Тыва Республиканы өөредилге болгаш эртем яамызы
Муниципалдыг ниити өөредилге чери Эйлиг-Хем ортумак
школазы
Аян-чорук кичээли.
Маадырлыг тоолдарга туннел кичээл.
Тургускан башкы:
Улуг-Хем кожууннун
Эйлиг-Хем ортумак школазының
тыва дыл болгаш чогаал башкызы
Шалган Чойгана Ивановна
Аян-чорук кичээли.
Маадырлыг тоолдарга туннел кичээл.
Сорулгазы:
1.оореникчилернин ооренип эрткени маадырлыг тоолдарны
катаптаар, чедип алган билиин хынаар; Эпостун ылгавырлыг талаларын, тывылган
уезин илередир; кол чорулдээлерни, маадырларнын угаан-бодалын, кучу-кужун
коргускенин сайгарар.
2. Эрес, кашпагай, шынчы кылдыр кижизидер.
3. Логиктиг боданыышкынын, аас болгаш бижимел чугаазын
сайзырадыр.
Дерилгези:
Турларнын эртер оруктарынын чуруу, дангына, мал-маган,
эт-сеп чуруктары,
М.Горький: «Улустун аас чогаалын билип албайн чыткаш,
куш-ажылчы чоннун езулуг тоогузун билип ап шыдавас» деп плакат, карточкалар.
Планы:
I. Организастыг кезээ
А.мендилежири
б. сорулгазын дамчыдары
II. Кол кезээ:
А. Киирилде сос.
Б. Командаларга уступ алыры
Турлар:
1.
Маадырларнын
таныштырылгазы, бодун рекламалаары
2.
1-ги берге «Челбиге
кадай»
3.
2-ги берге «Мангыс»
4.
3-ку Берге
«Оо-хоран далай»
5.
4-ку Берге «Шулбус
хаан»
6.
5-ки Берге
«Эрлик-Ловун хаан»
III.
Туннел
IV.
Онаалга бээри
Чорудуу:
I. Организастыг кезээ
А. мендилежири
б. сорулгазын дамчыдары
II. Кол
кезээ:
А. Киирилде сос.
- «Шыяан ам! Эйлиг-Хем ортумак школазынын
оореникчилери маадырлыг тоолдар оранынче аян-чорук кичээлин эрттирер бис.
Буура даанын мурнун эжелей чурттаан
эгээртинмес бай-байлактыг, мал-маганнын хамык чонну чагырган караты-Хаан
бодунун дын чангыс караанын огу, баарынын когу болган дангына уруун чидирип
алган ат болуп тур эвеспе. Ашта-чемде амдан-даа чок, караанын суун чеже тогер,
чамбы-диптеэкер-эрес эрлергечарлык тарадып-тыр: -Мээн чангыс уруумну тыпкан
маадырга бодумнун ай, хун херелдиг кызымны кадай кылдыр бергеш, малым
чартыындан мал, эдим чартыындан эт бергеш, бодун хаан дужулгезинге олуртур мен»
Б. Командаларга уступ алыры. Моорейге киржири-биле 9 чуктен экер-эрес
эрлер изиг кузелдии-биле хаанын мунгаратпас дээш чыглып кээп-тир. Уш одуругну
уш ангы маадырлар кылдыр ангылаар азы 1-1 кылдыр киириштирер.
Турлар:
1. Маадырларнын таныштырылгазы азы бодун рекламалаары. Кандыг-даа маадырлыг тоолдарда маадыр экер
эрес ат-сыптыг, аъды болгаш боду оон эр шинчизин коргускен онзагай аттарлыг
болур. Адын (бодун), аъдын таныштырар.
1-ги берге «Чылбыга кадай»
Хааннын Алдан дангыназын кым
оорлапканы билдинмес, бир эвес дараазында айтырыгга харыылаптар болзунарза ак
ойда саадаан Ачыты башкы номун ашкаш, айтып бээр чадавас.
- Маадырлыг тоолдарнын оске тоолдардан ылгалы
чудел? (болуушкуннары хой, хемчээли улуг, чери, уези тодаргай эвес,
фантастиктиг, хоореткен чуулдери хой)
Экер-эрес эрлер-даа чузу боор хааннын уруун
Шулбус-Хаан аза оранынын хааны Эрлик-Ловун хаанга оорлап бергенин билгеш,
ырак-узактыва аъттаныпкан-дыр эвеспе.
Халдып-ла олурганнар. Чер аксындан уне маннап
кээрге, чемдик кара оглуг, чемдигир кара паштыг Челбиге кадай: «Аъдынын эъдин,
бодунун эъдин чиийн деп олуруп-тур»А бир эвес маадырлыг тоолдун эгелээр болгаш
тончу аянын чараштыр чугаалап бээр болзунарза, эрттириптер мен» - деп-тир.
2-ги берге «Мангыс»
Челбигеден унгеш халдып олурарга,
ыяш-даа, оът-сиген-даа чок, демги тайга шимчеш дээш туруп келген. Кылаштаза
тынныг чуве болган. Арга-ыяшты дазылы-биле тура тыртып оъттаар болган. Ол
адыгуузун дириг амытан дыка хой кижилерни чиген, чамдыктарын мыйызында шиштеп
алган чоруур болган. Бир эвес дараазында айтырыгларны харыылаар болзунарза ол
силерге дегбес.
А. Кижилер чурттап турар чырык ортемчей – орта оран.
Курбусту-Хаан ара-албатызы-биле чурттап турар.устуу оран Эрлик-Ловун хааннын
чурту карангы думбей ортемчей – аза ораны. Тоолдарда бо-ла таваржы бээр
ораннар. Бо ораннарны чуге тоолдарда чугаалап турарыл, чуну херечилеп турарыл?
Б. Маадырлар душтук тывар дээш ырак-узак черже
аян-чорукту чуге кылып турарыл?
(Тыва чоннун чанчылы- 3 ада ашпаанда ог-буле
тутпас)
В. Маадырларнын ада-огбези дангынанын ада-иезинге
суй-белек тудуп каан-даа болза, ол ам-даа кадыннын ашаа болур эргени чаалап
албаан болур. Ката бергелерге таварыштырар азы оске душтук-биле таварыштырар.
Чуге? (Эрте-бурунгу торел-болук тургузуунга эр кижинин тергиидели куштуг
турган)
Г. Маадырлыг эпостун тывылган уезин тодарадып коргускен
тоолдун иштинде кандыг демдектер айтып берип турар? (Алдындан, сооктен кылган
бажын-балгат, хола согуннар, алдын=хожуула ок, хулер паш дээш о.о. 7-3 вектер,
скиф уези)
3-ку Берге «Оо-хоран далай»
Эрлик-Ловун хаан маадырлар кел
чыдарын билгеш, оо-хоран далай илбилептер.Оон чангыс дамдызы безин хоралыг. Ону
эштип кежерде илбилиг эм-дом херек.дараазында маадырларнын характеристиказын
деннеп сайгарыптар болзунарза, сугдан кок Буга коступ келгеш, эмин силерге
бээр.
А. Кангывай-Мергеннин, Танаа-Херелдин, Тон-Аралчын
хааннын эки сеткили чудел? (уптекчи сеткил чок, аштырган дайзыннын
эт-хоренгизин олчалап турбас, албаты-чонунга ынак, шынчы)
Б. Хан-Кучу маадырнын сагыш-сеткили кандыг-дыр?
4-ку Берге «Шулбус хаан»
А. Тон-Аралчын хааннын 15 алышкыларынын Тоолай-Чечен
дангына-биле ужурашканын сценажыдып коргузунер.
Б. Уш харлыг Тана-Херелдин Шан-Хааннын 60 аът четкен
элчилеринин аъттарынын ооргаларын сый мунганын коргузер.
5-ки Берге. «Эрлик-Ловун хаан»
Айтырыгларга харыылаар:
- Маадырлыг тоолдарда чоннун кандыг кузели
синген?
- Кандыг уран-чечен аргаларны хойу-биле
маадырлыг тоолдарда ажыглап турарыл? Чуге?
- Оске чоннарнын кандыг маадырлыг тоолдары
барыл? (Алтай «Алдай-буучу», кыргыс «Манас», моол «Кезер-Мерген»)
- Маадырлыг тоолдарнын тема, идеязы кандыгыл?
(Эрес-дидим кижилернин маадырлыг чоруктарын алдаржыткан, чоннун хостуг,
аас-кежиктиг чуртталга дээш демисели)
III Туннел
IV. Онаалга бээри
аудиоформат
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.