"Эр-хоьуун буол" (6 кл)

Хаҥалас улууhун үɵрэгин салалтата

XVIII «Инникигэ хардыы» научнай – практическай конференция

Эр хоhуун буол

(спартаҕа  уонна олоҥхоҕо   уол огону иитии)

Толордо: Варламов Вадим

6 кылаас үɵрэнээччитэ

Салайааччы: Васильева Надежда Ивановна,

география учуутала

2014

Иhинээҕитэ

Киириитэ

1. Бастакы баhа. Спартанскай иитии.

2. Иккис баhа. Олоҥхого уол оҕону бухатыыр гына иитии.

Түмүк

Туhаныллыбыт  литература

Киириитэ

Былыр былыргыттан ханнык баҕарар омук эр киhини ɵрɵ тутар. Саха ыалыгар уол ого тɵрɵɵhунэ үɵрүүлээх тугэнинэн ааҕыллара. Күн сирин кɵмускүүр ыччаттанныбыт, айыы сирин араначчылыыр киhилэннибит, - дииллэрэ. Онноогор кини булдуттан тиксээри хара тыа кɵтɵрɵ - суор, уол ого тɵрɵɵтɵҕүнэ, үɵрэр дииллэрэ. Уол оҕону иитэр ɵбугэ үтүɵ үгэстэрэ, үɵруэхтэрэ, сатабыллара, кини олоххо тапталы кэрэhэлиир уонна итилэр үгүс ɵрүттэрэ биhиги кэммитигэр тиийэ кэлбиттэр. Ол иhин уол оҕону иитиигэ норуот педагогикатыгар хайыhыы аныгы  олох ирдэбилэ буолла. Бу үгэстэр улахан ɵйɵбүлү эрэйэллэр уонна уол оҕону иитиигэ - үɵрэтиигэ сүрүн хайысханы ылаллар. Уол оҕо иитиитигэр ыал аҕата сүрүн оруолу ылара мɵккүɵрэ суох. Оҕо атын курдук буоларга талаhыыта, кинини үрдүктүк тутууга, оҕо тулалыыр эйгэни ылыныытыгар сабардыыр суолталаах. Ол иhин аҕа уол оҕо иитиитигэр бэйэтин иэйиитин тиэрдиитэ, санаатын ууруута, кинини, оҕотун эрэ курдук буолбакка, доҕор - атас оҥостон, бииргэ илдьэ сылдьыыта, оҕо аҕатын убааcтыыр, эрэллээх, , буола үүнэригэр тɵhүү күүс буолара биллэр.

Актуальнаһа:  

Уол оҕону кыра эрдэҕиттэн  тулуурдаах, дьулуурдаах, ыарахантан чаҕыйбат гына бэлэмнээhин.  Билиҥҥи  уолаттар, ордук куорат оҕото, хамсаммат, сүүрбэт-кɵппɵт, оонньообот буолла.  Компьютер иннигэр аhыы-аhыы олорор муода буолла. Интэн сылтаан бэйэлэрин кыаммат, доруобуйалара мɵлтɵх оҕо наhаа элбээбит.

Υлэм проблемата:

Уол оҕону  уол курдук иитии.

Сыала Соруга:

1. Уол оҕону иитиигэ олоҥхо оруола.

2. Историяҕа олоҕуран уолу иитии ньымаларын олоххо туhаныы.

 «Эр хоhуун буол»  диэн теманы сэргээн  эhиги иннигитигэр билиhиннэриэм.  Ааҕар буолуохппуттан историческай литератураны ааҕарбын собулүүбүн. Бастакы историческай энциклопедиябын эhэм бэлэхтээбитэ.  Онтон ыла история чахчыларын билэр-кɵрɵр баҕам  саҕаламмыта. Бу теманы мин аахппыт, үɵрэппит материаллартан таhаардым. Былырыын 5 кылааска «Аан дойду историятын» үɵрэтэрбэр Былыргы Греция5а спартанскай иитии диэн теманы сэҥээрбитим. Онтон быйыл тɵрɵɵбүт литератураҕа «Эрчимэн Бэргэн» диэн олоҥхону үɵрэттибит.   Бу  спартанскай иитиигэ уонна олоҥхого   уол огону иитиигэ тэҥ ньымалары тутталларын  бэлиэтии кɵрдүм, уол оҕону туохтан да куттаммат,чаҕыйбат, дойдутун, дьонун-сэргэтин кɵмускүүр , буойун бухатыыр гына иитэн таhаарарга,  сэттэ сааhын туоллагына онно сыhыаннаах киhиэхэ дьарыктаталлар этэ.

Спартанскай иитии

Былыргы гректэр этэллэринэн, Спарта оҕолоро тɵрɵппүт дьоҥҥо оҕолоро буолбакка, государство оҕолоро дииллэрэ. Ол иhин уол оҕо тɵрɵɵтɵгүнэ, аҕата оҕотун ытык кырдьҕастарга кɵрдɵрɵ илдьэрэ. Ытык кырдьаҕастар оҕону кɵрɵɵт  быhаараллара: оҕо доруобуйата мɵлтɵх буоллаҕына  үрдүк очуостан быраҕаллара. Уол оҕо сэттэ сааhын туоллаҕына тɵрɵппуттэриттэн  араараллара, туспа   лааҕырга биэрэн иитэллэрэ, эрчийэллэрэ. Бу лааҕырга уол оҕону буойун буоларга эрчийэллэрэ, иитэллэрэ. Лааҕырга эрчийээччинэн  кырдьаҕас, ытыктанар спартанец буолара. Оҕолору эрчийэ сылдьан кɵрɵрɵ, хайа оҕо  буойун буоларга сɵптɵɵгун сылыктыыра. Уолаттары бэрт судургутук кɵрɵллɵрɵ - истэллэрэ, атах сыгынньах, танаhа суох сырытынналлара.   Тэллэгэ суох  муостага утуйаллара, эбэтэр уу кытыытыттан хомус үргээн  аҕалан тэллэх оҥостоллоро.  Астарын бэйэлэрэ булуналлара. Уолаттар кыhалҕаттан ыал оҕуруотуттан, ампаарыттан, онноҕор храмҥа таҥараларга анаан ууруллубут астары уораллара.  Онтон оҕо уоран тутулуннаҕына, талаҕынан таhыллара.. Ол таhыллара, уорбутун иhин буолбакка, сатаан уорбатаhҕыттан.  Оҕолору бэрт кылгастык, наадаларын эрэ этэр гына, санара үɵрэтэллэрэ.

Спарта оҕолорун Афины олохтоохторо үɵрэгэ суохтар диэн үɵҕэллэрэ.  Спарта оҕолоро күнү быhа эрчиллэн тахсаллара, кыргыттары эмиэ эрчийэллэрэ. Гимнастика сурун дьарык буолара. Сүүрүүгэ курэхтэhэллэрэ, ыстаныыга, тустууга, диискэ, копье быраҕыыга. Уолаттары ɵссɵ параднай  ырыалаах хаамыыга эрчийэллэрэ. Спартанскай оскуоланы барбыт киhи инникитин гоударственнай доhунастарга тиксиэн сɵптɵɵгɵ.

Аҕа саастаах киhини ытыктыырга үɵрэтэллэрэ. Холобура: олимпийскай оонньуу кэмигэр, кырдьаҕас оҕонньор олорор миэстэ кɵрдɵбүтүгэр, спарта иитиллээччилэрэ бары ойон турбуттар. Оҕонньор онно эппит: «Бары билэллэр учугэй диэни, арай спартанецтар эрэ учугэйи онороллор. Спартаҕа эрэ киhи кырдьыар дылы олоруон сɵп».

Спартанскай иитии үс урдэллэргэ арахсара:

Бастакы үрдэл. Уол оҕону сэттэ сааhыттан уон иккитигэр дылы араараллар. Бу манна коллективка үɵрэтэллэр, бары бииргэ оонньууллар, дьарыктаналлар. Эрчийэр киhи Спарта

гражданина буолуохтаах, кэлии киhи дьарыктыыра кɵҥүллэммэт эбит. Манна уолаттары командирга бас бэринэргэ, ыар тугэни тулуйарга, булугас сытыы ойдоох буоларга үɵрэтэллэр.

Иккис үрдэл. Уон икки сааhыттан сүүрбэтигэр дылы. Бу кэмнэ уолаттары байыаннай дьыалага үɵрэтэллэрэ. Сэрии сэбин туттарга эрчийэллэрэ уонна сэрии тактикатын үɵрэтэллэрэ.

Υhүс үрдэл. Сүүрбэ сааhыгар сиппит- хоппут буойун буолуохтаах. Υhүс үрдэлгэ тахсыбыт уол сисситияга киирэр бырааптаах. Сиссития – диэн оhуобай байыаннай этэрээт. Сисситияга киирбит  эдэр уол хаhаайыстыба тэринэр быраабтаах. Хаhаайыстыбатын дохуотунан бэйэтин кɵрүнэр, ииттинэр уонна туhээн тɵлүр. Отут сааhыгар дылы гражданскай статуhа хааччахтаах, ол курдук рынокка сылдьыа суохтаах, рынокка сылдьыы кини улэhитин  эбээhинэhэ буолар. Бу эрэ кэмҥэ эдэр киhи кэргэн ылар, дьиэ туттар бырааптанар, хааччага уhуллар. Дьэ ити кэнниттэн команднай, государственнай дуоhунастарга  талыллар бырааптанар.

Олоҥхо

           Олоҥхо түн былыргы айымньы диибит, оччоҕуна кини норуот былыргы уйэтинээҕи педагогикатын мэҥэтинэн буолар. Олоҥхо диэн бухатыырдар охсуhууларын, мүччүргэннээх сырыыларын хоhуйар норуот бɵдɵн эпическэй айымньыта.  Олоҥхо – саха норуотун тылынан уус – уран айымньыларын атын жанрдарыттан ураты, уустук тутулуктаах улахан айымньы буолар. Олонхо геройдара «айыы» уонна «абааhы» аймахтарыгар арахсаллар. «Айыы» аймахтара диэн киhи, дьон-норуот, оттон «абааhынан» кинилэргэ утары турар күүс кɵрдɵрүллэр. Урүҥ охсуhуу «айыы» уонна «абааhы» бухатыырдарын икки ардыгар барар. «Эрчимэн Бэргэн» олоҥхоҕо, уол бухатыыр буолан улууhун кɵмускүүргэ, айыы аймаҕын араҥаччылыырга бигэ мэктиэ тылын биэрэр.

Эрчимэн Бэргэн бухатыыр буолуута

Кэмниэ-кэнэҕэс,                                         

Хомнуо хойут,-                                          

Эриэн тойон оҕонньор,                                

Эбириэлдьин хотун эмээхсин,                    

Илин атара                                                  

Элэмэтийэрин са5ана,-                               

Саннын байаатынан охсуллар                     

Хампа кɵмүс баттаахтаах                            

Кɵхсун быhаҕаhынан охсуллар                    

Кɵмүс долгун кɵҕүллээх,                           

Олус учугэй                                                

Уол оҕо тɵрɵɵбүт…                                   

Ол оҕо, арай,                                               

Биир хоноот- биирдэнэн,                            

Икки хоноот – иккилэнэн,

Υс хоноот – устэнэн

Υɵскүлэнник үүммут,

Омуннаахтык улааппыт.

Ол улаатан иhэн,

Уол биир сарсыарда

Оронуттан ойон туран,

Кырдал хонууга

Кылыйа оонньуу,

Сулбэ далага

Сɵтүɵлуу оонньуу,

Баай хара тыаҕа

Мастардыын туспа

Баран баран,

Υɵhэлээн да кɵппүтэ,

Аллараалаан да тимирбитэ

Биллибэккэ – кɵстүбэккэ,

Мэлийэн – сутэн хаалбыт.

         Эрчимэн Бэргэн  улаатан, сэттэ сааhын туолуута сүтэн хаалар. УЬус халлаантан Кукуруур Беге, Урун Аан тойон ыйаагынан, уолу дьонноругар эппэккэ илдьэ баран дьарыктыыр, этин- хаанын эрчийэр.

«Алаас сыhыы ортотугар                                    

Аҕыс салаалаах

Аал кудук маска киирэн,

Алла – тааммалыы турар

Араҕас илгэтиттэн

Аhыы  сылдьыбытым;

Ɵлбɵт  мэҥэ уутун курдук

Υллэ – сүүдүрүннү турар

Υрүн сɵлɵгɵйүттэн

Уймахтыы сылдьыбыты.

Ол сырыттахпына,

Υɵhээҥи,

Υс халлаан

Υрдугэр олохтоох,

Уус-аас бэйэлээх

Υрүн Аар тойон ыйааҕынан

Күн-ый күлүүhүнньүгүнэн аатырбыт

Күкүрүүр Бɵҕɵ бухатыыр кэлэн,  

Ыҥыран илдьэн,

Күн таалалыыр

Кɵмүс хайатын үрдугэр,

Дуодар хара уус кыhатыгар

Кукуруур Бо5о Эрчимэн Бэргэни  буойун бухатыыр  гына иитэн таьаарар.

Тоҕус түүннээх күн уhааран,

Ɵлбɵт мэҥэ уутугар

Υс түүннээх  күн сɵтүлэтэн,

Сылайбат сындааhыннаата,

Ɵhүллубэт үүдээhиннээтэ,

Тохтубат хааннаата,

Тостубат уҥуохтаата…

Бухатыыр киhи

Таҥнар таҥаhын,

Буойун киhи

Туттар сэбин,

Айыы киhитэ

Тардыстар талаhатын –

Аналлаах атын

Аҕалан биэрдэ…

Ол курдук

Υс халлаан

Υрдүгэр олохтоон

Υрүн Аар тойон,

Икки күлүктээх

Эмньик кулун аттаах

Эрчимэн Бэргэн диэн

Аат иҥэрэн,

Айыы сирин

Аарыма баҕанатынан анаабыт,

Орто дойду

Улуу бухатыырдарынан онорбут уhу»

Олоҥхо да этэрин курдук, уол оҕону мээнэ киhи дьарыктаабат эбит. Уолу  үɵhээттэн үс халлаан олохтооҕо, Υруҥ Аар тойон ыйааҕынан, аатырбыт бухатыыр эрэ дьарыктыыр эбит. Бухатыыр таҥнар таҥаhын, буойун туттар тэрилин, киниэхэ анаан ессе ат биэрэллэр. Сиппит-хоппут  уолга аат иҥэрэн Эрчимэн Бэргэн бухатыыр дэнэр.

Эрчимэн Бэргэн бухатыыр буолан – «күн улууhун, айыы  аймаҕын дьонун» дьоллоох, эйэлээх  олохторун « абааhы аймахтарыттан» кɵмүскүɵхтээх. Бар дьон уйгулаах олоҕун туhугар ханнык да ыарахаттартан, күчүмэҕэйдэртэн толлубакка хорсуннук охсуhуохтаах.

Туhаныллыбыт литература

1.      Байанай №4 – 2014.с. 20-23. «Ус илиилээх» уол оҕо хоhууннара.

2.      Винокурова У.А.,Саха бастакы президенэ. Дьокуускай, 2005

3.      История Древнего мира. 5 класс: учебник для общеобразоват. учрежд.    А.А.Вигасин. – М,:Провещение,2010

4.      Мужество мысли. – (Семенова В.В. – Якутск, 2004

5.      Россия начинается с семьи: семей, парадигма развития общества / Ф.Тумусов –           Якутск 2008

6.      Тɵрɵɵбүт литературабыт. 6 кылаасс: үɵрэнэр учебник-хрестоматия./П.И.Оконешникова. – Дьокуускай.: Бичик,2008

7.      Уол Дугуй бухатыыр; авт и рук проекта В.В.Илларионов. – Якутск, 2014

8.      Ыччат сайдар аартыктара: ыстатыйалар /В.П.Ноговицын: Дьокуускай : 2010

9.      Ханыл №* - 2014 с.32-33

10.  Ханалас Боотур – олонхо – эдэр худуоhунньуктар харахтарынан; авт и сост А.В.Харитонов, 2014