн хүүхэн.

    Урда сагта болоhон юм гэхэ. Нэгэ нютагта шал тэнэг хүбүүтэй хаан hуужа байгаа ха. «Би үбгэржэ байнам. Хүбүүмни минии уг залгаад, хаан шэрээем бүхɵɵр эзэлэн hуужа шадахагүй» - гэжэ хаан бодоод, ухаатай сэсэн hамга оложо үгэхэ байна гэжэ hанаба.

    Өɵрынгɵɵ орон нютаг соо байhан уран зураашадые хуу баранииень суглуулба. Дэлхэй дээрэ байhан бүхы амитан тоотониие , огторгойн одо мүшэд ба газарай гахай хоёрhоо бэшыень, гоё hайханаар зураха гэhэн даабари тэдэнэртэ үгэбэ.

     Уран зураашад эдихэ хоолоо, унтаха нойроо мартажа байгаад, ханай хатуу даабариие дүргэжэ, хаандаа тушаажа үгэбэд.  (85 үгэ)

Юундэ хаан хүбүүндээ ухаатай сэсэн hамга оложо үгэхэ байна гэжэ hанааб?

Шалгалтын хүдэлмэри   ( 47 хэшээлдэ) 

 «Арадай баялиг – табан эрдэни»

1.      «Гэнтын ушарал» гэhэн зохёолой гол герой? ______________________________(Гомбо)

2.      Арбан хоёр жэл соо табан хушуу малай алиниинь ородоггүйб? ______________(Тэмээн)

3.      Yгтэhэн үгэнүүдые хэрэглэн, зохёолой нэрэ таагты.

Гомбо, хонид, шоно, үнэтэ шан._____________________________________________

Коля, хүгшэн эжы, хонин, мөөрэдэг, гайхаба.__________________________________

4.      Алдууень ологты.

1.Шандаган сагаан зүhэтэй,

Шүмбэгэр жэжэхэн толгойтой,

Шүрэ шэнги нюдэтэй,

Хун сагаан тугалхан. (Хурьгахан)

2.Хорёо дээгүүр дамжадаг,

Хошон зугаада ородог,

Хонин hүрэгэй толгойдо

Ходол ябадаг тэмээн даа. (Ямаан)

5.      Үтэhэн оньhон үгэнүүд ямар зохёолнуудай удхада таарахаб гэжэ тодорхойлогты, өөhэдынгөө hанамжануудые баталагты.

а) Зуун үхэртэй байнхаар,

     Зуун нүхэдтэй бай. __________________________________________________________

б) Сошоhон нохой сохоhоошье айха.______________________________________________

в) Аймхай хүн арба үхэдэг,

    Зүрхэтэй хүн нэгэ үхэдэг.______________________________________________________

г) Эрхые hуранхаар, бэрхые hура._________________________________________________

д) Үнэнэй дээжэ – эб найрамдал. _________________________________________________

Шалгалтын хүдэлмэри   ( 52 хэшээлдэ) 

«Буряад нааданууд»

1.      «Хатар наадан» гэhэн шүлэг хэн бэшээб?________________________________ (Ж. Зимин)

2.      «Хурданиинь гараа,

Магтаалай соло дуудаа:

- Ум сайн!

Амар амгалаг болтогой» - эдэ мүрнүүд ямар шүлэгhөө абтааб, авторынь хэн бэ?

______________________________________________________(Мори урилдаан. Ц. Номтоев)

Бүмбэгэмни, бүмбүүдэйм,

Бүгэдэндэ хундэтэйш.

Баhаш олон хүүгэдэй

Баярнуудтань хүртэнхэйш». Эдэ мүрнүүд ямар шүлэгhөө абтааб, авторынь хэн бэ?

___________________________________________________________ (Бүмбэгэ. Г. Дашабылов)

3.      Энэ юун гэжэ нэрэтэй шүлэгүүд сооhоо абтаhан бадагууд бэ?

Хонхо, морин, бүхэнүүд

Ходо дабхар буунал даа.

Нагаса эжым шагайнууд

Намдаа hайнаар бууhай даа. _______________________________________________(Шагай)

4.      «Буряад нааданууд» гэжэ hалбари соо уншагдаhан онтохоной нэрэ________________________

5.      Эрын гурбан наада нэрлэ___________________________________________________________

Шалгалтын хүдэлмэри   ( 61 хэшээлдэ) 

«Айлшан хабар»

1.                  «Хабар» гэhэн шүлэг хэн бэшээб?____________________________________________________

2.                  Хабарай эхилхэдэ, байгаалида ямар хубилалтанууд болоноб. Доро үгтэhэн үгэнүүд соо доогуурнь зурагты.

         Үдэр ута болоно,  амитад унтахаа ороно, голнууд хүрэнэ,  саhан хайлана,  модод шарлана, газар харлана,  шубууд дулаан оронhоо бусана, уhан урдажа эхилбэ, саhан ороно, түрүүшын ургы толгойгоо үндылгэнэ.

3.                  Хүхын дуунай үедэ ямар модод ногоорноб? ___________________________________________

4.                  «Алдар соло» гэhэн шүлэг хэн бэшээб? _______________________________________________

5.                  Ц-Ж.Жимбиев юундэ зохеолоо «Гал могой жэл» гэжэ нэрлээб.___________________________

______________________________________________________________________________________

6.                  Доро үгтэhэн авторнуудай зохеолнуудые зүбөөр тайлбарилагты,              харуулагты

                   Б.Абидуев                                                        Хабарай эхин

                   Г.Чимитов                                                        Эжын hайндэр дүтэлөөлдаа.

                   Г.Бадмаева                                                        Бэлэг

                   Ц-Д.Дондогой                                                  Эжымни гамтайхан

                   М.Осодоев                                                        Аша хүбүүн

                   Ц-Ж.Жимбиев                                                  Гал могой жэл

                   Ц.Номтоев                                                        Батын үбгэн баабай

Шалгалтын хүдэлмэри   ( 66 хэшээлдэ) 

«2-дохи классайм дунгууд»

1.Буряад жэлэй нэрэнүүдые бэшэгты:_____________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Υлүү онтохонииень ологты :

«Yгытэй үншэн басаган»                           «Муура багша»                «Һарада гараhан hайхан басаган»

Юундэ_________________________________________________________________________________

3. Доро үгтэhэн авторнуудай зохеолнуудые зүбөөр тайлбарилагты,              харуулагты

                   Н. Соктоев                                      Шамда, Байгал.

                   М Чойбонов                                    Агамни.

                   Т.Мархаева                                     Зэдэ нютаг.

                   Д.Дамбаев                                       Улаан – Үдэ

                   Ц.Цыдыпова                                   Захаамин

4.   «Буряад орон» гэhэн шүлэг хэн бэшээб? ________________________________________________

5.  Хэды ондо Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайн эхилээб.________________________________

6.  Агууехэ дайн тухай зохёолнуудые уншахадатнай, сэдьхэлдэтнай ямар мэдэрэл түрэнэб?

       Hонирхол                   омогорхол                   энеэдэн                хүндэлэлгэ  

7.                  Энэ хэhэгүүд ямар зохёолнуудhаа абтааб?

а)  Тэхэ эшэгэн тэбеэрэн,

     Дорюун ехэ боложо,

     Биб гэhэн бэерхүү

     Бэрхэб гэhэн эдирхүү,

     Бартахи, шоноhоо айдаггүй,

     Баатар  шиираг хэбэртэй,

     Ойрын талаар бэлшэдэггүй,

     Ойгоор ябадаг болобо ха. _____________________________________________________________

б) Хаанай магтаалда хүртэжэ, толгойгоо эрьеhэн дархан хүбүүн  эсэгынгээ захяа мартаба.

______________________________________________________________________________________

8.                  Оньhон үгэ дүүргэ.

     Нүхэрэй    hайниие    ханилан ________________________________,

     Мориной  hайниие   аянда ___________________________________.

9.                   Энэ  текст дүүрэн болгогты

     ___________________ дэлхэй дээрэ суутай, эгээл гүнзэгы, тунгалаг hайхан, ____________ нуур.  Энэ нуурай утань ________ километр, тон ____________________ газаоынь __________ метр  болоно.  Байгалада _______ ехэ, бага гол мүрэнүүд ородог. Тэрээнhээ гансал    ________________ мүрэн гарадаг.

        _________________ соо элдэб  янзын ___________________ бии: хаахаанагуй суурхадаг омоли, хадарин, _________________ загаhан, тула гэхэ мэтэ.

        Байгалай эрьенүүд  _____________________________________-- бүрхөөгдэнхэй. Ой соонь элдэб ______________________________________ байрладаг.