9 сыныф
Къырымтатар
эдебияты
Мевзу : Шаркъ шиириетининъ жанрлары. Гъзель,
месневи.
Макъсат : Шаркъ шиириетининъ характеристикасыны
анълатув, Гъазель ве
месневининъ хусусиетлерини тарифлемеге билюв,
лугъат
байлыгъыны арттырув.
Корьгезме : метинлер, схемалар, ресимлер
Дерснинъ
кетишаты
I.Тешкилий къысым.
II.Текрарлав. Вазифе беджерюв.
Талебелер сепет ичиндеки хан
ярлыкълары киби кягъытларны сечип алалар. Андаки суаллерге джевап берелер.
1.Гъазаий къырымтатар орта асыр эдебиятына насыл иссе
къошты?
2.Онынъ шиириетинде насыл меселелер айдынлатыла?
3.Шаирнинъ анги бир гъазеллеринде омюр, олюм акъкъында
фельсефий фикирлер юрютиле?
4. Гъазаийнинъ насыл эсерлерини билесинъиз?
5. Бора Гъазы Герай насыл эдебиятларнынъ векили?
6. О насыл тиллерде иджат эткен?
7. Гъазаийнинъ «Долаб» месневисининъ мундериджесинде
не
акъкъында айтылгъаныны тариф этинъиз.
8. Дестаннынъ сонъки – эсас мана ташыгъан сатырларында
насыл
фикир бильдириле?
III. Янъы мевзу. Оджа сезю.
Орта асырлар эдебияты учь енелиште инкишаф
эткени бизге энди белли. Эр бир эдебият озюнинъ мевзу ве шекиллеринен
зенгиндир.
Диван эдебиятында чешит назм шекиллери
расткеле: гъазель, месневи, къасиде, къыта,мурабба, мухаммес, мустезат ве
иляхри.
Тасаввуф эдебияты къырымтатар эдебиятынынъ
бутюн акъынтыларына буюк тесир этти. Бу эдебият диван эдебияты ве халкъ
эдебияты арасында орта ерни тутмакъта. Эсерлерде Аллах, яратылыш, барлыкъ –
екълукъ, олюм, олюмден сонърасы, дженнет акъкъында лаф алынып барыла, умумхалкъ
мевзулары боюнджа фикир бильдириле. Олар эсасен арап, фарс ве тюрк сезлеринден
ибарет аралаш тильде языла эдилер.
Халкъ эдебияты нумюнелерини юксек дереджеде
язгъан буюк санаткярлары, шаирлери, жанр итибары джеэтинден озюнинъ махсус
эдебий чешитлери бардыр. Халкъ эдебияты назм шекиллери: къошма, семаи, тюркю,
дестан.
Диван эдебиятынынъ энъ чокъ ишлетильген шекли
гъазельдир.
Гъазель – лирик шиирнинъ чешитидир, чокъусы 5
– 12 бейиттен ибарет ола. Арап,фарс, тюрк эдебиятларында кенъ ишлетиле.
Оларнынъ мевзусы кеништир. Базы гъзеллер ашкъ, севгили, гузеллик, къадынлыкъ
мевзуларында язылыр. Фельсефе, тасаввуф, дин ве огретиджи, насиат бериджи
мевзуларда язылгъан гъазеллер де бар. Гъазельде биринджи бейитнинъ ильки сатыры
къафиелене. Къалгъан бейитлернинъ биринджи мисралары сёзлери озьара сербест
къафие тизелер. Башкъа бейитлерде исе шу ильки сатырларгъа тек бейитнинъ
экинджи сатыры къафиелене. Экинджи сатырларнынъ сонъунда текрарлангъан сёзлерге
редиф дерлер. Гъазельнинъ сонъки сатырларында мытлакъа муэллифнинъ тахаллюсы
яни эдебий лагъабы олмакъ керек.
Гъазельнинъ ильк бейитине матла дерлер.
Матла гъазельнинъ пейда олув ерини ве башланувыны анълатыр.
Гъазельнинъ сонъки бейитине макъта дерлер.
Макъта гъазельнинъ биткенини анълатыр.
Гъазаийнинъ бир гъазелини мисаль этип алув
ве шекиль схемасы боюнджа анълатув.
Месневи – арап ве фарс эдебиятларында кенъ
къулланылгъан назм шекиллеринден бири. Бираз сонъра тюркий халкъларнынъ эдебиятларында
ишлетилип башлай. Месневи – бу къараманий, фельсефий, дидактик ве лирик
мевзуларда яратылгъан буюк поэмадыр. Месневи къырымтатар эдебиятында да кениш
таркъалды . Бизге таныш олгъан Гъазаийнинъ «Долаб» эсери месневи шеклинде
язылгъандыр. Месневини башкъа назм шекиллеринден айыргъан чизгилерден бири
къафиедир. Эсердеки эр бейитнинъ озь къафиеси бар.
«Долап» месневисинден мисаллер кетирюв ве
схема иле косьтерюв.
IV Лугъат иши.
шекиль – форма
бейит – экилик (двустишие)
назм – шиириет
тахаллюс – эдебий лагъап
V Пекитюв
-Талебелернинъ окъувы ве талили.
-Булмача тапув
1.Экинджи сатырларнынъ сонъунда текрарлангъан сёзлер.
2.Эки сатырдан ибарет олгъан назм шекли.
3.Шиир мысрасынынъ ичиндеки муаййен бир ольчю, ритм,
аэнк.
4.Сатыр сонъунда кельген сёзлернинъ аэнкдешлиги.
5.Колемли мундериджени икяе итмек ичюн къулланылгъан
ве бейитлери озьара къафиелешкен шиир.
VI. Эв вазифеси.
Конспектни окъумакъ , эр бир шекильге мисаллер
тапмакъ.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.