Чоргааралывыс-чангыс чер чурттуувус Чимит-Доржу Байырович Ондар

Тыва Республиканын ооредилге болгаш эртем яамазы.

Школачыларнын «Бичелдейнин номчулгазы» деп эртем-практиктиг конференциязы.

Шинчилел ажылы

Тема: «Чоргааралывыс – чангыс –чер чуртуувус Чимит-Доржу Байырович Ондар»

Сут-Хол кожууннун Кызыл-Тайга

Ортумак школазынын 11-ги

Клазынын оореникчизиСат Инга Яновна.

Эртем удуртукчузу: тыва дыл, чогаал

башкызы: Монгуш Анюта Чымбаевна

                                                                 2016 чыл

                                                 Аннотация.

Ук шинчилел ажылында Кызыл-Тайга сумузунуӊ хоочун чурттакчызы, Кызыл-Тайга школазыныӊ баштайгы ѳѳреникчилеринин бирээзи, чаа школанын тургузукчузу, шылгараӊгай куруне ажылдакчызы Ондар Чимит-Доржу Байыровичиниӊ дугайында шинчилеп кылган.

                                                  Допчузу:

I.                   Киирилде кезээ

II.                Кол кезээ

1)    Чимит-Доржу Байырович Ондар.

2)    Чимит-Доржу Байырович  Ондар – Сут-Хол кожуунунуӊ  Кызыл-Тайга эге школазыныӊ баштайгы оореникчилериниӊ бирээзи.

3)    Чимит-Доржу Байырович Ондар шылгараӊгай куруне ажылдакчызы.

4)    Торээн чери, торел чону дээш ажылдап чораан ажыл-ишчи базымнары, балалбас изи.

5)    Тыва чоннун аныяк салгакчыларынга чагыглары.

6)    «Маадырнын адын школага» деп бугу Россиянын Улусчу фронтузуннун толевилелде Чимит-Доржу Байырович  Ондарныӊ киржилгези, чоруттунуп турар ажылдары.

III.             Маадырын шанналдары

IV.            Туннел

V.               Ажыглаан литература

VI. Дынныдыкчылар данзызы

I.                    Киирилде кезээ.

Чырык черге кижи чаяттынып, торуттунуп келгеш бо ортемчейден чарлып чоруткуже дээр ада-иезинин, огбелеринин адап берген адын эдилеп, амыдыралдын делгем оруунга бодунун изин арттырып каар салымныг.

Келир салгалдарга арттырып каар изи улегерлиг, унелиг кылдр чурттаары кузенчиг. Амыдыралдын агымында кандыг-даа кижилер бар: оожум-топтуг, мерген угаанныг,  эш-оорзурек, ажыл-ишчи, амыдыралчы дээш оон-даа оске. Эки улегерлиг кижилернин ады-биле ооредилге черлеринин, школаларны адап турар  «Маадырнын адын школага» деп бугу Россиянын Улусчу фронтузунун толевилелин чорудуп турарын шын деп санаар бис. Ылангыя тыва чоннун эрес-кежээ, угаанныг, торээн черинге ынак онзагай кижилерин аныяк салагалдарнын билген турары албан деп бодалдыг бис.

Шинчилел ажылынын темазы: Чоргааралывыс – чангыс-чер чуртуувус Чимит-Доржу Байырович Ондар.

Шинчилел ажылынын  объектизи: Шылгарангай куруне ажылдакчызы Ондар Чимит-Доржу Байырович.

Шинчилел ажылынын тургузуу: Киирилде, кол кезээ, туннел, ажыглаан  литература, дыннадыкчылар данзызы, капсырылга.

Ажылдын сорулгазы:

1)    Ч-Д.Б.Ондар – Сут-Хол кожууннунун Кызыл-Тайга сумузунун чурттакчызы, бистин Кызыл-Тайга эге школазынын 1938 чылда баштайгы оореникчизи, 1979 чылда чаа школаны туттуруп кылдырып берген куруне ажылдакчызы деп чуулдерни тодарадып кылыры.

2)    Ч-Д. Б. Ондарнын ажыл-ишчи базымнарын шинчилээри.

3)    Ч-Д. Б. Ондарнын ог-булези, амгы уеде амыдыралын шинчилеп кылыры.

4)    Торээн черинге, торел чонунга шылгарангай ажылдакчынын арттырып каан балалбас истерин тодарадып кылыры.

Ажылдын чаа чуулу: Чимит-Доржу Байырович Ондарнын амыдыралын, ажыл-ижин шинчилеп коору, шинчилел ажылын кылыры.

Ажылдын ажыктыы: Класс шактарынга, класстан дашкаар ажылдарга, музей болгаш библиотека кичээлдеринге ажыглаары.

Ажылдын сорулгазы: Ч-Д. Б. Ондар ажыл-ишчи базымнарын шинчилээри, ог-булези, амгы уеде амыдыралын коору. Торээн черинге, торел чонунга шылгарангай ажылдакчынын артырып каан балалбас истерин тодарадып кылыры.

   Кол кезээ:

Ондар Чимит-Доржу Байырович – 1932 чылдын апрель 28-те Сут-Хол кожууннун Устуу-Ишкинге Ак-Ой деп черге торуттунген. Оон авазы – Сержинмаа Чашпаевна Ондар (Ооржак). Ачазы – Ондар Байыр.  Ол малчын ог-буленин эрге-чассыг чангыс оглу чораан. Ачазындан эрте-чаш назынында чарылган.

 Ооренип чораан школазы.

1938 чылда Сут-Хол кожуунга баштайгы школа туттунарга 6 харлыг тургаш Кызыл-Тайга эге школазынга ооренип эгелээн. Школачы чылдарында ол омак-хоглуг, эрес-кежээ, угаанныг, томаанныг, дыннангыр оореникчи чораан. Ол эртем-билигге сундулуг, сонуургак хой-ле айтырыгларга харыылаарынга ынак турган.

Чимит-Доржу Байыровичинин чангысклассчылары школанын ооренткчилери-биле ужуражылга уезинде.

Ажылчын базымнары: Школаны дооскаш (1954-1960)Ленинградтын политехтиг нститудунунга 6 чыл ооренгеш,  инженер эртемни чедип алган.

1960 чылда баштайгы ажылычы нбазымын Кызылдын пивозаводунун удуунга инженер бооп ажылдап эгелээн. 

1961 чылда кодээ ажыл-агыйнын Электри четкизинин начальниги бооп ажылдаан.

1964 чылда «Тыва даг-дугу» комбинадынын директорунга томуйлаткан.

1967 чылда Тыва тудуг трестин удуртукчузунче дешпээн.

1976 чылда Тыва АССР-нин Сайыттар Президиумнун Даргазынга оралакчызынга ажылдаан.

1977 чылда Тыва АССР-нин Сайыттар Президиумнун Даргазынга сонгуттурган.

1984 чылда Тыва АССР-нин Дээди Совединин Президиумнун Даргазынга сонгуттурган.

1988 чылда РСФСР Дээди Совединин даргазынга томуйлаткан.

1990 чылда Тыва АССР-нин Дээди Совединин даргазынга сонгуттурган.

1991 чылда РСФСР-нин Конститутция Комиссиязынын кежигунунге ажылдаан.

1994 чылда Москва хоорайда Тыванын Толээ черинин Даргазынын човулекчи албан дужаалында ажылдап чоруур. Амгы уеде Тывага хамааржыр бугу-ле ажыл-херектерни шиитпилээринге дузалажып турар. Ол куруне херектеринге бедик харысаалгалыг, шынгыы, шыырак негелделиг сайыт.

      

Чимит-ДоржуБайыровичининог-булези.

1959 чылда Дина Николаевна-биле ог-буле тудуп чурттаан. Олар чангыс оолдуг, Леонид чимит-Доржуевич. Оглунун оонун ишти – Ирина Олеговна.  Уйнуу бар, Лена. Чимит-Доржу Байыровичинин керни Тыванын уран-чуул училищезинде хореограф башкы болуп ажылдап чоруур.

«Алдын-Кушкаш» сеткуулунге берген интервьюзундан узундулер: Тыва чуртумга бир-ле дугаарында кончуг ынак мен. Тыва чурт дег чараш чурт чок. Суун ижип чораан, кызылдаван ойнап оскен чуртум канчаарга-даа менээ эргим-дир. Тывага чедип келгенимде, оскен торээн черлеримге барып чорааш, оон чер-довураан, чимис-унужун чыттаарынга чаагайын чуу дээр сен. Андаштанып чыткаш чыттаарымга Тыванын чыды безин бир тускайлан-дыр. А бо Москвага чурттап тура чангыс-даа катап оске душ дужеп корбээн мен. Чугле Тыва: чок-ла болза  хем кыдыында кылаштап чоруур сен, чок-ла болза эш-оорун-биле кады бедик даг кырында турар сен, чок-ла болза дыт  чанында олуруп турар сен. Ынчангаштын   черле торээн чурту дег эргим  чуве чок чораан.

Торээн чери, торел чону дээш ажылдап чораан ажыл-ишчи базымнары, балалба сизи.

Орбита объектизи

В. Кок-оол аттыг Хогжум-шии театры

Эмнелге хоорайжыгажы

Ак бажын

Комбинат «Стройдеталь»

Комбинат «Тувакобальт»

Чаа аэропорт

Улуг садыг «Саяны»

Кызыл-Тайга школазы – 1979 чылда туттурган школазы

Тыва чоннун аныяк салгакчыларынга чагыглары.

Бир-ле дугаарында кузеп каар чуулум дээрге, тыва дылынга хандыкшыл. Тыва дылынны уттур болзунза, тыва нацияны утканын ол. Дыл дээрге – нациянын дозу, культуразы-дыр. Ынчап кээрге ол чугаалажыышкында сээн, тыва кижинин, бугу талалыг культуран, мозу-будуштуг аажы-чанын, ыдык сузуглелдерин «уужелеттинип» турар дээрзин утпа.

Кым номга ынак болдур, кым номчуттунарынга чалгаа эвезил, ол хойну билир болур.Ол торээн дылын кажанда-даа  утпас.

«Маадырнын адын школага» деп бугу Россиянын Улусчу фронтузуннун толевилели. Чимит-Доржу  Байырович Ондарныӊ адын Кызыл-Тайга ортумак школазынга адын тыпсыр дугайында.

Сут-Хол кожуунуннун ооредилге килдизинин удуртулгазы-биле кожуунда болгаш Кызыл-Тайга сумузунда толевилелге хамаарыштыр хой ажылдар чоруттунуп турар: эртем-практиктиг конференциялар, делгелгелер, шинчилел ажылдары, чурук, чогаадыглар, шулуктер моорейлери, ужуражылгалар чоруттунуп турар. Чимит-Доржу Байырович Ондарнын адын тыпсыр толевилелдин сумуда удуртукчузу Ондар Лидия Олчамаевна-биле школага ужуражылганы кылган. Маадырнын адынга, ажыл-ижинге хамаарышкан класс шактарын, класстан дашкаар кичээлдерни чорудуп, эртем-практиктиг конференцины эртирерин планнап турар.

                                                  Туннел:

Чимит-Доржу Байырович Ондар – онзагай ховар кижи, шылгарангай куруне ажылдакчызы, Торээн черинге ынак, ол дээш кезээде чурээ аарып чоруур патриотчу хамааты. Ол торээн черинге, торел чонунга улегерлиг, хундуткелдиг база тѳѳгүлүг ажыл-ишчи базымнарыныӊ изин арттырып берген чангыс чер-чуртуувус. Ол Кызыл-Тайга эге школазынын баштайгы оореникчилеринин бирээзи.

Чимит-Доржу Байырович Ондарнын ады-биле оонооренип чораан школазынын адын адаар дээш «Маадырнын адын школага» деп Бугу Россиянын Улусчу толевилелин ажыдып кылып турар. Ол улегерлиг, онзагай  тыва чернин толептиг оолдарынын бирээзи, хоочун ажылдакчы, билдингир куруне ажылдакчызы деп шинчилел ажылывысты доозуп тура туннеп кылдывыс.

                                   Дыннадыкчылар данзызы:

1)    Донгак Саида Николаевна – 45 харлыг, сумунун библиотекары.

2)    ОндарБерзат Кан-ооловна – 65 харлыг, музей эргелекчизи.

3)    Ондар Ноннп Намчыл-ооловна – 35 харлыг, школанын библиотека эргелекчизи.

4)    Ондар Лидия Олчамаевна – 60 харлыг, хоочун.

5)    Тулуш Орбаа Ондаровна – 80 харлыг, хоочун чурттакчы.

                                              Ажыглаан литература:

1)     А.С. Шоюн «Алдын-Кушкаш» сеткууулу №2 (май-июнь) 2011 чыл.

2)     К. Ондар «Кайгамчык хемчигештин кижилери» Кызыл, 2011 чыл.

3)     Ч-Д. Б. Ондар «Путь инженера» Кызыл, 2013 чыл.

4)     С. Ондар «Ондарларнын тоогузу» Кызыл, 2003.

5)     «Шын» солун 2009 чыл №91 август 13 2011 чыл

6)     «Шын» солун № 86 июль 2012 чыл

7)     «Шын» солуну №116 сентябрь 16 2014 чыл

8)     Тыва Республиканын куруне ному «XX чус чылда Тыванын алдарлыг кижилери» Кызыл, 2004.

9)     Интернет четкизи.