С.С.Сурун-оол «Авазынга дангырак»
деп чогаалынга тогерик стол.
Сорулгазы:
1. Чогаалга хамаарыштыр уругларнын чедип алган
билиглерин катаптаар, системажыдар; чогаалда тургустунуп турар чидиг
айтырыгларны амыдырал-биле холбаар, оореникчилернин угаап-бодаашкынын
делгеренгейжидип сайзырадыр.
2. Кол маадырларнын мозу-будужунде болгаш бо уенин
аныяк кижилеринде чараш аажы-чаннарны уругларга эскертип, билиндирип, оларны
ындыг болурунга хевирлээр.
3. Уругларнын чугаазын сайзырадыр
Дерилгези:
Чогаалчынын чуруу, оон чогаалдарынга унелелдер,
номнары, амыдыралчы угаадыглар, оореникчилернин чураан чуруктары.
Методиктиг аргалары: боданып харыылаар айтырыглар, кыска туннелдер
Чорудуу:
I.
Организастыг
кезээ.
II.
Киирилде
чугаа.
- Тыва шулуктун болгаш прозанын сурагжаан
чогаалчызы С.С.Сурун-оолдун «Авазынга дангырак» деп чогаалын ооренип доозуп тур
бис. Оон чогаалындан аныяк оскен бодун боду кижизиттинеринин ынаныштыг чепсээ –
эн дээре мозу-шынарларны тып алыр деп бузуреп, ажык чугаадан кылыылынар,
уруглар.
Кичээлдин эртери силернин сагынгыр-тывынгыр,
амыдыралчы угаап-боданыышкыннарынардавн кол хамааржыр. Ынчангаш «Келир уеде
аныяктар бистин чуртувустун идегели, уенин судалы оларнын холунда» деп
кыйгырыг-биле эгелээлинер.
Сайгарып чугаалажыр айтырыглары:
1. Тоожу каш чылда бижиттингенил? (1973)
Тема, идеязы.
2. «Авазынга
дангырактын» чырыкче унгенинин соолунде чорулдээлер чуге болуп турганыл?
- Амыдыралдын
чидиг айтырыгларын кодуруп бижээн, араганын хоралыг бак чанчылынга удур
суртаалды чорудуп турар;
- Амыдыралдын
четпес талаларын сойгалааны ол уенин дурумунге таарышпаан, оон узел-бодалы оске
дээш, «устуку черлер» буруу шаап турган.
- «Авазынга
дангыракта» 60-70 чылдарнын уезинде Тывага «хамчык аарыг» - арагалаашкынны
тодаргайы-биле коргузуп бижээн .
- Ол уеде
чогаалчыларга темаларны айтып, бодунун коружу-биле бижээни дээш, авторларга
удур болуп, чорулдээлер унуп турган.
-Ук чогаал
номчукчуларнын сонуургалын чаалап алган, хомуданчыг чуул- номнун катап
парлаттынып унмээнинден тывылбас, четче, долу номчуп шыдавайн турар бис.
- Чогаалчы
эрткен болгаш амгы уенин кижилеринин чанчылдары, аажы-чанынын дугайында чугула
айтырыгларны салып, ону шиитпирлээринче номчукчуларны кыйгырып турар.
3.
«Араганын устунге чам унер» деп улегер домактын утказын сайгараалынар.
а. Чам деп
чул?
- Хир-бок,
багай чуулдер
- Хир - чам
кандыг-бир чуулдун эки кезиинден ыяап-ла ылгалыр.
- Кижинин
аажы-чанында, мозузунде четпес, багай чуулдерни чамга домейлеп турар.
- Арага
чуну-даа тиилеп унер дээни ол-дур.
б. Арага
деп чул?
- Арага –
аарыг-дыр
-
Арага-наркотик-тир. Ону ижиптерге кижинин кадыы урелип, сээденнеп, бажынын
нервилери урелип, угаан баксыраар.
- Ниитилелге
болгаш кижилерге аартык, уне чок апаар.
- Рената
Баатырнын шулуу:
… Оолду
хуннун когуткеш-ле,
Ажыг бодун
ижиртип каар.
Арага –биле
эдеришкен
Аныяк оол ооде
корбээн.
Ажы-толун,
алган эжин
Арагага
орнавыткан.
Орта кылган
ажыл-даа чок,
Араганын
«кулу» болган.
Ужуп-турар
чуртталгага
Уруг шагдан
чанчыгып каан.
Бир-ле катап
чудеп кускаш,
Биеээ оолак
мочээн чуве.
Аравыста артып
калган
Ажы-толу
оскуссурээн.
(Эне созу, 1996чыл, № 27)
- Арага эки кижинин чартыын,
Багай кижинин бажын алыр.
- Арага – кижинин дайзыны. Ону ижер кижилернин назыны 17-20 чыл кызырлыр.
- Будурулгеге хора чедирер, ог-булени чарар, кем-херек уулгедиишкиннерин
ковудедир, чонну болгаш курунени когарадыр. Ынчангаш арагадан чайлап, оон багын
билип чоруурун сумеледим.
4.
Чогаалдын кол маадырлары Чамбалдай болгаш Монгуш Самбыловичиге хамаарыштыр чуну
чугаалап болур силер?
- Олар баштай
эки кижилер турган.Кайызы-даа ог-булелиг, ажы-толдуг, ажылдыг. Кайызы-даа
эртем-билиглиг, уенин шыырак кижилери, ынчалза-даа олар баштайгы дашкаларындан
эгелээш арагага сундугуп, Тыва улустун чанчылдарын сора билипарагага
сундукканнар.
- «Баш аары
эдери» 2 эжишкинин чай чок ажылы, бот-боттарын манажыр.
- Алган
эштери, ажы-толу,ажылдап турар черинин улузу демисежип чадап каан.
Туннелинде
Чамбалдай кем-херек уулгеткеш, угааны баксырааш, а Монгуш Самбылович
амы-тынындан чарылган.
- Чамбалдайнын
эки талазы кезек-кезек элээрей бээр, оон бодун шугдунери.
-
М.Самбыловичинин четпес талалары эндерик. Кадайынын аарыын тоовас, кадайын
коруп ырактан торелдери кээрге анаа сылдап алгаш улам арагалаар. Улуг оглу
Чараш-оол кижизиг эвес турган болза 2 ажы-толу та канчаар. Арага аарыындан
аараан.
5. Богунгу
амыдыралывыста ындыг кижилер бар бе? Олар-биле кандыг ажылды чорутса экил?
- Амгы уеде
бистин амыдыралывыста аныяк, кырган кудумчуда ушкан, эзирээн, оон халавындан
оорланган, аараан кижилер кайы ковей.
- Ниитилелдин
оскерилгени-биле ындыг кижилер ковудээн. Оларны сургап турар кижилер эвээш деп
болур.
- Оларны ол
кара тамыдан уштунарынга чоок кижилери, ниитилел дузалажыр болза эки.
- Аргага
сундуга берген кижилерни орталандырып ажыл-агый-биле хандырып, социал
байдалынын талазы-биле дузалажып, катап багай чуулдерже кирбезин куруне чедип
алыр, чуге дизе олар бистин куруневистин бистер ышкаш ден эргелиг хамаатылары
болгай
6. Чараш-оол
биле Чечен-кыс - келир уенин кижилери азы «амыдыралдын чечектери» деп чуге
чоргаарланыр бис.
7. Чогаалда
ынак маадырын кымыл? Чуге ону дозексээр сен?
- Чараш-оол.
«Донгурактан дангырак чидиг» деп улегер домактын утказындан оолдун авазынга
Берген аксы-созу, ажыл-херээ бадыткаан.
- Чечен-кыс.
Бодунун иштики делегейин байыдып чогаадыр, номчуттунарынга, демдеглелдер
бижииринге ынак.
- Олар эн-не
быжыг ог-буле тудуп чурттаарынга бузурээр мен, чуге дизе олар тура-соруктуг,
бот-боттарынга ынак, кежээ, ажылгыр.
8. Туннел.
- Ам 16-17
харлыг, амыдыралдын делгем оруунче шымнып кирер чоокшулаан кижилер-дир силер,
уруглар. Силерге чогаалдын толептиг маадырлары-биле домей болуп, мозу чок
маадырларнын кылган ажыл-херээн сойгалап, эки -багайны ылгап коргенинер,
сайгарганынар эки болду, уруглар.
Ынчангаш аас-кежиктиг болунар! Аас-кежик дээрге бурунгаар шимчээшкин-дир. Мында
ынакшыл, кузел, ажыл-иш, ооредилге догере бар. Мону чедип алыр дээш кижи
бурузу туржур ужурлуг. Оруунар ак-ла болзунам!
«Келир уеде аас-кежиинер богунгу херектеринерден хамааржыр»
А.П. Чехов
аудиоформат
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.