Дарснан к!ул : Табасаран ч!ал.
Дарснан метлеб : Ч!алнан гьякьнаан гъаврик ккауб;
ч!алну уьрхюрайи лишнар ;
ч!ал артмиш ап!барикан сарпир
Темирхан Шалбузов.
Дарснан гидишат :
1.
Биц!идар
тешкил ап!уб.
Салам аллейкум.
2.
Гъи
дарс узуз ккибгъуз ккундузуз
Гьльбике Уьмаровайин ц!арарилан:
«Гьап!ри ава, йип вуш фици
Йиз ч!ал аьгъю инсан ккуни
Хасиятнан лишан марцци
Вува йиз ч!ал, варт!ан ккуни».
Гъийин дарс бахш ап!урза табасаран ч!алназ.
3.
Ц!ийи
дарс :
Сар – сарихъди улхбан бадали, сар – сарин гъавриъ
ахъбан бадали инсанар саб ч!алниинди дулхну ккунду.Гьар халкьдиз чан хусуси ч!ал
а.
Ихь халкьдин ч!ал - табасаран ч!ал ву.
Вари жил,ин али инсанариз сар – сарин гъавриъ ахъбан бадали,
саб уьмуми ч!ал аьгъяди дубхьну ккунду. Ихь гьюкуматдиъ табасаранар,
даргйир, лезгйир, аварар, гъумугъар, лакар, урсар, гуржйир, узбекар ва жара чвйирси
яшамиш шулайи халкьар
чиб – чпин гъавриъ ужуди ахъра, фицики дурариз варидариз
жвуван бабан ч!алнан гъайри урус ч!алра аьгъя.
Ихь фикрар ухьу ихь ч!алниинди ачухъ ап!ури
шулхьа. Фикир адру йишваъ ч!алра шулдар, ч!ал адру йишваъ фикирра
шулдар. Дюзди улхбан бадали, дюзди фикир дап!ну ккунду, гьаддиз ч!ал
аьгъю дап!ну ккунду.
Мялум вуйиси, ч!ал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхру
эгьемиятлу алат ву. Ч!ал жвуван фикир мялум ап!бан алат ву. Ч!ал
инсанари яратмиш гъап!у варт!ан гюрчег культурайин уьмарат ву.
Ч!ал гафарикан, гафарикан ибарйирикан, дурумлу
ибарйирикан ва предложенйирикан арайиз дуфна. Дурарин кюмекниинди саб
ч!алниинди улхурайидарин мутмйир, дурарин лишнар гьяракатар, кьадар ва жара
фикрар ва гьисс ап!бар улупуру. Ч!алнан гафар, ибарйир, предложенйир
улхбаъ ч!алнан сесериинди ва бик!баъ гьярфариинди дюзмиш шула ва
ктитура.
Гафар, дурарин жюрйир, ибарйир, предложенйир ва
ч!алнан сесер чиб – чпихъди сигъди аьлакьайиъ а. Гьар ч!алнаъ гафар
ижми къанунариинди арайиз гъюра ва дигиш шула. Ч!алнан къанунариинди
дюзмиш шула предложенйирра. Гьар ч!алназ чан хусуси гафар ва
предложенйиир пубан ва дюзди дик!бан хусуси къанунар а.
Табасаран ч!ал
гьарсаб терефнаан гъюблан – гъюбаз безетмиш шула, чан
артмиш хьпаъ хъанара заан дережайихьна гъюра. Иллахьки, дидин лексика
аьхиримжи вахтари хайлин дигиш ва девлетлу гъабхьну. Морфологияйин ва
орфографияйин къайдйир, синтаксисдин гъурулушар дюз вуйи къайдйир хура.
Табасаран ч!ал - му табасаран миллетдин ч!ал ву.
Гъи табасаран ч!алниинди мектебариъ урхуб – бик!уб гъябгъюра, к!ул,инди
вуйи урхбан предметси педколледждиъна вузариъ кивра, ихь ч!алниинди
художествойин эсерар дик!ура, газетар, журналар, учебникар ва жюрбежюр
пособйир чапдиан адагъура, дид,инди ерли ва республикайин радиойихъан
ва телевидениейиан улхура, халкьдин арайиъ бик!уб ва улхуб гъябгъюра.
1932 – пи йисан табасаран ч!алниинди убхуб –
бик!уб арайиз гъюблан кьяляхъ думу артмиш ап!биин ч!алнан хайлин
аьлимар, шаирар, писателар ва мялимар гълихну ва гьамусра натижалуди
лихура.
Гьамус узуз учву таниш ап!уз ккундиз саб нагъилихъди.
Дагъустандиз ч!аларин дагъра к!уру.
Гьаз? Мушваъ сумч!урна кьюбдихьна ч!ал а.
Сасдар ч!алариинди гизаф инсанар улхура, сасдариинди -
ц!иб. Саб гъулаът!ан дулулхру ч!аларра а. Аьламат ву, гьаз мици
гъабхьнийк!ан?
Дюн, яйиъ сарун жараб гьамциб вилаят адар, хъа му гьамци
гъабши ляхин ву.
Дегьзаманйириъ хлинццар кайи гьяйвниинди,
халкьариз ч!алар пай ап!ури, жилилан пайгъанбар
илт!ик!ури гъахьну. Пайгъамбар Дагъустандилантина т!ирхурайиган, дугъан
гьюрбйирин саб п!ип! дагъдин к!ак!нахъ хъабсну, ч!ябгъюру. Гьюрбйирин
гъяч!ябгъю п!ип!нахъ гагь му дагъдиинди, гагь тмуну таблихъинди, гагь
муну тепейиинди ч!алар адахьуз хъюгъру. Гьамци ихь халкьдиз гизаф
ч!алар кьисмат гъахьну, к!ур.
Ухьу Дагъустандиъ сумч!урна кьюбдихьна ч!алар
а гъапнийишра, гьамусра гизафдариинди улхурит!ан адар, дурарихъ гьелелиг
бик!бан ч!ал хътар. Думу ляхниин аьлимари гизаф зегьмет зигура. Хъа
ухьура дупну ккунду ихь ч!ал артмиш гъап!дарикан сарпи аьлим Темирхан
Шалбузов ву.
4.Ц!ийи
дарс мюгькам ап!уб:
Биография Темирхан Шалбузовдин.
Шиирар Юсуф Базутаевдин « Вардин девлет » ва
Шамил Къазиевдин « Бабан ч!ал ».
Доклад : « Бабан ч!ал ».
Ашкьварин сюгьбат.
5.Дарснан
аьхир:
дарснан натижа;
биц!идариз кьимат;
хулан ляхин.
Темирхан
Шалбузов.
Т.
Шалбузов 1895 - пи йисан Хив гъулаъ нежбрин хизандиъ бабкан гъахьну.
Дугъан гага Шалбуз, учв гъурхур даршра, илимдихъ юк!в хъайир, дидин
кьувватлуваликан, уж,валикан хабар айи кас вуйи.
Бай
сац!иб аьхю гъахьиган, дугъан зиреквал, чан яшнаъ айидариз хас дарусиб
фагьумлувал ва илимдихьна вуйи аьшкь гъябкъю гагайи думу гъулаъ айи
мистан мектебдиз гьаъру.Мектебдиъ думу вахтари бегьемди савадлу
мялимар ади гъахьундар. Амма урхбахъ юк!в хъайи бали душваъ вардит!ан
улихь аьраб ч!ал аьгъю ап!уру, урхуз – бик!уз дубгъуру. Мектебдиан удуч!у
Темирхан, тюрк ч!алра дудубгъну, думу ч!алниинди табасаран гъулариъ
дарсар кивуз хъюгъю.
Магьа Совет девир гъафи. Совет гьюкуматдиз савадлу инсанар чарасуз
лазимди вуйи. Т. Шалбузов
Кьасумрин
гъулаъ ачмиш гъап!у мектебдиз директорди гьаъру. Мушваъ думу, биц!идариз
дарсарра киври, табасаран гъулариз ц!ийи мялимар гьязур ап!уз хъюгъру.
Ц!ийи ч!алар дугъаз ц!ийиаьгъювалар адагъуз шлу мяднарси гъахньу. Гьаз гъапиш
табасаран гъулариъ,Дербентдиъ думу ч!алариинди дидик!найи китабар ади гъахну.
Гьамус аьлимдихьан дурариканра мянфяаьт кадабгъуз шуйи.
Сумч!урпи йисари Дагъустан Совнаркомдиъ дагъустан ч!аларин месэлйир гьял ап!ури
гъахьну. Душваъ табасаран ч!ал ихь халкьдин саб вуйи хусуси ч!алси тяйин
дарап!ри гъахьну.
Т.Шалбузовди
чан аьлим дустарин кюмекниинди табасаран ч!ал жара ч!алариз барабар ч!ал
вуйивал тасдикь гъап!ну. Эгер дугъу гъаци гъап!ундайиш, гъира ихь ч!алниинди
урхуб – бик!уб адарди гъубзуб мумкин вуйи.
Гьадму вахтналан ккебгъну, Т. Шалбузов табасаран ч!алниинди китабар, учебникар
гьязур ап!уз хъюгъну. Дугъу табасаран алфавит ва дидин бинайиин алди сабпи
табасаран « Букварь» яратмиш ап!уру. Дидхъантина Т. Шалбузовди дюзмиш гъап!у
учебникар тап ургц!урпи йисариз мектебариъ ишлетмиш ап!ури имийи.
Т.Шалбузов
сарпи табасаран таржумачира вуди гъахьну.
Дугъу
А. Пушкиндин, М. Лермонтовдин, М. Горькийин ва гизаф жара халкьарин
писателарин эсерар ихь ч!алназ илт!ик!ну. Дидихъди сабси аьлимди чавра
биц!идариз жюрбежюр ихтилатар, шиърар дик!уз хъюгъю. Дугъан саб шиир,
мумкин ву, гъира яв абайиз, гагайиз, дадайиз к!ваинди имишул.
Гъюнихъ
юрт хъа, хилиъ – чамах,
К!ул,
ин ал саб аьхю п!ап!ах,
Кьюб
– шубуб ху мугъан гъвалахъ –
Бахтавар
йигъ марччлихъан,яв.
Юк!в
ачухъ шул, беден яв сагъ,
Чру
майдан, дамагъсан чагъ.
Хьади
лицру хъа гъаб гъажагъ
Бахтавар
йигъар, марччлихъан, яв.
Темирхан
Шалбузов ихь халкь савадлу ап!бан бадали гизаф зегьмет гъизигу кас ву.
Дугъу ихь литературайин ч!алан бина дивну, ихь алфавит, сабпи « Букварь »
ва жара учебникар дюзмиш гъап!ну. Гъи дугъан ляхин гизаф аьлимари,
малимари давам ап!ура. Гьаци вуйиган дугъан ччвур гъира халкьдин
мелзниин ал ва думу даима вуди халкьдин к!ваъ гъубзиди.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.