Фортепианода ойнауды үйрету методикасы

Қазақ халық аспаптарында оқитын оқушыларының фортепианода ойнау, ол олардың кәсіби музыкант ретінде қалыптасуы. 

 «Білім беру жуйесінің басты міндеттері - өз Отанын қадірлеуге, кұрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу» деп жастардың бүгінгі тәрбиесін халықтық мұраларды меңгеру арқылы өркениетке жеткізу көзделеді.

 Демек, ұрпақ тәрбиесі мәселесін халықтық кұндылықгар негізінде жетілдіру, қазіргі педагогика ғылымының алдында тұрған аукымды істердін бірі. Жас ұрпақтың ұлттык игілікгер мен адамзаттың мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып окыту, тәрбиелеу аркылы әрбір  жеке түлғалық саналарын жан-жақты дамыту жаңа мектептің басты максаты болып табылады. Қазіргі мектептерімізде жеке оқыту руханикұндылықтарға, көркем шығармашылық әрекеттерге тарту басым бағыт алуда.

 Қазактың ұлттык музыкалық аспаптарының шығу тегі, дамуы, оның түрлері мен ерекшеліктері жайлы Ә.Маргран, Қ.Арғынбаев, А.Жұбанов, Ө.Жэнібеков, Б.Сарыбаев т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде карастырған. Ал кейінгі кезде музыкалық аспаптардың технологиясын О.Бейсенкулов, С.Медеубекұлы, З.Жанұзақов, Д.Шоқпаров, С.Шалтабаева т.б. ғылыми-әдістемелік шығармаларында көрсеткен. Музыкалық-эстетикалық білімінің жеке тұрғыда  үйлесімді дамуына музыкалық эстетикалык тәрбиеге қатысты  мәселелеріне А.Нұғыманова, І.М.Момынов, С.А.¥зақбаева, М.Х.Балтабаева, Т.А.Қышқашбаев, А.А.Қалыбекова, Ш.Б.Қүлманова, Р.К.Дүйсембінова және баска ғалымдар зерттеулерінде өзінің ғылыми-теориялық шешімін тауып, оларда ұлттық музыкамыздың тәрбиелік мүмкіндіктерін оку үрдісінде пайдалану жолдары көрсетілген.негіздері арқылы тәрбиелеу мәселелерін жан-жакгы карастырған. Оқушыларға музыкалық білім беру, аспапта ойнау дағдыларын калыптастыру- бұл күрделі, жан-жақты әрі ұзак үрдіс. Жалпы білім беретін мектептердегі жұмыстәжірибесі көрсеткендей, балалардың ойнайтын басты музыкалық аспаптары домбыра, баян, фортепиано болып табылады. Мұның өзінде біздің көпжылдык бақылауларымыз бойынша, осы аспаптардың арасында көп колдапылатыны - домбыра аспабы. Бұл аспаптың кең танымалдылығы оның икемділігі, қозғалмалылығы ғана емес, сондай-ақ кысқа уакыт аралығында ойнау техникасы мен мәнерлі тиянақты орындаушылык касиеттерін меңгеру, тиісті оқыту жағдайында жаксы ойнай білуге және аспапта суйемелдеуді үйрену мүмкіндіктерімен де байланысты.

"Міндетті фортепиано" сыныбындағы фортепианода ойнауды оқыту әдістері қазақ халық аспаптары бөлімінің оқушыларының музыкалық мектептердің арнайы курсында осы аспапта ойнауды оқыту әдістерінен бірнеше айырмашылығы бар. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты, пианисттік даму міндеттері арнайы курстан гөрі шектеулі, олардың бастапқы музыкалық дайындығының деңгейімен (немесе оның болмауымен). Шектеулі мерзім, фортепиано оқытушыдан оқытудың ең тиімді әдістерін іздестіруді талап етеді. Сабақтар, оқушылар аспапта ойнауды үйреніп қана қоймай, сонымен қатар туындымен жұмыс істеудің қандай да бір тәсілдерінің мәнін меңгеретіндей етіп жасалуы тиіс.  

Менің ойымша, үлкен рөл музыкалық талғамды қалыптастыруда оқушыларды кәсіби өнерді дамытудың негізгі көзі болып табылатын халықтық музыкалық шығармашылыққа баулу . Көп жылдық педагогикалық тәжірибе маған қазақ халық әндерін ерте жастан жақын таныстарынан бастаған кезде оқыту сәтті және жылдам қарқынмен жүріп келе жатқанына сендіреді. Музыкалық тілдің ұлттық ерекшеліктеріне үйренген оқушылар ерекше қиындықтарсыз тән ритмикалық айналымдарды, күрделі, аралас және ауыспалы өлшемдерді, халықтық ладалар мен т. б. меңгереді. Оқу материалы ретінде қазақ әуендерін пайдалана отырып, фортепиано бойынша оқытушы оқушылардың патриоттық сезімдерін, өздерінің музыкалық мәдениетіне деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу бойынша жұмысты жүргізуге мүмкіндік алады.

Фортепиано оқытушысының міндеті-оқушыға фортепианолық пернетақтамен қарым-қатынас жасауға көмектесу, ойын аппаратының табиғи еркіндігін сақтай отырып және бала үшін туған құрал-сайманның ерекшелігін ескере отырып, баланың техникасын дамыту. Осы міндетті шешуге ықпал ететін әдіс негізінде келесі мақсаттар жатыр:

- ойын аппаратын саралап меңгеруді қалыптастыру;

-  саусақтардың икемділігі, жүгіртпесі және сезімталдығы, қолтық күмбезінің дөңгелектілігі, білектің, бірінші саусақтың қозғалыстығы дамуымен байланысты пианистік қозғалыстардың негізгі формаларына оқыту;

- ойын дағдыларын тәрбиелеу.

 Осы мақсаттарға жету критерийі үнемі мұғалімнің есту өрісінде болуы тиіс белгілі бір дыбыстық нәтижемен байланысты екенін атап өтейін. Ойын қозғалысын ұйымдастыру жұмысы фортепианода ойнауды оқытудың бірінші сабағынан бастап музыкалық мәнерлілік құралдарын қолдана білу және саналы түрде жүргізілуі тиіс.

Аспаптын алдында  отыру заңы: Әлемдік фортепианолық мәдениетте пианистердің табиғи физикалық айырмашылықтарына қарамастан, адамның табиғи деректерін барынша толық пайдалануға және фортепианода ойнаудың барынша тиімді процесін жасауға мүмкіндік беретін құралдан тыс қонудың белгілі бір түрі қалыптасты.

Пианисттің отырысын  құраушы:

- орындықтағы корпуспен орналасқан кеңістікпен;

- корпустың биіктігі мен пернетақтаға дейінгі арақашықтығы;

- аяқтың жағдайы;

- арқаны ұстау.

Домбыраның орындаушылық мәдениеті, сондай-ақ, құралды орнату және қондыру ережелері бар.

Отырудың  дұрыстығын бақылаудың кейбір өлшемдерін атап өтемін:

орындықтың беті: - пианист 1/3 алуы керек-домбырашы жартысын алады

- құралға тыныш отыру керек, -отырғызу еркін, еркін

ыңғайлы және тура, мысалы тек алға қарай сәл көлбеу, орындаушыны шаршатпайды; ойын уақыты;

- арқа түзу; - арқаға сүйенбеу керек

- иық түсірілді, тыныс тегіс және иық көтерілмейді,

шынтаққа қысуға болмайды,

Әдетте оқуды бастаған бірінші қозғалтқыш дағдысы-non legato. Бұл тәсіл қолдың еркін, пластикалық қозғалысын пайдаланумен байланысты. Шынтақтың бірқалыпты қозғалысымен басталатын жұмсақ көтеру, бұл ретте қолдың демалу сезімі, содан кейін тығыз батыру қолдар саусақтың ұшына соқпай, қолдың жеңіл майысуына мүмкіндік береді. Оқушының назарын үнемі әуенге аудару керек, оны механикалық ойнамай, көбірек тыңдауға, ойлауға үйрету қажет. Non legato жаттығулар алдымен үшінші, ең тұрақты саусақпен ойнаған дұрыс. Айта кету керек, non legato-домбырада ойнау кезінде игерілетін бірінші тәсіл. Әрбір нотаны бөлек орындау арқылы қолымызға демалуға мүмкіндік  береді. Non legato әдісі жақсы игерілгеннен кейін, ең қиын және басты – legato ойынына, яғни бірнеше дыбыстарды бір позицияда ғана орындауға көшу керек. Қобызда ойнағанда өте жақсы legato тыңдалады, өйткені дыбыстарды итерусіз "байланыстырады". Сондай-ақ, фортепиано клавиатурасында да legato тыныш және табиғи ауысатын саусақтардың негізінде пайда болуы тиіс.

Legato домбырасында тремоло көмегімен орындалады. Оң және сол қолдың синхрондалуына қол жеткізу маңызды. Бұл ретте кез-келген акценттерді алып тастау және үлкен бірқалыпты сақтау керек, бұл дыбыстың үздіксіздігіне әкеледі. Staccato ойыны пиццикато арқылы домбырада ойнауды ұқсатады.. Staccato домбырашылары үшін сол қолдың саусақтары мен қолының қысылуынан құтылуға көмектесетін ең жақсы құрал болып табылады, себебі бұл жерде саусақтардың бекітілуі болмайды. Бұл принцип алғашқы сабақтарды оқыту негізіне жатқызылуы тиіс. Бұл жерде саусақты ішектен алып тастағанда саусақтың ғана емес, білектің де босатылуын қадағалау қажет.

Осылайша, дыбыс шығарудың негізгі тәсілдерімен жұмыс түрлі аспаптарда жұмыс істеу кезінде параллель және өзара толықтыратын түрде жүргізіледі.

Менің ойымша, оқушылардың техникалық мүмкіндіктерін әдемі, мәнерлі музыкада дамытқан дұрыс, тіпті қолды жалаңаш жаттығуларда емес, балалық шақтан таныс әуендерді ойнатып, олардың алдына бірінші кезектегі міндет ретінде көркемдік ойды құру және іске асыру арқылы жеткізу. Сол арқылы орындаушылық техникамен жұмыс істеуге шығармашылық, бейнелі – эмоционалдық қарым-қатынасқа қол жеткізуге болады.

Одан әрі домбырашы өзінің барлық шығармашылық өмірі концертмейстермен (яғни фортепианоның сүйемелдеуімен) шығармаларды ойнауға тура келеді, және бұл фортепианоның дыбысталу ерекшеліктерін білу және онда ойнай білу қаншалықты маңызды екенін тағы да көрсетеді.